برکات نظر در نسبت بین «وجودِ نفس» با «صِرفُ‌ الوجود»

استاد اصغر طاهرزاده
معرفت نفس

علامه ی طباطبایی در نهایت فرمودند: «چکیده ی سخن این که؛ تنها طریقی که ما را به هدف می رساند، همان طریقِ معرفت نفس است که نزدیک ترین راه نیز هست و این راه، همان راهِ انقطاع و بریدن از غیر خدا و توجه کامل به خدای سبحان و مشغول گشتن به شناخت نفس است»

بسم الله الرّحمن الرّحیم
همچنان که در شرح کتاب شریف «رسالة الولایه» روشن شد حضرت علامه طباطبایی«رحمة اللّه علیه» متذکر شدند راهِ رسیدن به باطنِ عالَم منحصر به انبیاء نیست؛ زیرا رابطه ی دنیا با نشئات بالاتر مثل رابطه ی علتِ حقیقی با معلولش می باشد و رابطه ی «حضور» و «بطون» و رابطه ی تجلّی از عالم بالا است. حال وقتی «ظاهر» از اطوارِ «باطن» باشد، از آن جایی که ظاهر را می بینی، چون شهودِ ظاهر، بریده از شهودِ باطن نیست، باطنْ عملاً در حدّ خودش در منظر ما در صحنه است و ما با آن روبه رو هستیم. عمده آن است که از محدودیت هایِ تعیّن هایِ عالَم ماده بتوان عبور کرد. در همین رابطه می توان در نظر به وجود خود، سیر باطنیِ نظر به وجودِ حق را که از هر قیدی آزاد است، به میان آورد و برکات معرفتِ نفس در راستای ادراک جنبه ی باطنیِ وجودی نفس است که مسلّم از آن حیث که تجرد دارد از بدن، شفاف تر است و چون حضرت حق باطنی ترین ابعاد نفس ناطقه ی انسانی است، روشن ترین حقیقت عالَم می باشد، مشروط بر آن که خود را از هر قیدی آزاد بنگریم که این به یک معنا، شهود همه ی اشیاء است. به همان معنایی که حضرت کاظم(علیه السلام)فرمودند: «لَيْسَ‏ بَيْنَهُ‏ وَ بَيْنَ‏ خَلْقِهِ‏ حِجَابٌ غَيْرُ خَلْقِهِ احْتَجَبَ بِغَيْرِ حِجَابٍ مَحْجُوبٍ وَ اسْتَتَرَ بِغَيْرِ سِتْرٍ مَسْتُورٍ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْكَبِيرُ الْمُتَعالِ»‏(توحید صدوق، ص 179) بین حضرت حق و آفریدگانش حجابی جز خودِ آفریدگانش نیست. پس حضرت حق محجوب است بدون آن که حجابی او را فرا گرفته باشد و پوشیده است بدون آن که پوششی بر او افکنده باشند.
ما وقتی خود را درک می کنیم، یعنی باطن را ادراک می کنیم. زیرا هرچه در ظاهر است از باطن می باشد و در نتیجه، ادراکِ وجودیِ خود چنان چه همچنان جلو رود، به جایی می رسد که ادراک وجودی خود به معنای ادراک خداوند می شود. و بر عکس؛ هر اندازه به قیدها و محدودیت های خود نظر کنیم، آن حقیقتِ باطنی، کم تر ظهور می کند؛ زیرا حضرت حق بی قید و بی محدودیت می باشد. بدین لحاظ فرموده اند وقتی انسان خود را از قیود آزاد کرد و با نظر به وجودِ خود، خود را دید، ربّ خود را می یابد. یعنی انسان در عین فناء، شاهد حضرت حق است و راه شهود حق، نظر به وَجه وجودیِ نفس ناطقه می باشد. به همان معنایی که از مولایمان حضرت علی(علیه السلام)داریم: «الْعَارِفُ مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَأَعْتَقَهَا وَ نَزَّهَهَا عَنْ كُلِّ مَا يُبْعِدُها»(غررالحکم، ص 239) عارف واقعی آن کسی است که خود را درست بشناسد و خود را آزاد کند و از هر آن چه عامل دوری او از حضرت حق است، پاک نماید - محدودیت هایی که مانع نظر به وجودش می شود را «خود» نداند.
علامه ی طباطبایی در نهایت فرمودند: «چکیده ی سخن این که؛ تنها طریقی که ما را به هدف می رساند، همان طریقِ معرفت نفس است که نزدیک ترین راه نیز هست و این راه، همان راهِ انقطاع و بریدن از غیر خدا و توجه کامل به خدای سبحان و مشغول گشتن به شناخت نفس است».
با نظر به مباحث فوق، سعی می شود در نگاهی که نسبت بین وجودِ انسان و «صِرفِ وجود» را مدّ نظر قرار می دهد، موضوعِ معرفت نفس که منتهی به معرفت حق می شود را، در سطور زیر دنبال نماییم.
1- نظر به نسبت انسان با «وجود مطلق» از بزرگ ترین دستاوردهای تفکر فلسفی صدرایی است. نور هستیِ مطلق را در نفس ناطقه ی انسان که گسترده تر از شخص خاص است می توان دید؛ زیرا انسان موجود گشوده ای است که در عین نظر به خود، به وجودی که بدان متصل است نیز نظر دارد و این عامل اصلی زندگی برای انسان می شود. زیرا به گشودگی انسان به سوی حق منجر می گردد و فتح بابی می شود تا حضرت حق در منظر انسان قرار گیرد، ولی نه آن که نگاه کنی و تمام شود.
2- در انسان - با درک وجود خود- استعدادی وجود دارد که او را به کوشش و مجاهده برای نزدیک شدن به حقیقتی ماوراء محسوسات و ظواهر عالم دعوت می کند مشروط به آن که مجال دهیم آن حقیقتِ ماورایی، خودش خود را به شما نشان دهد و این راهی است که باید آن را بیابیم. تذکراتی که در ادامه پیش رو دارید؛ زمینه ای برای راه یابی به این امر فراهم می کند.
3- اصل و اساس تحولِ انسان در درون انسان و در نسبت انسان با وجود و به خصوص با وجود مطلق است. در این حالت انسان با درک وسعت خود، خود را در آن جا بودن می یابد و معنای انسان بستگی به آن جا بودن اوست هرچند فعلاً آن جا نیست، ولی به جهت آن جا، این جا را می فهمد. حتی رسالت تاریخی خود را احساس می کند و معنای حضور تاریخی خود را برای خود روشن می نماید.
شئون تاریخی ما با شنیدن صدای خدا در این تاریخ محقق می شود و این با سلوکی خاص همراه است، در حدً عبور از چیستی ها و با رویکرد حضور تاریخی. در این صورت عبادات ما معنای دیگری پیدا می کند مثل دعای کمیل بسیجیان در شب حمله.
4- توجه به «وجود» و تفکر را تفکرِ وجود دانستن، مقتضی احساس دائمیِ در راه بودن است. به وجود اندیشیدن و از وجود پرسیدن، خود راهی پر رمز و راز است و سریانِ وجود مطلق در عالم را در برابر انسان قرار می دهد و این طریقی به سوی حقیقت است بدون آن که گمان کنیم ملاک حقیقت شده ایم و به حقیقت رسیده ایم.
5- آن که در راه تفکر است خود را متوجه پایان معینی نمی کند، تفکرِ در راه، جمع کردن اندیشه ها نیست، در راه واقع شدن است. اگر انسان همواره آنی است که هنوز نیست، پس در راه است به همان معنای «الیه راجعون». همواره از خود کم است و خود را به آن جایِ خود می اندازد، در این نگاه راه و منزلِ انسان دو تا نیست. آری! انسان عین از خودبیرون بودن است.

6- وقتی با نظر به وجود در راه تفکر پیش می رویم، گویی به پرسش هایمان افزوده می شود و نه بر پاسخ هایمان. پرسش داشتن یعنی در راه بودن، به پرسش مشغول بودن، یعنی مشغول طی طریق بودن، و این یک نحوه زندگی در وطن است و معلوم است هر کار اساسی تنها هنگامی پدید آمده که انسان وطن داشته باشد که همان سکنی گزیدن در «وجود» است. در این حالت است که می توان گفت: «ای برادر! تو همه اندیشه ای» و با درک وجودی خود، در فهم حقیقی، که فهم بی حجاب است مستقر می گردد که فهم و اندیشه، خودِ او خواهد بود، آن خودی که به کلّی از فردیت آزاد شده و خود را به وسعت وجود، احساس می کند.
7- همان طور که چشم اگر به تفاوت های رنگ ها توجه کند، نور را نمی بیند، چشمِ روح هم وقتی متوجه موجودات جزئی و کلی شود، خودِ وجود را نمی بیند در صورتی که تنها به واسطه وجود است که ما با موجودات روبه روئیم و پیشاپیش فهمی از «هستی» یا «وجود» داریم.
8- «وجود»، در مقایسه با موجود دیده نمی شود و به یک معنا نسبت به موجودات عدم است. ولی در توجه، خود را آشکار می کند و پنهان می سازد. این همان شهود وجود است که ماوراء فهم ماهیات در صحنه است. ارتباط با هستی خود، غیر از ارتباط با چیستی مان می باشد، زیرا که در چیستی، گشودگی نیست تا در دعا و نیایش به حضور متعالی خود نظر داشته باشیم و دیگر یک فرد نباشیم؛ بلکه بتوانیم به رخدادهای وجودمان نظر کنیم وگرنه زندگی هیچ امکانی در برابر ما نمی گشاید.
9- روح انسان به واسطه ی نحوه ی وجودداشتن اش، یعنی به واسطه ی قاعده ی وجودش، با «وجود»، خویشاوند است و راهِ نظر به حقیقتِ وجود را از درون خود بر خود می گشاید.
چگونه باید شد تا سخن خدا را بشنویم و خود را مورد خطاب حضرت حق احساس کنیم و در این رابطه رسالت تاریخی خود را بشناسیم؟ تنها تمنّای رهایی از تاریخ مدرنیته کافی نیست، باید تاریخ جدیدی که در حالِ وقوع است را احساس کرد و این در گرو نظر به حضور خدا محقق می شود. با رجوع به خدا - از طریق نظر به وَجهِ باطنی نفس خود- با همه ی موجودات ارتباط پیدا می کنیم و نه تنها حق را در آینه ی دیگران مشاهده می نماییم؛ بلکه معنای حقّانیِ تعهداتی که نسبت به همدیگر داریم، برایمان آشکار می شود. این است راه نجات از بی تفاوتی در ملتی که گرفتار بی تفاوتی نسبت به همدیگر شده اند.
10- انسان پیش از آن که سخن بگوید، باید بگذارد که مجدداً از طرف نورِ وجودِ حضرت حق، مورد خطاب قرار گیرد. با این امید که شاید در این خطاب، اندک یا به ندرت چیزی برای گفتن داشته باشد و گزارش گرِ مطلبی شود که در آن خطاب یافته است.
11- صحبت از معنای وجود در میان نیست، بلکه پرسش از حقیقت وجود است که در هیچ معنا و تعریفی نمی گنجد. با چنین نظری است که سرنوشت انسان تغییر می کند.
12- این گونه نیست که ما با رجوع به نور وجود، یک بار برای همیشه به وجود خویش حکم کنیم. در نظر به وجود، گوئی ما نیز دائم در حال گسترش دامنه ی وجود خویش هستیم و خود را در بیکرانه می یابیم. این همان دریافت نسبت وجود و ذات انسان در افقی است که باید خود را در آن احساس کرد.
13- یقظه ی واقعیِ تاریخی که غیر از یقظه ی عرفانِ فردی است؛ آغاز نظر به وجود و بستر تأمل در وجود به کمک ذات انسان است.
14- چون پیش فرضِ نظر به وجود و گشوده شدن این نظر، تفسیر انسان است، تفکر بنیادی این است که وجود، یا بهتر بگویم انکشافِ وجود، به انسان نیاز دارد و برعکس، انسان تا جایی انسان است که در انکشاف وجود واقع شده باشد وگرنه در مفهوم انسان متوقف است. تفکر، نتیجه ی نسبت ذات انسان به وجود است. حضرت صادق«علیه السلام» می فرمایند: «كَانَ أَكْثَرُ عِبَادَةِ أَبِي ذَرٍّ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَيْهِ التَّفَكُّرَ وَ الِاعْتِبَار» بیشترین عبادت اباذر، تفکر و عبرت گیری بود.
15- هر بار به آنچه خویشتن می نامیم، رجوع کنیم، در آن خویشتن، آثاری از دیگر موجودات و آنچه با آن نسبتی داریم، می بینیم. ما هر گز نمی توانیم خویشتن را به تمامه به چنگ آوریم و خود را محدود کنیم مگر آن که به جای نظر به وجود خویش، به مفهوم خویش بسنده کنیم. در مفهوم وجود خویش به بازبودگی یا انکشافِ ذات انسان به عنوان امرِ دارای حضور در عالم که خودْ نتیجه ی گشودگیِ انفتاح او به روی وجود است، به اندیشه در نمی آید.
16- برای این که هم نسبت وجود به ذات انسان و هم نسبت ذاتی انسان به بازبودگیِ وجود اظهار شود، باید از اتصال وجودی انسان به حضرت حق به صورت وجودی نظر کرد، مشروط بر آن که در نظر به حضرت حق از مفهومی نظرکردن عبور کرده باشیم.
17- فهم وجودی انسان مبتنی بر خودِ وجود است. از این رو، انسان وجود را از راه تفکر مفهومی در نمی یابد بلکه با التفات به اتصال خود به حضرت حق می یابد آن حالتی که انسان در وجود خویش با خویش دارد.
18- آنچه به عنوان گشودگی وجود بدان اشاره می شود، اصلاً با آگاهی قابل درک نیست. انسان وجود دارد و علاوه بر آن، نسبتی با خویشتن، با سایر انسان ها و با دیگر موجودات دارد. وجودش بر او نهاده شده و آن را احساس می کند ولی نه در محدوده ی یک شخص. در وسعت وجود و اصالت انسان در تحقق بخشیدن به چنین امکانی است که در انسان هست.
19- دارای حضوربودن در مفهوم اولیه اش، یعنی با وجود خود نسبتی دائمی داشتن و دارای نسبتی دائمی با خود بودن. این موجود هیچ گاه وجودش یکی و به طور کامل پیش رویش نیست، زیرا از نظرِ وجودی به «خود» نظر دارد.
20- فرد منتشر مغلوب وضعیتی است که از خود او پنهان است. این کس یک «هیچ کس» است. ما اغلب به نحوی در خود می نگریم و در موقعیتی قرار می گیریم که خود را در جهان گم می کنیم؛ زیرا به جای نظر به وجودی که ما نیز پرتوی از آن هستیم و عین اتصال به حقیقت وجودیم، به خود می نگریم به صورتی که یک فرد منقطع از همه چیز است. این انسان همیشه گرفتار فضایی است که از پیش، برای او ترسیم کرده اند. تمام برنامه ی رسانه های استکباری برای فردِ منتشر ریخته می شود.
21- وجودْ مستوری است آشکار که در بیان و تفکر نمی آید. وجود به موجودات، صورت و معنا می دهد و خودْ پنهان می ماند. تفکر مفهومی از آن پنهان ماندگیِ «وجود» بی خبر است، از این رو غفلت از «وجود» تقدیر متافیزیک می باشد.
انسان تنها اگر براساس نسبت اش با وجود در نظر گرفته شود ویژگی های اساسی اش به تفکر می آید. این همان چیزی است که انسان خود را به درستی در آن حفظ می کند زیرا می تواند نگهبان خود باشد تا از نظر به وجود خویش و اتصالی که دارد به مفهوم خویش و انقطاعی که پیش می آید سقوط نکند؛ انقطاع از وجودی که بنیادِ همه ی موجودات است.
22- تاریخ متافیزیک را باید از افق وجود نگریست. حقیقت وجود به عنوان روشنی گاه، خود را از چشم متافیزیک پنهان می دارد. این پنهان ماندن البته نقصی برای متافیزیک نیست. این پنهان ماندنِ وجود، اساس متافیزیک بوده و متافیزیک با همین پنهان ماندنِ وجود، تعیّن یافته است ولی وظیفه کنونی تفکر، اندیشیدن به روشنی گاه است.
23- این خودِ وجود است که ضمن این که خود را مستور نگه می دارد، فهم وجود را ممکن می سازد و این به معنای ایستادن در روشنی گاهِ وجود است.
24- انسان در روشنی گاهِ وجود واقع است و مسئله بر سر رخ نمودن وجود است.(انسان با نظر به نفس ناطقه ی خود - آزاد از جسم و نسبت های اطرافش- به روشنی ترین شکل، وجود را احساس می کند. پس مسئله ما در معرفت نفس بر سر رخ نمودن وجود است که اساس تفکر است).
25- انسان به عنوان یک شبان، نگهبان نسبت خود با وجود است. بدین معنا که انسان از آنچه وجودِ او به معنای نورِ وجود، از آن پدید آمده، صیانت می کند و انسان از این جهت به صورت جایگاه حقیقتِ وجود در می آید و تنها راه ارتباط و احساسِ وجود مطلق خواهد بود.
26- فراموشی حقیقتِ وجود، به جهت تکثر موجوداتی است که با نظر به ذاتشان به اندیشه در نیامده اند. به آن ها به عنوان وجود نگاه نشده و به جنبه ی کثرت ها مشغول شده ایم.
27- واژه ی نزدیکی و دوری را برای موارد غیر مکانی نیز به کار می بریم و مثلاً برای نزدیکی قلوب. وجود به عنوان روشنی، گاه آشکار می شود و گاهی پنهان می ماند، از این رو روشنی گاهِ وجود به معنای نزدیکی وجود است. یعنی این وجود است که خود را به عنوان قرب روشن می سازد. قرب با وجود بما هو وجود، نسبتی دارد. مستوری وجود نیز همان فراق و بیگانگی است.
 28- نفس ناطقه در درونِ وجود نیست، وجود است که ظهور کرده و ما آن را احساس می کنیم و نحوه وجود آن طوری که ما آن را به عنوان چیزی از چیزها، بلکه به عنوان وجود احساس می کنیم. این یک نوع آشکارشدگیِ خاصی است که در کتاب آشتی با خدا تحت عنوان «انسان فقط هست» بیان شده. عالم داشتن که تمنای روحِ یگانگی قلب انسان است، از این جا طلوع می کند.
29- ما در مورد وجود آن گونه که در مورد موجودات حکم به وجود داشتنشان می کردیم، نمی توانیم حکم کنیم. در نظر به وجود، توجه یافتن به حقیقتی است که تنها با وضعیت گشودگی در برابر آن می توان انتظارِ فهم آن را و یا وجودداشتنش را، داشت(وقتی بفهمیم انسان فقط هست).
30- وجود، با پنهان ساختنِ خود در موجودات خود را کنار می کشد. وجود، خود را به سوی ما می فرستد ولی در همان حال خود را در ذاتش پنهان نگه می دارد. پنهان بودن وجود بما هو وجود، از خود وجود است. رخ نمودنی که باز همراه با نحوه ای رخ پنهان کردن است.
31- وقتی که پنهان ماندن و پرهیزکردنِ وجود، مورد توجه قرار نگیرد، تنها موجود بما هو موجود مورد تصدیق قرار می گیرد و حاصل آن، آخرین گام متافیزیکِ دوره ی جدید، یعنی نیهیلیسم می شود. حالتی که تنها واقعیت عالم را ماهیات بدانیم.
وقتی وجود انسان در نسبتِ به وجودِ صِرف، وجودِ همه ی موجوات را بنگرد؛ دیگر مسئله ی سوژه و ابژه و درون ذهن و بیرون ذهن که معضلِ فلسفه ی جدید است، از میان می رود. و این به نحوی شبیه نگاه صدرالمتألهین است که روشن می کند نفس ناطقه ی ما، در درک محسوسات خارجی از طریق «واهب الصور» صورتِ مناسب خارجی را در خود ابداع می کند و بدین لحاظ یک نوع نزدیکی بین هایدگر و صدرالمتألهین پیش می آید. به این معنا که انسان، عین «نزدِ موجودات بودن» است و در فضای یافتِ وجودِ خود، وجود موجودات را نیز نزد خود دارد.
32- گوش دادن، تنها نتیجه ی مراوده با دیگران نیست، بلکه بازبودگیِ اصیل انسان برای خاص ترین امکانِ وجود است. تنها با سکوت می توان گشودگی اصیل و غنی داشت و از آن طریق بقیه را دید و بقیه را فهمید. این همان عقل و ادبِ ادامه ی انقلاب در این تاریخ است.

منبع: لب المیزان

Share