نگاهی روان شناختی به سخنان امام محمدباقر عليه السلام

کامل خواهی از خدا

کامل نگری و آرمان گرایی در مسائل روزمره و امور مادی ناپسند است، ولی در تقاضاهای معنوی و رفتارهای متناسب با آن، بسیار خوب و سودمند می نماید. کسی که به قدرت بی انتهای الهی باور دارد، می داند خداوند بر هر چیزی تواناست و خزانه او همیشه کامل است. ازاین رو، درخواست های خود را هرچه تمام تر و فراگیرتر بیان می دارد. امام باقر علیه السلام نیز هماهنگ با این باورمندی، از خداوند می خواهد تمام خوبی هایی که علم الهی بر آن اشراف دارد، دریافت کند و از تمام بدی ها و موانع قرب بازدارد. حضرت در توصیه ای اخلاقی چنین می فرمایند: 
أقَلُّ ما یجزِئُک مِنَ الدُّعاءِ بَعدَ الفَریضَةِ أن تَقولَ: اللّهُمَّ إنّی أسأَلُک مِن کلِّ خَیرٍ أحاط بِهِ عِلمُک، وأعوذُ بِک مِن کلِّ شَرٍّ أحاطَ بِهِ عِلمُک، اللّهُمَّ إنّی أسأَلُک عافیتَک فی اموری کلِّها، وأعوذُ بِک مِن خِزی الدُّنیا وعذابِ الآخِرَةِ. 
کمترین چیزی که از دعا، پس از (نماز) واجب کفایت می کند، این است که بگویی: خدایا! همانا من هر نیکی را که به آن آگاهی داری، از تو می خواهم و از هر بدی که به آن دانایی، به تو پناه می برم. خدایا! همانا من آسایش در همه کارهایم را از تو می خواهم و از رسوایی دنیا و عذاب آخرت به تو پناه می برم.

سه گانه سعادت

در آموزه های دینی، عملکردها بر پایه هایی استوار است و برخی از ویژگی های انسانی، به عنوان ستون اصلی رفتارهای اخلاقی معرفی شده اند. در سخنی از پنجمین امام آمده است: 
ما یعبَأُ مَن یسلُک هذَا الطَّریقَ إذا لَم یکن فیهِ ثَلاثُ خِصالٍ: وَرَعٌ یحجِزُهُ عَن مَعاصِی اللّهِ، وحِلمٌ یملِک بِهِ غَضَبَهُ، وحُسنُ الصُّحبَةِ لِمَن صَحِبَهُ؛ چه بی بهره است کسی که این راه را می پیماید، اگر این سه خصلت در او نباشد: پرهیزکاری ای که او را از نافرمانی های خدا بازدارد، بردباری ای که به وسیله آن بر خشم خود مالک شود و همراهی خوب با مصاحبان خود. 
زمانی که فرد به سوی سعادت و تعالی گام برمی دارد، زمانی به مقصد خواهد رسید که در توشه راه او، پارسایی، بردباری و همراهی نیک دیده شود؛ وگرنه، بسیارند که مسیری را می روند، ولی به مقصد و مطلوب نمی رسند؛ چون توشه کافی برای این مهم ندارند.

راه درست

زمانی که قرآن کریم با امام معصوم تفسیر می گردد، باطن آن شکافته می شود و حقایق همچون مروارید های گران قیمت نمایان می گردند. امام باقر علیه السلام درباره سخن خداوند «وَأْتُواْ الْبُیوتَ مِنْ أَبْوَابِهَا؛ از درهای خانه ها وارد آنها شوید»، می فرماید: «یعنی أن  یأتِی الأَمرَ مِن وَجهِهِ؛ أی الامورِ کانَ؛ یعنی کار را از راهش وارد شود؛ هر کاری که باشد.» چنانچه این ویژگی جدی گرفته شود، روشمندی در زندگی و دسترسی به هدف تضمین می گردد، ولی افراد شتاب زده و کم تحمل، به محض روبه رو شدن با موانع در رسیدن به خواسته خود، مسیر را تغییر می دهند و از راه های نادرست به سوی آن حرکت می کنند؛ غافل از آن که ممکن است راه های جدید، دشواری هایی پدید آورد.

شتاب معنوی

شتاب­ ورزی در کارهای روزمره توصیه نمی شود و چنانچه فردی فوراً بعد از تصمیم گرفتن، اقدام به کاری کند و حواشی آن را بررسی ننماید، شماتت می شود. اصل این قانون درست است. نقطه مقابل آن نیز اهمال کاری و به تأخیر انداختن کارها تا دقیقه نود است. هیچ کدام از دو قطب تند و کند پسندیده نیست. چنانچه میان تصمیم و اقدام فاصله زیادی افتد، بی­نظمی ذهنی و به تدریج خستگی عصبی را شاهد خواهیم بود. اما در این میان، کارهایی هستند که نیازمند شتاب منطقی و اقدام سریع­تر است. از نگاه دین، زمانی که به انجام کار خیری تصمیم گرفتیم، لازم است زودتر بدان بپردازیم؛ زیرا ممکن است حس منفعت­طلبی و وسوسه­هایی که به صورت پیام­های مخفی به نظام ذهنی و فضای تصمیم­گیری ما وارد می­شوند، ما را از انجام آن کار نیک باز دارد و بعد هم به دست فراموشی سپرده شود. البته سفارش­های دینی همیشه کامل است. در این باره هم تأکید شده که در انجام کار خوبی مانند بخشش های مادی، هر چند سرعت خوب است، ولی جوگیر شدن و بخشش­هایی که ما را دچار مشکل کند، اصلاً نیکو نیست. تعبیر قرآن این گونه آمده است: «نه دستت را به پشتت ببند که به هیچ کس چیزی ندهی و نه آن قدر بخشش کن که خودت جا بمانی و دچار سرزنش شوی.» امید که فرصت­ها را قدر بدانیم و از آنها سکویی برای پرواز بسازیم. امام محمدباقر علیه السلام نیز در سفارشی بر این مهم تأکید می ورزند و می فرمایند: «مَن هَمَّ بِشَی ءٍ مِنَ الخَیرِ فَلیعَجِّلهُ؛ فَإِنَّ کلَّ شَی ءٍ فیهِ تَأخیرٌ فَإِنَّ لِلشَّیطانِ فیهِ نَظرَةً؛ هر که به کار نیکی تصمیم دارد، آن را زود انجام بدهد؛ چراکه هرچه به تأخیر افتد، شیطان را در آن، درنگ (نگاه) است».

سلامت با داروی مدارا

در رخدادهای زندگی، واکنش های متفاوتی را نیاز داریم تا بتوانیم به مدیریت همه جانبه فردی، اجتماعی، خانوادگی و ارتباطی دست یابیم. بخشی از واکنش های درخواستی دین از ما، به مدارا کردن در برابر ناملایمات و دیگر انسان ها برمی گردد که نتایج سودمندی از نظر سلامت روان و بهداشت آن برای ما خواهد داشت. چنانچه این فن اخلاقی از مجموعه ارتباطی افراد حذف شود، انبوهی از اضطراب ها و اندوه ها را در مواجهه با رفتارهای ناملایم تجربه خواهند کرد. امام باقر علیه السلام در تبیین کارکرد مدارا بر آرامش روان می فرمایند: 
مَن اعطِی الخُلُقَ وَالرِّفقَ فَقَد اعطِی الخَیرَ کلَّهُ وَالرّاحَةَ وحُسنَ حالِهِ فی دُنیاهُ وآخِرَتِهِ، ومَن حُرِمَ الرِّفقَ وَالخُلُقَ کانَ ذلِک لَهُ سَبیلًا إلی کلِّ شَرٍّ وبَلِیةٍ، إلّا مَن عَصَمَهُ اللّهُ تَعالی؛ به هر کس که اخلاق و مدارا داده اند، به او همه نیکی، آسودگی، و نیک حالی در دنیا و آخرت را داده اند؛ و هر کس از مدارا و خوش اخلاقی محروم باشد، آن برای او راهی به سوی هر بدی و گرفتاری است، مگر آن که خدا نگاهش دارد.

آمادگی از جنس انتظار

آمادگی برای همراهی با امام در هر شرایط، از وظایف شیعیان است. گاهی میدان برای حضور در کنار معصوم و قیام علمی و عملی وجود دارد و زمانی هم مانند زمان ما، چنین حضور مستقیمی نیست، ولی تکالیف فرهنگی و فکری فراوانی برای اصلاح جامعه و حرکت آن به سوی خوبی ها بر دوش پیروان نهاده شده است. در همراهی با امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف نیز حکایت چنین است. عده ای کاملاً از گود این همراهی خارج اند و گروهی دیگر، حاضر نبودن امام را بهانه رفع تکلیف می دانند، ولی در این میان، پیروان هوشمند عزمی جزم برای همراهی را، با منتظر بودن و عمل کردن به مقتضای تکلیف فعلی خویش نشان می دهند. این گروه همانند حاضران نزد امام هستند که به رسم پیروی خود عمل  کرده اند. به تعبیر امام باقر علیه السلام برای این گروه فرقی نمی کند که در کنار حضرت باشند یا در کنار اهداف قیام او؛ هر چند به ظاهر حضوری اتفاق نیفتاده باشد. حضرت می فرمایند: «ما ضَرَّ مَن ماتَ مُنتَظِرًا لِأَمرِنا أن لا یموتَ فی وَسَطِ فِسطاطِ المَهدِی وعَسکرِهِ؟!؛ کسی که در انتظار امر (فرج و ظهور ما) از دنیا رود، او را چه زیان که در میان خیمه مهدی و سپاه او نمیرد؟!» [1][2]

پی نوشت:
[1] منبع روایات: مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، کتابخانه نور (نرم افزار) نسخه 9/1.
[2] فصلنامه اشارات 17 (بهار 1394)