دین, اهداف و نقش آن در زندگی انسان

پرسش :
دین چیست؟ اهداف آن کدام است؟ آیا براى زندگى انسان نقش دین ضرورى است؟

پاسخ اجمالی :
دین در اصطلاح مجموعه عقاید، اخلاق، قوانین و مقرراتى است که براى اداره امور جامعه انسانى و پرورش انسان ها می باشد. لذا هماهنگى قوانین و مقررات آن با نیاز واقعى جامعه و مناسبت آن با تحوّلات اجتماع و مطابقت آن با سرشت و سیر جوهر انسان، میزان حق بودن آن است و چون قافله انسانیت جزئى از اجزاى منسجم جهان است که به اندازه خود در آن اثر گذاشته و از آن اثر می پذیرد، از این رو؛ تنها کسى می تواند انسان را رهبرى کند که او را به خوبى بشناسد و از رابطه او با جهان آفرینش با خبر باشد و آن کس جز ذات اقدس الهى کسى نیست، از این رو؛ دین حق دینى است که عقاید، اخلاق، قوانین و مقررات آن از طرف خداوند نازل شده باشد.
در باب ضرورت و لزوم دین می دانیم که: الف. انسان موجودى استخدام کننده است. ب. استخدام گرى بشر در طبیعت وى نهفته است. ج. استخدام گرى بشر موجب اختلاف در تمام شئون حیات می شود. د. نظام تکوین اقتضا می کند که این اختلاف ها رفع شود تا انسان به کمال لایق خود برسد. هـ. رفع این اختلافات جز به وسیله قانون امکان پذیر نیست، قانونى که زندگانى اجتماعى انسان را اصلاح کند و سعادت وى را تأمین نماید. و. طبیعت انسان از عهده این کار بر نمی آید؛ چون خودش عامل اختلاف است. ز. اختلافات به وسیله قوانینى که با اندیشه بشرى وضع شود از میان نمی رود. ح. با توجه به مقدمات فوق به این نتیجه می رسیم که ضرورت دارد تا پروردگار از راهى غیر طبیعى به انسان راه را نشان دهد و این راه همان راه وحى است.
اما در باب اهداف دین باید گفت: دین است که فطرت را با فطرت اصلاح می کند و قواى مختلف را هنگام طغیان به حال اعتدال بر می گرداند و رشته زندگانى دنیوى و اخروى، مادى و معنوى انسان را به نظم درمی آورد و آن کس که با ایمان باشد و اخلاق الهى را در جان خود پیاده کند و بر پایه آن ایمان و این اخلاق عمل نماید در فرهنگ قرآن کریم، انسان است و این هویّت انسانى نه تنها در دنیا او را از دیگران جدا می سازد بلکه در برزخ و قیامت و بهشت نیز همواره ممیّز او از دیگران است.

پاسخ تفصیلی :
معناى لغوى دین، انقیاد، خضوع، پیروى، اطاعت، تسلیم و جزاست و معناى اصطلاحى آن مجموعه عقاید، اخلاق، قوانین و مقرراتى است که براى امور جامعه انسانى و پرورش انسان ها باشد. گاهى همه این مجموعه، حق و گاهى همه آن باطل و زمانى مخلوطى از حق و باطل است اگر مجموعه حق باشد آن را دین حق و در غیر این صورت آن را دین باطل و یا التقاطى از حق و باطل می نامند.
دین حقیقى
از آن جا که دین براى اداره امور جامعه انسانى و پرورش انسان هاست، هماهنگى قوانین و مقررات آن با نیاز واقعى جامعه و مناسبت آن با تحولات اجتماع و مطابقت آن با سرشت و سیر جوهرى انسان، میزان حق بودن آن است.
قافله انسانیّت جزئى جدا بافته از تافته هاى اجزاى جهان نیست، بلکه جزئى از اجزاى منسجم جهان است که به اندازه خود در آن اثر می گذارد و از آن اثر می پذیرد. از این رو؛ کسى می تواند انسان را راهبرى کند که او را به خوبى بشناسد و از رابطه او با جهان آفرینش با خبر باشد. کسى که انسان و جهان را نیافرید، نه انسان شناسى، راستین و نه جهان شناسى اصیل است. پس تنها آن کس که انسان و جهان را آفریده است به انسان و جهان و ربط و پیوند این دو، شناخت و آگاهى تمام داشته و در نتیجه از توان هدایت و راهبرى انسان برخوردار است چنانکه همان مبدأ وحید، تنها مصدر صالح براى هدایت مجموعه جهان و راهنمایى تمام اجزاى آن خواهد بود به گونه اى که هیچ کدام از هدف خود محروم نشده و مزاحم رهیابى دیگران به هدف نگردد و آن کس جز ذات اقدس الهى نیست. با این مقدمه دانسته می شود: دین حق، دینى است که عقاید، اخلاق، قوانین و مقررات آن از طرف خداوند نازل شده و دین باطل، دینى است که از ناحیه غیر خداوند تنظیم و مقرر شده باشد.[1]
شاکله دین
دین آسمانى به طور کلى از دو بخش اعتقادى و عملى مرکب می باشد. بخش اعتقادى، یک رشته اعتقادات اساسى و واقع بینی هاست که باید انسان پایه زندگى خود را بر روى آنها گذارد و آنها سه اصل کلى: توحید، نبوت و معاد هستند که با اختلال یکى از آنها پیروى دین صورت نبندد. بخش عملى، یک رشته وظایف اخلاقى و عملى است که مشتمل است بر وظایفى که انسان نسبت به پیشگاه خداى جهان و وظایفى که انسان در برابر جامعه بشرى دارد، و از اینجاست که وظایف فرعى که در شرایع آسمانى براى انسان تنظیم شده بر دو گونه است: اخلاق و اعمال و هر یک از آنها نیز بر دو قسم است: قسمتى اخلاق و اعمالى است که به پیشگاه خداوندى ارتباط دارد؛ مانند خُلق، صفات ایمان، تسلیم، رضا، خشوع و مانند عمل نماز و روزه و قربانى و این دسته به ویژه «عبادات» نامیده می شود و خضوع و بندگى انسان را نسبت به پیشگاه خدایى مسجل می سازد و قسمتى اخلاق و اعمال شایسته اى است که به جامعه ارتباط دارد؛ مانند اخلاق و صفات بشر دوستى، خیرخواهى، عدالت و سخاوت، و مانند وظایف معاشرت و داد و ستد و غیر آنها و این قسم به ویژه «معاملات» نامیده می شود.[2]
ضرورت دین
مرحوم علامه طباطبایى در ساحت ضرورت و لزوم دین از دو طریق استدلال کرده است:
طریق اول: 1. انسان موجودى استخدام کننده است. 2. استخدام گرى بشر در طبیعت وى نهفته است. 3. استخدام گرى بشر موجب اختلاف در تمام شئون حیات می شود. 4. نظام تکوین اقتضا می کند که این اختلاف ها رفع شود تا انسان به کمال لایق خود برسد. 5. رفع این اختلافات جز به وسیله قانون امکان پذیر نیست، قانونى که زندگانى اجتماعى انسان را اصلاح کند و سعادت وى را تأمین نماید. 6. طبیعت انسان از عهده این کار بر نمی آید؛ چون خودش عامل اختلاف است. 7. اختلافات به وسیله قوانینى که با اندیشه بشرى وضع شود از میان نمی رود. . با توجه به مقدمات فوق به این نتیجه می رسیم که ضرورت دارد تا پروردگار از راهى غیر طبیعى به انسان راه را نشان دهد و این راه همان راه وحى است.
طریق دوم: 1. انسان یکى از اجزاى جهان آفرینش است. 2. دستگاه آفرینش براى انسان ساختمان مخصوصى تهیه کرده است که زمینه ساز کمال وى می باشد. 3. مقتضاى تجهیزات وى، زندگى اجتماعى است. 4. حیات انسانى حیاتى است جاودان که با مرگ قطع نمی شود. 5. انسان باید از راه و روشى در زندگى دنیوى پیروى کند که هم سعادت این سراى گذران را تأمین کند و هم سعادت آن سراى جاودان را. 6. راه و روشى که این هدف را دنبال می کند دین نامیده می شود.[3]
اهداف دین
دین الهى تنها راه سعادت انسانى و اصلاح کننده امور حیاتى است، دین است که فطرت را با فطرت اصلاح می کند و قواى مختلفه را هنگام طغیان به حال اعتدال بر می گرداند و رشته زندگانى دنیوى و اخروى، مادى و معنوى انسان را به نظم در می آورد.[4]
حقیقت دین، تعدیل اجتماع انسان در سیر حیاتى آن می باشد و به تبع تعدیل حیاتى یک فرد انسان را هم در بردارد. دین، اجتماع انسانى را در راه فطرت و آفرینش وارد ساخته و به آن موهبت حریّت و سعادت فطرى را چنانکه مقتضى عدل است می بخشد. همچنین به یک فرد، حریّت مطلقه داده تا در انتفاع بردن از جهات حیات، چنانکه فکر و اراده اش او را رهبرى می کند - تا جایى که ضررى به حیات اجتماع نرساند - آزاد می گذارد.[5]
جایگاه دین در هویت انسان
انسان حقیقتى است که از یک سو با طبیعت و زمین و زمان سروکار دارد و از سوى دیگر ملکوت هستى در او جلوه کرده است. تلفیق طبیعت و فراطبیعت در وجود آدمى، او را با مجموعه اى از امور انسانى روبه رو ساخته که برخى مُلکى است و برخى ملکوتى. اما این که کدام یک از این امور در هویت اصیل انسانى دخالت دارد و کدام ندارد، گاه اشتباهاتى براى انسان پیش می آورد که او را یکسره از آسمان ملکوت جدا می سازد و به موجودى کاملاً زمینى و مُلکى تبدیل می نماید. از این رو؛ قرآن کریم با تبیین امور واقعى انسان و جداسازى آنها از امور ظاهرى، هویت حقیقى آدمى را به تصویر می کشد و راه حرکت انسان به سوى این هویت حقیقى را هموار می سازد. امورى که بیرون از حقیقت انسان است همچون: ویژگی هاى اقلیمى، نژادى، زبانى و...، به خودى خود نه بر ارج و اعتبار انسان می افزاید و نه از فضیلت هاى او می کاهد؛ زیرا این ویژگی ها اگرچه با انسان هست و در تعامل اجتماعى و تعارف بین المللى او نقش دارد اما هیچ یک از آنها پایدار نبوده و تا ابد آدمى را همراهى نمی کند و همین نکته دلیل بر عدم اصالت و نقش نداشتن آنها در هویت پایدار انسان است. چه بسا این ویژگی ها در طول عمر آدمى، بارها تغییر کند و انسان با هجرت از سرزمینى به سرزمین دیگر نه تنها زادگاه خود را رها نماید که زبان و نژاد خودش را نیز به فراموشى سپارد و در هر صورت با مرگ او همه این امور، ویژگى خود را از دست می دهد و با ورود به برزخ، نه شرقى یا غربى بودن آدمى در هویّت او تأثیر دارد و نه در فلان سده یا هزاره زیستن او؛ زیرا با این سفر هم از قلمرو زمین بیرون می رود و هم از حیطه زمان. بنابراین چیزى در هویّت حقیقى انسان نقش آفرین است که همواره با او باشد و مرگ و برزخ و نیز بهشت و دوزخ آن را از انسان جدا نسازد. قرآن کریم در این باره از سه عنصر اساسى به نام اعتقاد و اخلاق و اعمال، یاد می کند و آنها را از ارکان سازنده هویّت انسان می شمارد. مجموع این عناصر سه گانه، چهره ارتباط آدمى با خدا را ترسیم می نماید و در فرهنگ قرآن از آن ربط خاص وجودى به عنوان «تألّه» تعبیر می شود. از این رو؛ کامل ترین بیان قرآنى درباره وجود آدمى عبارت از «حىّ متألّه» - زنده خدامدار - است. اگر آن عنصرهاى سه گانه؛ یعنى اعتقاد و اخلاق و اعمال بر اساس آموزه هاى پیامبران الهى شکل گیرد، از مجموع آنها با نام «دین» تعبیر می شود و تنها آیین رسمى در پیشگاه خدا؛ یعنى اسلام، حاصل می گردد که به فرموده خداوند در سوره آل عمران آیه 19: «دین در نزد خداوند اسلام است» و کسى که واجد عناصر محورى مزبور باشد انسان خواهد بود. پس هر انسانى در کنار سفره عقیده و اخلاق و اعمال خود نشسته و هویت اصلى خویش را با آن عناصر تعیین می کند؛ یعنى آن کس که با ایمان باشد و اخلاق الهى را در جان خود پیاده کند و بر پایه آن ایمان و این اخلاق عمل نماید، در فرهنگ قرآن کریم انسان است و این هویّت انسانى نه تنها در دنیا او را از دیگران جدا می سازد بلکه در برزخ و بهشت نیز همواره ممیّز او از دیگران است.[6]

منبع : اسلام کوئست
&&&&&&&&&&&&& پی نوشتــــــــــــــــها :
[1]. جوادى آملى، عبدالله، شریعت در آینه معرفت، ص 11 – 112، قم، مرکز نشر اسراء.
[2]. طباطبایى، سید محمد حسین، شیعه در اسلام، ص 86.
[3]. طباطبایى، سید محمد حسین، بررسی هاى اسلامى، ص 35 – 37؛ فرازهایى از اسلام، ص 23 - 25.
[4]. طباطبایى، سید محمد حسین، ترجمه تفسیر المیزان، ج 3، ص 159.
[5]. همان، ج 6، ص 97.
[6]. جوادى آملى عبدالله، صورت و سیرت انسان در قرآن، فصل پنجم، ص 339 - 340.