درس (26): ظهور
اشاره:
ظهور حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به عنوان بزرگ ترین رخ دادی که در آینده شکل خواهد گرفت همواره در متون مقدس و روایات اسلامی مورد توجه قرار گرفته است. شدت توجه به این اتفاق سبب شده تا برخی نسبت به آن دچار انحراف هایی بشوند. بررسی ها می تواند بخشی از ابهام ها را در این زمینه بر طرف کند.
واژه ظهور
از اصطلاحات بسیار رایج در فرهنگ مهدویّت واژه «ظهور» است. این کلمه از نظر لغت به معنای آشکار شدن چیز پنهان است.(1) نکته مهمّ در ظهور، مسبوق بودن آن به غیبت است؛ امّا در اصطلاح مهدویّت، مقصود، ظاهر شدن حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف پس از پنهان زیستن طولانی، برای قیام و بر پایی حکومت عدل جهانی است.
1- خلیل بن احمد، العین ، ج4، ص37.
دوران ظهور را می توان به مراحل ذیل تقسیم کرد:
مرحله نخست: ظهور و آشکار شدن که فقط در اراده و علم الهی است؛
مرحله بعد: قیام و نهضت به امر الهی و خروج بر ستمگران و مبارزه با دشمنان؛
و مرحله پایانی: دوران تثبیت و حکومت جهانی است.
یک. روایات مرحله نخست
1. زراره می گوید از امام باقر علیه السلام شنیدم که فرمود:همانا برای قائم غیبتی است پیش از ظهورش….(1)
2. امام صادق علیه السلام نیز درباره ظهور آن حضرت فرمود: پس چون خداوندعزوجلّ اراده فرمود امر او [حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف ] را ظاهر سازد، به او الهام نماید، پس ظاهر می شود و به امر الهی قیام می کند. (2)
گفتنی است که مرحله قیام متأخر بر مرحله ظهور است؛ به این بیان که ابتدا ظهور صورت می گیرد و پس از آن با جمع شدن یاران حضرت و آماده شدن دیگر شرایط، آن حضرت قیام می فرماید.
1- شیخ صدوق، علل الشرایع ، ج1، ص246، ح9؛ شیخ طوسی، کتاب الغیبه ، ص332، ح274.
2- نعمانی، الغیبه ، ص187، ح40.
دو. روایات قیام آن حضرت
1. امام سجاد علیه السلام فرمود:
آن هنگام که قائم ما قیام کند، خداوندعزوجلّ ترس را از دل شیعیان ما بردارد و….(1)
2. امام صادق علیه السلام نیز فرمود: قائم در حالی قیام خواهد کرد که بیعت احدی بر گردن او نیست.(2)
آنچه گفته شد، بدین معنا نیست که تمام روایاتی که از کلمه قیام و مشتقات آن استفاده کرده، به گونه ای دقیق ناظر به مرحله قیام است؛ بلکه در مواردی قیام بر مرحله ظهور حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نیز تطبیق شده است. اما به طور عمده روایاتی که قیام و مشتقات آن را در بر گرفته، سخن از مرحله ای پس از آغاز ظهور دارد.
3. از رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده است:
هرگز رستاخیز به پا نگردد، مگر این که پیش از آن قائم برای حق از خاندان ما قیام کند.(3)
4. امام باقر علیه السلام فرمود: هنگامی که قائم ما قیام کند، خداوندعزوجلّ دستش را بر سر بندگان گذاشته، اندیشه های ایشان جمع می گردد.(4)
شاید بتوان اختلاف روایات زمان ظهور را نیز با این تقسم بندی رفع نمود؛ به این بیان که برخی روایات ناظر به زمان ظهور و برخی دیگر ناظر به زمان قیام باشد. گفتنی است در پاره ای از روایات، از ظهور و قیام حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف با عنوان خروج یاد شده است.
1- « اِذا قَامَ قائِمُنا اَذْهَبَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَنْ شِیعَتِنا العاهَهَ وَ … »، شیخ صد وق، الخصال ، ج2، ص541، ح14.
2- نعمانی، الغیبه ، ص191، ح45.
3- شیخ صدوق، عیون اخبارالرضا علیه السلام ، ج2، ص59، ح230.
4- « اِذا قَامَ قائِمُنا وَضَعَ اللّهُ یَدَهُ عَلَی رُوُوسِ العِبادِ … »، محمد بن یعقوب کلینی، الکافی ، ج1، ص25، ح21.
از امام صادق علیه السلام نقل شده است که فرمود: خروج قائم محتوم است.(1)
وقت ظهور
یکی از موضوعات مهم در مباحث مهدویت، وقت ظهور است؛ به گونه ای که حتی سال ها پیش از ولادت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف ، درباره آن، از معصومان علیهم السلام پرسش می شد.(2) امامان معصوم علیهم السلام نیز همواره مسائل مربوط به حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به ویژه زمان ظهور آن حضرت را از رازهای الهی دانسته و وقت گذاران را تکذیب کرده اند. با گذری کوتاه در سخنان ائمه اطهار علیهم السلام درباره وقت ظهور، به مطالب ذیل بر خواهیم خورد:
1. آگاهی به زمان دقیق ظهور، فقط از آن خداوندعزوجلّ است.
2. معصومان علیهم السلام همواره مردم را از تعیین وقت درباره ظهور حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف ، برحذر داشته، وقت گذاران را تکذیب کرده اند.
3. روایات فراوانی ظهور را ناگهانی دانسته و احادیثی اصلاح امر فرج را یک شَبِه ذکر کرده است.
4. اگر چه پنهان بودن زمان ظهور از رازهای الهی است و حکمت الهی اقتضا کرده این وقت نزد مردم نامعلوم و پوشیده باشد، در بعضی روایات به پاره ای از حکمت های آن اشاره شده و تا اندازه ای محدوده زمانی آن معین شده است.
1- شیخ طوسی، کتاب الغیبه ، ص454، ح461.
2- محمد بن یعقوب کلینی، الکافی ، ج1، ص368، ح2.
5. در کلام معصومان علیهم السلام بهچگونگی آگاه شدن حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از هنگام ظهور اشاره شده.
همان گونه که بیان شد، در روایات فراوانی، از ظهور آن حضرت، حادثه ای ناگهانی یاد شده و روشن است ناگهانی بودن آن، با تعیین قبلی وقت منافات دارد؛ چرا که وقتی برای امری زمان مشخص شد، دیگر دفعی و ناگهانی بودن آن معنا نخواهد داشت. به طور مسلم، کسانی که تعیین وقت می کنند، سخنشان خلاف این گروه روایات است. پاره ای از این روایات را این گونه می توان دسته بندی کرد:
الف. اصلاح امر ظهور در یک شب؛ امام علی علیه السلام فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:
مهدی از ما اهل بیت است که خداوندعزوجلّ امر [فرج] او را در یک شب اصلاح می فرماید.(1)
ب. آمدن همانند شهاب فروزان؛ امام باقر علیه السلام پس از بیان غیبت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف ، فرمود:
او همانند شهابی شعله ور در تاریکی شب، آشکار خواهد شد.(2)
البته در برخی روایات، به صورت محدود، زمان هایی برای رخداد این حادثه بزرگ ذکر شده است.
1- « اَلْمَهْدِی مِنَّا اَهْلَ الْبَیْتِ یُصْلِحُ اللَّه لَهُ اَمْرَهُ فِی لَیْلَهٍ»، شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه ، ج1، ص152.
2- « ثُمَّ یَبْدُو کالشِّهَابِ الْوَقَّادِ فِی ظُلْمَهِ اللَّیْل»، شیخ طوسی، کتاب الغیبه ، ص159؛ شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه ، ج1، ص324.
این گونه روایات به چند دسته تقسیم می شود:
یک. روایاتی که جمعه را روز ظهور معرفی کرده است؛(1)
دو. روایاتی که روز ظهور را مصادف با روز عاشورا ذکر کرده است؛ (2)
سه. روایاتی که ظهور حضرت مهدی علیه السلام را در سال فرد ذکر کرده است؛(3)
چهار. برخی روایات نیز روز ظهور را شنبه ذکر کرده است.(4)
اگرچه قرائنی چند بر ظهور حضرت مهدی علیه السلام در روز جمعه وجود دارد؛ این روایت و امثال آن را می توان به این صورت توجیه کرد که نخستین روز ظهور، جمعه است و از آن جا که قیام آن حضرت پس از ظهور است، قیام آن حضرت، روز شنبه رخ خواهد داد.
در باره چگونگی آگاه شدن حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از وقت ظهور روایات ذکر شده است؛ مانند:
یک. الهام
بدون شک، معصومان علیهم السلام مورد الهام خداوندعزوجلّ قرار می گیرند وحی، به صورت رسمی با رحلت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم پایان گرفت؛ ولی در موارد فراوانی به اهل بیت علیهم السلام الهاماتی می شده و خواهد شد.
1- شیخ صدوق، الخصال ، ح2، ص394.
2- شیخ طوسی، تهذیب الاحکام ، ج4، ص300.
3- همو، کتاب الغیبه ، ص453؛ فتال نیشابوری، روضه الواعظین ، ص263؛ طبرسی، اعلام الوری ، ص459.
4- شیخ طوسی، تهذیب الاحکام ، ج4، ص333؛ شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه ، ج2، ص653.
برخی روایات چگونگی آگاه شدن حضرت مهدی علیه السلام از زمان ظهور را از راه الهام ذکر کرده است. (1)
دو. برافراشته شدن پرچم قیام
در روایاتی اشاره شده است که وقتی ظهور آن حضرت نزدیک شد، پرچمی که آن حضرت هنگام ظهور در دست خواهد داشت، به اذن و اراده الهی برافراشته شده، امام علیه السلام را به فرمان قیام آگاه خواهد کرد.(2)
سه. بیرون آمدن شمشیر آن حضرت از غلاف
رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: برای او شمشیری است در غلاف؛ هنگامی که وقت ظهورش فرا رسید، آن شمشیر از غلافش خارج می شود. خداوندعزوجلّ آن شمشیر را به سخن در می آورد و شمشیر به حضرتش می گوید: «ای ولی خدا! خارج شو که دیگر نشستن مقابل [ستم] دشمنان خدا جایز نیست. پس او ظهور می کند.»(3)
در پایان، گفتنی است مخفی بودن زمان ظهور حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف ، دارای حکمت های فراوانی است؛ از جمله:
1. زنده نگه داشتن روح امید و انتظار در جامعه در طول غیبت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف ؛
2. معنا پیدا کردن امتحان شیعیان در عصر غیبت؛
1- محمد بن یعقوب کلینی، الکافی ، ج1، ص343؛ شیخ طوسی، کتاب الغیبه ، ص164؛ محمد بن عمر کشی، رجال الکشی ، ص192.
2- ر. ک: شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه ، ج1، ص155؛ راوندی، الخرائج والجرائح ، ح2، ص550، کفایه الاثر ، ص266.
3- همو، کمال الدین و تمام النعمه ، ج1، ص155.
3. غافلگیر کردن مخالفان و دشمنان.
از آن جا که یکی از دلیل های غیبت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف تلاش دشمنان برای نابودی آن حضرت بود، روشن بودن زمان ظهور، دشمنان را برای از بین بردن و مقابله با آن حضرت آماده می سازد؛ در حالی که نامعلوم بودن و ناگهانی بودن زمان ظهور، باعث غافلگیری دشمنان خواهد شد.
امام خمینی رهبر انقلاب نه فقط تعیین ادعای نزدیک بودن ظهور را نپذیرفته اند بلکه به نوعی چنین ذهنیتی را نیز مردود دانسته اند:
از غیبت صغرا تا کنون که بیش از هزار سال می گذرد و ممکن است صد هزار سال دیگر بگذرد و مصلحت اقتضاء نکند که حضرت تشریف بیاورد، در طول این مدت مدید احکام اسلامی باید زمین بماند و اجراء نشود؟!….(1)
ناگفته نگذارم برخی با مطرح کردن ظهور صغرا، بر این باورند ظهور آن حضرت بسیار نزدیک است. همگان بر این امید هستیم که چنان باشد؛ اما هیچ دلیل روایی محکمی بر آن وجود ندارد. و تشبیه آن، با غیبت صغرا نیز نا درست است.
1- امام خمینی، ولایت فقیه ، ص27.
