معراج حضرت محمد(صلی الله علیه و آله) از دیدگاه قرآن

سیدحسین حر
پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم

یکى از حوادث زندگانى حضرت محمد(صلی الله علیه و آله) مسأله معراج می باشد. سفر شبانه و عروج آسمانى به جهت نشان دادن بخشى از آیات عظمت الهی، به پیامبر(صلی الله علیه و آله) انجام گرفته و با توجه به شایستگی هاى ایشان در ابعاد مختلف براى این سفر، از سوى حق تعالی، از مکه معظمه به مسجد الاقصى و از آنجا به آسمآن ها، انتخاب شدند.
حضرت رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) در جریان ابلاغ رسالت در مکه شکنجه هاى جسمى و روانى و سختی هاى زیادى را متحمل شدند، از جمله در سال هفتم بعثت سران قریش با یکدیگر پیمان محاصره اقتصادى علیه بنی هاشم را امضاء کردند و اهداف آن ها چیزى جز جلوگیرى از گسترش اسلام و افزایش تعداد مسلمانان نبود و در حقیقت براى نابودى اسلام چنین برنامه اى را تدارک دیدند و به مدت سه سال رسول الله(صلی الله علیه و آله) و مسلمانان در شعب ابوطالب بسر بردند و انواع و اقسام رنج ها را براى حفظ دین اسلام و وجود رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به جان خریدند. پس از خروج از شعب ابوطالب که با امدادهاى الهى صورت گرفت، پیامبر(صلی الله علیه و آله) دو یار باوفاى خود را از دست دادند،
حضرت ابوطالب و خدیجه دو پشتیبان نیرومند و با وفایى براى پیشرفت اسلام بودند. مرگ این عزیزان، به شدت پیامبر(صلی الله علیه و آله) را غمگین کرد و قریش را در آسیب رساندن به ایشان بی باک ساخته،صدماتى را که تا آن روز به آن حضرت نزده بودند، وارد ساختند، تا جایى که خاک بر سر او می ریختند. پس از پایان یافتن ماجراى شعب ابوطالب، رسول الله(صلی الله علیه و آله) براى یافتن پایگاهى عازم شهر طائف شدند و هدفشان دعوت قبیله ثقیف به اسلام بود، آنان نه تنها دعوت ایشان را نپذیرفتند، بلکه اراذل و اوباش را وادار کردند تا با دشمنام دادن، پیامبر(صلی الله علیه و آله) را سنگباران کنند و در نهایت ایشان را مجروح ساختند. پس از این همه سختی ها در راه پیشبرد اهداف عالیه اسلام، خداوند براى نشان دادن بخشى از آیات و عظمت دستگاه خلقت و رموز هستی، هدیه اى بزرگ به رسول گرامى اسلام(صلی الله علیه و آله) داد و خداى متعال براى تسکین و آرامش آن حضرت، وى را به معراج برد. با توجه به اینکه حضرت رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) به مرحله بندگى و عبودیت کامل رسیده بودند، این سفر زمینى و عروج آسمانى زمینه را براى اطمینان کامل ایشان به قدرت عظیم الهى فراهم کرد.
معناى معراج:
معراج یعنى نردبان، پلکان، آن چه به وسیله آن بالا روند. یا به عبارتى بهتر، معراج یعنى سر به فلک کشیدن و از خاک سوى افلاک شدن است.
تاریخ معراج و مدت زمان آن:
برخى اسراء و معراج را ده سال بعد از بعثت(2) و بعضى دوازده سال بعد از بعثت دانسته اند.(3) رسول الله(صلی الله علیه و آله) از خداوند مسألت کرد که بهشت و دوزخ را به او ارائه فرماید، چون شب شنبه هفدهم رمضان، هیجده ماه قبل از هجرت فرا رسید، در حالى که حضرت رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) در خانه خود خفته بودند، جبرئیل و میکائیل پیش او آمدند و گفتند براى دیدار آنچه از خداوند مسألت کرده بودى حرکت کن.(4) آنگاه حضرت محمد(صلی الله علیه و آله) سوار براق شدند و به سوى بیت المقدس حرکت کردند و در چند نقطه نماز گزاردند، در مدینه، مسجد کوفه، طور سینا و بیت اللحم، سپس وارد مسجدالاقصى شدند و از آنجا به آسمان ها رفتند. در این جا قسمت اول سفر پیامبر (صلی الله علیه و آله) یعنى مسافرت زمینى خاتمه یافت و قسمت دوم یا مسافرت آسمانى از مسجد الاقصى واقع در بیت المقدس شروع شد. مدت زمان این واقعه بیش از یک شب نبود و رسول الله(صلی الله علیه و آله) صبح همان شب به خانه امّ هانى دختر ابی طالب برگشتند. مورخین معتقدند حضرت رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) آن شب در خانه ام هانى بودند. پس به این نتیجه می رسیم که آن حضرت نماز عشاء و نماز صبح را در مکه خواندند.
کیفیت و چگونگى معراج حضرت رسول اکرم(صلی الله علیه و آله):
«سبحان الذى اسرى بعبده لیلا من المسجد الحرام الى المسجد الاقصى الذى بارکناحوله لنریه من ایاتنا انه هوالسمیع البصیر.»
پاک ومنزه است خدایى که بنده اش را در یک شب از مسجدالحرام به مسجدالاقصى که گرداگردش را پربرکت ساختیم، برد، تا آیات خود را به او نشان دهیم، او شنوا و بیناست. پیش از این که به مسافرت آسمانى حضرت رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) و مشاهدات ایشان که از مسجدالاقصى شروع شد، بپردازیم، به ذکر مشخصات این سفر شبانه اعجاز آمیز بااستناد به آیه اول از سوره اسراء می پردازیم، آنگاه مشاهدات پیامبر(صلی الله علیه و آله) در لیله المعراج و در کهکشان ها را عنوان می کنیم.
مشخصات این سفر اعجاز امیز:
1- کلمه«اسرا» نشان می دهد که این سفر شب هنگام واقع شد، زیرا«اسراء» در لغت عرب به معنى سفر شبانه است، در حالى  که کلمه«سیر» به مسافرت در روز گفته می شود.
2- کلمه لیلاً مفعول فیه است و بودنش در کلام، این معنا را افاده می کند که این سیر همه اش در شب انجام گرفت؛ هم رفتنش و هم برگشتنش.(66) این سفر به طور کامل در یک شب واقع شد.
3- کلمه«عبد» نشان می دهد که این افتخار و اکرام به خاطر مقام عبودیت و بندگى حضرت محمد(صلی الله علیه و آله) بود، چرا که بالاترین مقام  براى انسان است که بنده راستین خدا باشد.
4- هم چنین تعبیر به«عبد» نشان می دهد که این سفر در بیدارى واقع شده و این سیر جسمانى بوده است نه روحانی، زیرا سیر  روحانى معنى معقولى جز مسأله خواب یا حالتى شبیه به خواب ندارد، ولى کلمه عبد نشان می دهد که جسم و جان پیامبر(صلی الله علیه و آله) در این سفر شرکت داشته، منتها کسانى که نتوانستند این اعجاز را درست درک کنند، احتمال روحانى بودن را به عنوان توجیهى براى آیه ذکر کرده اند، در حالى که می دانیم اگر کسى به دیگرى بگوید من فلان شخص را به فلان نقطه بردم مفهومش این نیست که در عالم خواب یا خیال بوده یا تفکر اندیشه او به چنین سیرى پرداخته است.
5- مراد از«مسجد الاقصی» به قرینه جمله«الذى بارکنا حوله» بیت المقدس است و کلمه«اقصی» از ماده«قصو» و این ماده به  معناى دورى است، واگر مسجد بیت المقدس را مسجد الاقصى نامیده، بدین جهت است که این مسجد نسبت به محل زندگى رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و مخاطبینى که با او هستند از مسجد الحرام خیلى دور است، زیرا محل زندگى ایشان شهر مکه است که مسجد الحرام در همان  جا است.(7)
6- هدف از این سیر، مشاهده آیات عظمت الهى بوده، همانگونه که دنباله این سیر در آسمان ها نیز به همین منظور انجام گرفته است تا روح پر عظمت پیامبر(صلی الله علیه و آله) در پرتو مشاهده آیات و بینات، عظمت بیشترى یابد، و آمادگى فزونترى براى هدایت انسان ها پیدا کند، نه آن گونه که کوته فکران می پندارند که رسول الله(صلی الله علیه و آله) به معراج رفت تا خدا را ببیند! به گمان اینکه خدا محلى در آسمآن ها دارد!! به هر حال رسول الله(صلی الله علیه و آله) گرچه عظمت خدا را شناخته بود، و از عظمت آفرینش او نیز آگاه بود،«ولى شنیدن کى بود مانند دیدن»، در آیات سوره نجم که به دنباله این سفر، یعنى معراج در آسمآن ها اشاره می کند نیز می خوانیم «لقد راى من آیات ربه الکبری» او در این سفر آیات بزرگ پروردگارش را مشاهده کرد.
7- جمله«بارکنا حوله» بیانگر این مطلب است که مسجدالاقصى علاوه بر اینکه خود سرزمینى مقدس است، اطراف آن نیز سرزمین  مبارک و پربرکتى است و این ممکن است اشاره به برکات ظاهرى آن بوده باشد، چرا که می دانیم در منطقه اى سرسبز و خرم و مملو از درختان مقدس در طول تاریخ کانون پیامبران بزرگ خدا، و خاستگاه نور توحید وخداپرستى بوده است.
8- جمله«انه هوالسمیع البصیر» همان گونه که گفتیم اشاره به این است که بخشش این موهبت به پیامبر(صلی الله علیه و آله) بی حساب نبوده،  بلکه به خاطر شایستگی هایى بوده که بر اثر گفتار و گردارش پیدا شد وخداوند از آن به خوبى آگاه است.
9- ضمناً کلمه «سبحان» دلیلى است بر اینکه این برنامه پیامبر(صلی الله علیه و آله) خود نشان هاى برپاک و منزه بودن خداوند از هر عیب و نقص  است.
10- کلمه«من» در«من آیاتنا» نشان می دهد که آیات عظمت خداوند، آنقدر زیاد است که رسول الله(صلی الله علیه و آله) در این سفر پرعظمت تنها  گوشه اى از آن رامشاهده کرده است.
نگاهى کوتاه به مشاهدات پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) در آسمان ها:
از جمله ضروریات دین مقدس اسلام، معراج جسمانى حضرت ختمى مرتبت است که مطابق نص صریح قرآن مجید می باشد و در نخستین آیه از سوره اسراء و در سوره نجم به این مهم اشاره شده است و مورد اتفاق همه فرقه هاى اسلامى است. طبق برخى از روایات معتبر، پیامبر(صلی الله علیه و آله) در اثناء راه به اتفاق جبرئیل در سرزمین مدینه نزول کرد و در آنجا نماز گذارد و نیز در مسجدالاقصى با حضور ارواح انبیاى بزرگ مانند ابراهیم و موسى وعیسى نماز گذارد وامام جماعت پیامبر(صلی الله علیه و آله) بود، سپس از آنجا سفر آسمانى رسول الله(صلی الله علیه و آله) شروع شد و آسمآن هاى هفتگانه را یکى پس از دیگرى پیمود، در هر آسمان با صحنه هاى تازه اى روبرو شد، با پیامبران و فرشتگان و در برخى از آسمآن ها با دوزخ یا دوزخیان و در بعضى با بهشت و بهشتیان برخورد کرد، و پیامبر از هر یک از آن ها خاطره هاى پرارزش و بسیار آموزنده در روح پاک خود ذخیره فرمود و عجائبى مشاهده کرد که هر کدام رمزى و سرى از اسرار عالم هستى بود. و پس از بازگشت این ها را با صراحت، ولى با زبان کنایه و مثال، براى آگاهى امت در فرصت هاى مناسب شرح می داد، و براى تعلیم و تربیت از آن استفاده فراوان می نمود. این امر نشان می دهد که یکى از اهداف مهم این سفر آسمانى استفاده از نتایج عرفانى و تربیتى این مشاهدات گران بها بود، و تعبیر پرمعنى قرآن«لقد راى من آیات ربه الکبری» در آیات مورد بحث، می تواند  اشاره اجمالى و سربسته اى به همه امور باشد. ذکر این نکته مهم است که بهشت و دوزخى را که پیامبر(صلی الله علیه و آله) در سفر معراج مشاهده کرد، و کسانى را که در آن متنغم یا معذب دید، بهشت و دوزخ قیامت نبود، بلکه بهشت و دوزخ برزخى بود، زیرا طبق آیات قرآن، بهشت و دوزخ رستاخیز بعد از قیام قیامت و فراغت از حساب، نصیب نیکوکاران و بدکاران می شود. سرانجام به هفتمین آسمان رسید، و در آنجا حجاب هایى از نور مشاهده کرد، همانجا که«سدره المنتهی» وجنه المأوی» قرار داشت و پیامبر(صلی الله علیه و آله) در آن جهان سراسر نور و روشنایى به اوج شهود باطنى و قرب الى الله و مقام«قاب قوسین اوادنی» رسید، وخداوند در این سفر او را مخاطب ساخته، و دستورات بسیار مهم و سخنان فراوانى به او فرمود و برخى احادیث قدسى در این سفر بر آن حضرت وارد شده است.(99) همچنین نمازهاى پنجگانه بر پیامبر(صلی الله علیه و آله) واجب شد و جبرئیل آمد و همراه پیامبر نمازهاى پنجگانه را انجام داد.(10) و رهبرى و ولایت على(علیه السلام) مطرح شد. از امور دیگرى که پیغمبر اکرم(صلی الله علیه و آله) در بهشت مشاهده کرد، نور دخترش حبیبه خدا فاطمه زهرا(سلام الله علیها) بود. نور زهرا در هر عالمى به نوعى ظهور داشته است. در لیله المعراج در بهشت براى رسول الله(صلی الله علیه و آله) در ساق عرش طلوع کرد وقتى نظر فرمود، نور ائمه را دید، اولى نور على(علیه السلام) بعد فاطمه تا برسد به حضرت حجت(عجل الله تعالی فرجه الشریف) و در روایت است که فرمود مهدى(عجل الله تعالی فرجه الشریف) را که وصى دوازدهم من است، دیدم مثل کوکب درّى است، و لذا برخى از بزرگان این حدیث را شاهد گرفته اند که حجه بن الحسن(عجل الله تعالی فرجه الشریف) پس از اصحاب کساء از همه اهل بیت افضل است.(11)
پیام ها و درس هاى معراج:
1-معراج، لغو نیست بلکه اسرارى قابل توجه دارد(سبحان  الذى اسری....).
2-معراج، اردوى خصوصى و بازدید علمى پیامبر(صلی الله علیه و آله) بود وگرنه خداوند بی مکان است(سبحان الذى اسری....).
3-عبودیت، مقدمه پرواز است وعروج، بی خروج از صفات رذیله ممکن نیست(اسرى بعبده).
4-انسان اگر هم به معراج برود، باز«عبد» است، پس در باره ى اولیاى خدا غلّو نکنیم(اسرى بعبده).
5-عبودیت، از افتخارات پیامبر(صلی الله علیه و آله) وزمینه دریافت هاى الهى اوست(بعبده).
6-براى قرب به خدا، شب بهترین وقت است(اسرای......لیلاً).
7-شب معراج، شب بسیار مهمى بوده است(لیلاً).
8-اگر استعداد و شایستگى باشد، پرواز یک شبه انجام می گیرد(اسرى بعبد و لیلاً).
9-مسجد بهترین سکوى پرواز معنوى مؤمن است(من المسجد).
10-مسجد باید محور کارهاى ما باشد(من المسجد الحرام الى المسجد الاقصى).
11-حرکت هاى مقدس، باید از راه ها و جایگاه هاى مقدس باشد(اسری.....من المسجد).
12-سرسبزى و برکات، باید بر محور مسجد و پیرامون آن باشد(المسجد .....بارکنا حوله).
13-بیت المقدس و حوالى آن، محل نزول برکات آسمانی، مقر پیامبران و فرودگاه فرشتگان در تاریخ بوده است(بارکنا حوله).
14-ظرفیت علمى انسان، از دانستنی هاى زمین بیشتر و شگفتی هاى آسمان نیز از زمین بیشتر است(اسری....لنریه من آیاتنا).
15-هدف معراج، کسب معرفت و رشد معنوى بود(لنریه من آیاتنا).
16-آیات الهى آن قدر بی انتهاست که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نیز توان دستیابى به همه آن ها را ندارند(من آیاتنا).
17-خداوند به مخالفان هشدار می دهد که آنان را می بیند و سخنانشان را می شنود(12)(السمیع البصیر).
واکنش قریش در مقابل معراج حضرت رسول اکرم(صلی الله علیه و آله):
در پیش گفته شد که وجود مقدس پیامبر(صلی الله علیه و آله) هنگام مراجعت از معراج در بیت المقدس فرود آمدند و راه مکه و وطن را پیش گرفتند، و در بین راه به کاروان تجارتى قریش برخوردند، در حالى که آنان شترى را گم کرده بودند و به دنبال آن می گشتند. رسول الله(صلی الله علیه و آله) از مرکب فضاپیماى خود در خانه«ام هانی» پیش از طلوع فجر پائین آمدند و براى اولین بار راز خود را به او گفتند.(13) ام هانى از ایشان خواست این ماجرا را براى کسى تعریف نکنند، زیرا ممکن است آزارى به پیامبر(صلی الله علیه و آله) برسانند و ایشان را تکذیب نمایند. اما حضرت رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) که تمام اعمال وافعالشان در جهت رضاى خدا و عمل به دستور حق تعالى بود، فرموده باشند به خدا سوگند براى آن ها خواهم گفت و چون این خبر را به آنان دادند، تعجب کردند وگفتند هرگز چنین چیزى نشنیده ایم. قریش به عادت دیرینه خود به تکذیب ایشان برخاستند و گفتند اکنون در مکه کسانى هستند که بیت المقدس را دیده اند، اگر راست می گوئی، کیفیت ساختمان آنجا را تشریح کن. ابوجهل گفت: بپرسید بیت المقدس چند استوانه داشت و چند قندیل دارد؟ پس جبرئیل صورت بیت المقدس را در برابر آن حضرت بازداشت که آن چه پرسیدند جواب فرمود. رسول خدا(صلی الله علیه و آله) حوادثى را که در میان مکه و بیت المقدس رخ داده بود بازگو نمود و گفت در میان راه به کاروان فلان قبیله برخوردم و شترى از آن ها گم شده بود. قریش گفتند: از کاروان قریش خبر ده، گفت آن ها را در تنعیم(ابتداى حرم است) دیدم و شتر خاکسترى رنگى در پیشاپیش آن ها حرکت می کرد، و کجاوه اى روى آن گذارده بودند و اکنون وارد شهر مکه می شوند، قریش از این خبرهاى قطعى سخت عصبانى شدند، گفتند اکنون صدق و کذب گفتار او براى ما معلوم می شود، ولى چیزى نگذشت طلیعه کاروان ابوسفیان پدیدار شد و مسافرین جزئیات گزارش هاى آن حضرت را نقل نمودند. چون از کاروان علاماتى که حضرت فرموده مشاهده کردند، گفتند والله که ما مانند این ندیدیم و نشنیدیم «ان هذا الاسحر مبین» این  سحر روشن است«به جهت فرط جهالت و غوایت قریش بود که حقتعالى اول فرمود که من محمد را به مسجد اقصى بردم و نگفت که به آسمان بردم، چه اگر در اول بار چنین گفتى تعجب ایشان بیشتر بودى و در تکذیب بیشتر مبالغه کردندى پس او گفت در این سوره که او را به مسجد اقصى بردم و چون به امارت و علامات مذکور تجویز آن کردند، حدیث معراج و بردن او را به آسمان و به عرش نزدیک گردانیدن او را در سوره النجم بیان فرموده فى قوله «فکان قاب قوسین أوأدنی»
---------------------
پی نوشت ها:
1-حسن عمید، فرهنگ فارسى عمید، ص 1138.
2-ابن کثیر، السیره النبوه، ج 2، ص 93.
3-محمدبن سعد کاتب واقدی، طبقات، ترجمه دکتر محمود مهدوى دامغانی، ج 1، ص 210.
4-همان منبع ص 210.
5-جمعى از نویسندگان، تفسیر نمونه، ج 12، ص 8 تا 10.
6-علامه طباطبائی، تفسیر المیزان، ج 13، ص 8.
7-همان منبع، ج 13، ص 8.
8-دکتر اصغر منتظرالقائم، تاریخ صدر اسلام، ص 91.
9-تفسیر نمونه، ج 22، ص 506.
10-طبقات، ج 1، ص 210.
11-معراج، آیت ا… شهید دستغیب، ص 60.
12-محسن قرائتی، تفسیر سوره اسراء، ص 13 تا 15.
13-استاد جعفر سبحانی، فروغ ابدیت، ج1، ص 306.
14-علامه مجلسی، حیوه القلوب، ج 3، ص 743.
15-ملا فتح ا… کاشانی، تفسیر کبیر منهج الصادقین، ج 5، ص 252-253

Share