سید محمد در ماه شعبان 1310 هجری قمری در تبریز متولد شد و در دامان پر مهر مادر رشد كرد و بزرگ شد. پدران سید محمد همه از سادات اصیل و شریف روستای كوه كمره بوده اند كوه كمر در قسمت شمال آذربایجان شرقی در منطقه ارس باران واقع شده است و سادات آن منتسب به سادات حسینی و از شرافت و بزرگواری بسیار زیادی برخوردارند و به گفته آیة الله مرعشی نجفی سادات كوه كمر به خصوص سادات حسینی آن كه آیت الله حجت از آن هاست ... به صحت نسب و شرافت حسب و رعایت شدت و در هر عصری مورد توجه عامه و خاصه مردم بوده اند.(1)
دوران تحصیلات
پدر سیدمحمد حجت آقا سیدعلی كه خود اهل فضل و دانش و كمالات معروف عصر خویش بود از دوران كودكی تربیت فرزندش را به عهده گرفت. در واقع نخستین مكتب درسی و محفل تربیتی سید محمد حجت محضر پر از صفا و معنویت پدر بود او در زادگاه خویش به جهت ذكاوت و هوش سرشار توانست در اندك زمان علاوه بر ادبیات معمول و مقدمات فقه و اصول با علوم عقلی و ریاضیات نیز آشنا شود. آقا سید محمد علاوه بر این علوم، در علم طب كه معروف به طب قدیم بود وارد شد و آن را فراگرفت همچنین وی با علم فیزیك و شیمی نیز در همان دوران جوانی آشنا گردید.
چنانچه از گفته های خود آقای حجت بر می آید وی برای فراگیری برخی از كتب حوزه نزد استاد حاضر نشده است بلكه با مطالعه خویش توانسته حتی آن را تدریس كند. آقای رازی از زبان وی می گوید:
به حقیر فرمودند همه شرح كبیر موسوم ریاض سید علی را در نزد پدر خود در تبریز خواندم و جلدین شرح لمعه را با مطالعه تنها یعنی بدون اینكه نزد استاد خوانده باشم دو دوره در تبریز درس گرفتم و پس از تكمیل سطوح به نجف اشرف عظیمت نمودم(2).
هجرت به نجف
وی در سال 1330 هجری قمری در 20 سالگی بود كه راهی حوزه علمیه نجف گردید و در آن دیار نیز آنچه كه در توان داشت برای رسیدن به منزلت عالی علمی و معنوی به كار گرفت اساتیدی كه آیت الله حجت در نجف در محفل درس آنها حاضر گشت عبارتند از:
آیت الله سید محمد كاظم یزدی صاحب عروت كه در نزد وی تحصیل فقه نمود. آیت الله آقا سید ابو تراب خوانساری از علمای معروف، حدیث و رجال را فرا گرفت و آیت الله سید شریعت اصفهانی نیز همچنان از جمله اساتید وی به شمار می رفت آیت الله حجت همچنان در درس آقا شیخ علی گنابادی و میرزا حسین نائینی و آیت الله سید جلیل فیروز آبادی و آیت الله آقا سید ضیاء الدین عراقی حاضر گشته و سالهای خوشه چین دانش از این بزرگان دانش و معارف بود.(3) مدت اقامت وی در حوزه علمیه نجف 20 سال طول كشیده است.
وی در این مدت هم دوره های تحصیل را در علوم مختلف به پایان رسانده و هم به منزلت بزرگ علمی نائل می شود و در اواخر در حوزه نجف مسجد شیخ انصاری و مقبره میرزای شیرازی شاهد درس باشكوه ایشان بوده است. آیت الله حجت در سال 1349 هجری قمری به جهت بیماری و ناراحتی های جسمی به ایران باز می گردد.
منزلت علمی آیت الله حجت كوه كمره ای
آیت الله حجت در حوزه علمیه نجف سالها خوشه چین دانش و معارف محضر بزرگان گردید و به مقام اجتهاد نائل گشت ایشان از بزرگانی چون آقایان بزرگوار شیخ الشریعه اصفهانی، حاج میرزا حسن نائینی، سید ابو الحسن اصفهانی، سید محمد فیروز آبادی، حاج شیخ عبدالكریم حائری و شیخ ضیاء الدین عراقی اجازه اجتهاد و اجازه نقل روایتی نیز داشتند.(4) وی در زمینه های گوناگون نیز كتابهایی نگاشته اند و آثاری كه از ایشان به جای مانده است فراوان است. هرچند مجموعه آثار ایشان در دسترس نیست و نوشته های ایشان در موضوعات مختلف عبارتند از:
1- رساله استصحاب در اصول 2- كتاب البیع در فقه 3- جامع الاحادیث و اصول در حدیث و رجال 4- حاشیه بر كفایة الاصول 5- كتاب الصلوة 6- لوامع الآثار الضروریة در بررسی روایات نبویه در فروع و اصول 7- مستدرك المستدركات در استدراك آنچه كه از صاحب مستدرك به آن نپرداخته است. 8- كتاب الوقف و ده ها اثر و یادداشتهای دیگر در زمینه های مختلف.
اقامت در قم
در سال 1349 قمری آیت الله سید محمد حجت در قم اقامت گزید(5) و تدریس در این حوزه را آغاز نمود در آن روزگار حوزه علمیه قم در سرآغاز شكوفایی خود قرار داشت و در رأس این حوزه علمیه انسان بسیار بزرگ و عالم اندیشمند چون آیت الله شیخ عبد الكریم قرار گرفته و این حوزه در سایه توجه و تلاشهای ایشان می رفت كه از غربت عزلت در فراموشی بار دیگر در جهان اسلام مطرح شود و نامش شهره عالم گردد. آیت الله حائری كه از سال 1340 هجری قمری مشغول سامان دادن این حوزه بود تا زمان ورود آیت الله حجت كوه كمره ای كه نه سال از این اقامت سپری می شد توانسته بود كارهای بسیار اساسی را انجام دهد و در واقع بنیان آن حوزه بزرگی كه می رفت تا مهد پرورش و تربیت انسانهای بزرگی چون امام خمینی و چندین مراجع بسیار عالی قدر گردد گذاشته شده بود. لیكن این برای آیت الله حائری به معنای پایان یافتن مسئولیت نبود بلكه برای ایشان كه هنوز به عظمت حوزه علمیه قم می اندیشید حضور اساتیدی چون آیت الله حجت كه تجربه تدریس و تربیت سالهای متمادی حوزه علمیه نجف را داشت بسیار مبارك و مغتنم بود فلذا آیت الله حائری از همان ابتدای اقامت آیت الله حجت در قم با ایشان نسبت بسیار نزدیكی را برقرار می سازد و آیت الله حجت در عین تدریس در حوزه، یكی از ملازمین و مشاورین آیت الله حائری نیز قرار می گیرد.
دوره زعامت
آیة الله حائری در سال 1355 هجری قمری به دیار ابدی پیوست لیكن میراث گرانقدر او كه همان حوزه علمیه بزرگ قم بود با شكوه و عظمت باقی ماند پس از رحلت ایشان آیت الله حجت كوه كمره ای از جمله سه تن از كسانی بود كه آیت الله حائری امور اداره حوزه علمیه قم را برای آنها وصیت و سفارش كرده بود.(6) چنانچه در كتاب علمای معاصرین آمده است حاج شیخ عبدالكریم آقا یزدی حائری(پیش از آنكه) بدرود جهان گفته باشد(آیت الله حجت) رإ؛ّّ به نماز خواندن در جای خود در مسجد حضرت تعیین و به وصایت و نیابت او در انجام كلیه امور مذهبی چند ماه پیش از وفات خود تنصیص فرمودند.(7) همچنین پس از رحلت آیت الله حائری مرجعیت آیت الله حجت نیز برطرف گردید وی به لحاظ اینكه در زمان حیات آیت الله حائری مورد توجه ایشان بود مرحوم آیت الله حائری احتیاطات خود را به ایشان ارجاع می دادند. كم كم دارای مقلد شده تا فوت مرحوم حاج شیخ و پس از ایشان جمع كثیری از مقلدین حاج شیخ به ایشان گرویدند.(8) تا اینكه با رحلت آیت الله اصفهانی و آیت الله قمی مؤمنین از سراسر جهان اسلام به ایشان متوجه می شوند. وی پس از آیت الله بروجردی اولین مرجع عالم تشیع بود و میلیونها نفوس شیعه از ایشان تقلید می كردند.(9)
دوره جدید دوره پس از رحلت آیت الله حائری دارای ویژگی های بخصوص عصر ایشان نبوده است.
در روزگاری كه آیت الله حائری بنیان حوزه علمیه قم را بنا نهاد و بر كالبد نیم جان آن روح تازه دمید عصر مشكلات و سخت ترین روزهای علمای اسلام و حوزه های علمیه است چرا كه در این دوره حوزه مستقیما در معرض حملات ناجوانمردانه حاكم وقت رضاخان پهلوی قرار گرفته بود و او هر چه می توانست برای جلوگیری از سامان یافتن حوزه انجام می داد اما در دوره پس از رحلت آیت الله حائری هر چند همچنان فشارها وجود داشت لیكن حوزه علمیه در جهان مختلف دارای استحكام و ثبات بود. و حكومت پهلوی نیز كه این بار پسرش محمد رضا در رأس امور بود اندكی محتاطانه با علماء و حوزه بر خورد می كرد. علماء در این دوره توانسته اند علاوه بر استحكام پایه های حوزه علمیه به گسترش آن در قم و سایر شهرهای ایران نیز بپردازند.
آیت الله حجت در این دوره توانسته است چندین كار مهم و اساسی در حوزه علمیه قم انجام دهد. وی پس از قرار گرفتن در رأس حوزه در كنار سامان دادن به وضع معیشتی طلاب كه آن روزها طلاب به سختی زندگی خود را می گذراندند در جهت اسكان و فراهم ساختن زمینه ای رشد و تحصیل آنان نیز تلاش كرد. مدرسه حجتیه ایشان كه به وسعت 13 هزار متر مربع با 126 حجره و با مدرس و مسجد ساخته شد در همین راستا بود. آیت الله حجت در كنار این مدرسه كتابخانه ای نیز تأسیس كردند كه 1000 جلد كتاب در زمینه های مختلف در آن وجود دارد و امروزه محل مطالعه طلاب و محققین است از دیگر تلاشهای آیت الله حجت جمع آوری كتابهای خطی و نسخه های خطی از نوشته های علماء بزرگوار بود كه امروزه ذخایری بسیار گرانسنگ از گذشته است.(10)
شتابان به سوی حق
نویسنده آثار الحجة كه خود از نزدیك حالات و ویژگیهای معنوی و روحی ایشان را ملاحظه كرده است از حال و هوای روحی و معنوی ایشان حكایتها و داستانها زیادی را آورده است و در صفحات زیادی در خصوص معنویت آیت الله حجت قلم فرسایی كرده است، ما چون بنای اختصار داریم فرصت پرداخت حتی به گوشه هایی از این گونه احوالات ایشان را كه در كتابهای دیگر و یا خاطره علمای بزرگ آمده است نداریم و در اینجا تنها به یك مورد از ارتباط به رحلت ایشان دارد اشاره می كنیم: می گویند ایشان در آخرین كسالتی كه متوجه ایشان شد و با آن نیز دار فانی را وداع گفت همه خانواده و وكیل خود را احضار كرد و پس از حاضر شدن وصی خود آقای حاج سید احمد زنجانی و بعضی فضلاء و دیگر فرمودند مهر مرا بشكن آقایان گفتند برای چه؟ فرمودند: برای اینكه بعد از من كسی از این مهر سوء استفاده نكند. عرض كردند، حالا چرا؟ فرمودند: از این كسالت خوب نخواهم شد و اصرار كردند و حاضرین تفأل به نیك نگرفتند و انكار كردند تا ایشان قرآن خواسته و استخاره برای این كار كردند همه منتظر بودند كه آیه وعده بهبودی ایشان بدهد؛ دیدند تا آقا قرآن را گشود و به اول صفحه آن نگاه كرد و با وجد و نشاط فراوان گفت له دعوة الحق(11) و قرآن را به دست داد دیدند(12) آیة الله حجت همان طور كه خود گفته بود از این كسالت دیگر بهبود نمی یابد و او پس از بیست و سه سال اقامت در كنار بارگاه حضرت معصومه در قم و تلاش خستگی ناپذیر در راه ترویج احكام الهی در روز دوشنبه سوم جمادی الاولی 1372 هجری قمری جان به جان آفرین تسلیم می كند و مقبره وی در جلو مسجد مدرسه حجتیه واقع شده است.
شاگردان
آیت الله حجت چه در قم و چه در حوزه علمیه نجف مورد توجه دوستداران علم و فضیلت بود و كسانی كه از كیاست و هوش و استعداد برخوردار بودند از درك محضر ایشان غافل نمی شدند. آثار الحجه با تحلیل موقعیت علمی آیت الله حجت در حوزه علمیه قم می نویسد: پس از مرحوم آیت الله حائری(مؤسس) در میان زعماء گذشته حوزه علمیه قم مرحوم آیت الله حجت هم از كسانی است كه از حوزه تدریس فضلای برجسته و دانشمندان بزرگ و علمای عالیمقام و مجتهدین عظام بیرون آمده و در شهرستان قم و حوزه علمیه و سایر شهرستانهای دور و نزدیك ایران مشغول به تدریس و تصنیف و تألیف و خدمات دینی می باشند وی 136 تن از شاگردان ایشان را كه هر یك از علمای خدمتگذار و اساتید معروف بوده اند. نام می برد. ما این نوشته مختصر را به اسامی چند تن از آنان زینت می بخشیم. آیات و اساتید بزرگوار 1- حاج سید یونس اردبیلی. 2- آقا مهدی حائری. 3- حاج سید مهدی انگجی. 4- حاج سید مرتضی ایروانی. 5- حاج شیخ مرتضی حائری. 6- آقا سید محسن حجت (فرزند ایشان). 7- آقا شیخ محسن مشكینی. 8- آقا حجت مهدی اراكی. 9- آقا میرزا محمد علی طباطبایی. 10- سید محمد حسین طباطبایی (صاحب المیزان). 11- حاج شیخ قربانعلی اعتمادی تبریزی. 12- میرزا محمد بنایی. 13- آقا سید محمد داماد. 14- حاج شیخ عبد الحسن غروی تبریزی. 15- حاج سید صادق لواسانی. 16- آقا سید حسین بدلا 17- شیخ اسد الله كاشانی. 18- شیخ احمد عراقی. 19- شیخ ابو طالب تجلیل. 20- حاج شیخ محمد باقر عرفانی بیهودی. بسیاری از این بزرگان دار فانی را وداع گفته و به سوی پروردگار شتافته اند.(13)
منابع
1- آثار الحجة، محمد رازی.
2- علماء معاصرین، ملا علی خیابانی.
3- ریحانة الادب، ج 2.
4- آیینه دانشوران.
5- گنجینه دانشمندان، ج 1
6- مجله نور علم شماره 10، جامعه مدرسین.
پی نوشت:
1- آثار الحجة، رازی، ج 1، ص 93.
2- همان.
3- ریحانة الادب، ج 2، ص 24.
4- علماء معاصرین، خیابانی، ص 215.
5- علماء معاصرین، خیابانی، ص 214.
6- آیینه دانشوارن، ریحان یزدی، ص 53.
7- علماء معاصرین، خیابانی، ص 215.
8- آثار الحجة، جلد1، ص 113 با اندكی تغییر و تصرف.
9- همان.
10- این آثار در كتابخانه خصوصی فرزند ایشان، حجة الاسلام حاج سید حسن حجت است و فهرستی از آن نیز منتشر شده است.
11- سوره رعد، آیه 14.
12- آثار الحجة، محمد رازی، ج 1، ص 124.
13- آثار الحجة، ج 1، ص 194.
