این بخش، عهده دار پاسخ به دو سؤال اساسی است. اینکه در متون و منابع اسلامی _ که در اینجا منظور، آیات قرآنی و روایات پیامبر خدا و اهل بیت ایشان است _ برای جامعه منتظر و کسانی که در زمان غیبت در انتظار امام غایب به سر می برند، آسیبی ذکر شده است؟ با فرض ذکر این آسیب ها، مهم ترین آن ها در این عرصه چیست و به چه مواردی اشاره شده است؟ علاوه بر این، چه آسیب هایی در باره روایات و آموزه های مربوط به انتظار ظهور امام به وجود آمده که به انحراف در برداشت ها و تفاسیر از آن ها انجامیده است؟
برای یافتن پاسخ این سؤالات و بررسی روایات مهدویت، توجه به منابع روایی دسته اول ضروری است. در این میان کتاب های: کافی، غیبت نعمانی، کمال الدین شیخ صدوق و غیبت شیخ طوسی، مجموعه ها و منابع اصلی به شمار می روند که محتوای روایی بحث مهدویت را به خوبی در خود گنجانده اند. علاوه بر این کتب، مجلدات 51 تا 53 کتاب بحارالانوار به مهدویت اختصاص یافته است که البته نسبت به کتب پیش گفته، منبع درجه دوم به شمارمی آید و در آن به گردآوری و تبویب همان روایاتی که در کتب اصلی آمده، پرداخته شده است.
در پی گیری سؤال اصلی این نوشتار (وجود متونی که به آسیب های عصر غیبت و جامعه منتظر اشاره کرده باشند)، مشاهده می شود که بخش هایی از کتب و منابع روایی اصلی در بحث مهدویت، علاوه بر اینکه به مسأله غیبت و ابعاد گوناگون آن اختصاص داده شده، به طور مشخص به ابواب و روایاتی مربوط می شوند که به آسیب شناسی غیبت و انتظار اختصاص دارند.
کافی در کتاب الحجه، مرحوم کلینی;پس از ابوابی که به اشارات و نصوص مربوط به امامان دوازده گانه اختصاص داده است، به ذکر روایاتی پرداخته که به موضوع و مشکلات و آسیب های آن مربوط می شود و آن ها را در ابوابی که عنوان آن ها اشاره به همین موضوع دارند، گنجانده است: «باب نَادِرٌ فِی حَالِ الْغَیْبَهِ، باب فِی الْغَیْبَهِ، باب کراهیه التوقیت، باب التَّمْحِیصِ وَ الِامْتِحَانِ، باب أَنَّهُ مَنْ عَرَفَ إِمَامَهُ لَمْ یَضُرَّهُ تَقَدَّمَ هَذَا الْأَمْرُ أَوْ تَأَخَّر و باب مَنِ ادَّعَی الْإِمَامَهَ وَ لَیْسَ لَهَا بِأَهْلٍ وَ مَنْ جَحَدَ الْأَئِمَّهَ أَوْ بَعْضَهُمْ وَ مَنْ أَثْبَتَ الْإِمَامَهَ لِمَنْ لَیْسَ لَهَا بِأَهْلٍ».
در کتاب غیبت نعمانی، مؤلف ضمن پرداختن به جوانب گوناگون امامت و مهدویت، باب های پنجم «باب ما روی فیمن ادعی الإمامه و من زعم أنه إمام و لیس بإمام و أن کل رایه ترفع قبل قیام القائم فصاحبها طاغوت»، دهم «باب ما روی فی غیبه الإمام المنتظر الثانی عشر و ذکر مولانا أمیر المؤمنین و الأئمه بعده و إنذارهم بها»، یازدهم «باب ما روی
فیما أمر به الشیعه من الصبر و الکف و الانتظار للفرج و ترک الاستعجال بأمر الله و تدبیره» دوازدهم «باب ما یلحق الشیعه من التمحیص و التفرق و التشتت عند الغیبه حتی لایبقی علی حقیقه الأمر إلا الأقل الذی وصفه الأئمه» شانزدهم «باب ما جاء فی المنع عن التوقیت و التسمیه لصاحب الأمر» و بیست و پنجم «باب ما جاء فی أن من عرف إمامه لم یضره تقدم هذا الأمر أو تأخر» را به موضوعاتی اختصاص داده است که به پرسش اصلی پژوهش حاضر مربوط می شود.
همچنین در کتاب غیبت شیخ طوسی، فصل های اول «فصل فی الکلام فی الغیبه» وششم«فی ذکر طرف من أخبار السفراء الذین کانوا فی حال الغیبه» و در ادامه فصل هفتم موضوع عدم تعیین وقت هنگام ظهور و مصلحت و تغییر زمانه ظهور، به موضوع پژوهش حاضر مربوط می شود.
کتاب کمال الدین شیخ صدوق که ابواب اصلی آن به بررسی غیبت های پیغمبران پیشین و نیز به غیبت ها و انتظارهایی که در طول تاریخ پیشگویی شده اند می پردازد. اساساً در جهت پاسخ به آسیب هایی که ممکن است درباره غیبت روی دهد نوشته شده است و از آن رو که مخالفان در اصل غیبت تردید می کردند و شیعیان دچار شبهه می شدند، سعی شده است با ذکر غیبت پیامبران و نیز شرح حال کهنسالان، این استبعاد و آسیب ها برطرف گردد(1) که البته این انگیزه با دیدار امام غایب
1- کمال الدین، ج 1، ص 2.
توأم می شود. در این راستا ابواب بیست و پنجم تا سی و هشتم کتاب، به اخبار پیغمبر و معصومان راجع به غیبت امام مربوط شده و باب چهل و نهم به بررسی علت غیبت امام مرتبط می گردد.
همچنین در کتاب بحارالانوار، مرحوم علامه مجلسی باب هفدهم از جلد 51 «ذکر المذمومین الذین ادعوا البابیه و السفاره کذبا و افتراء لعنهم الله»، باب بیستم از جلد 52 «عله الغیبه و کیفیه انتفاع الناس به فی غیبته صلوات الله علیه»، باب بیست و یکم از همان جلد 52 «التمحیص و النهی عن التوقیت و حصول البداء فی ذلک» و نیز باب 23 از همان کتاب «من ادعی الرؤیه فی الغیبه الکبری و أنه یشهد و یری الناس و لایرونه و سائر أحواله فی الغیبه» را به روایاتی اختصاص داده است که به موضوع پژوهش حاضر مربوط می شود.
با بررسی روایات و محتوای ابواب مشخص شده از کتب مذکور، متوجه عده ای از آسیب ها و موارد انحرافی می شویم که توسط ائمه علیهم السلام پیش گویی شده است. عمده ترین این آسیب ها در بعد فکری، به مسأله توقیت مربوط می شود. در واقع از آنجا که مسأله بازگشت امام غایب و ظهور آن حضرت پس از غیبت طولانی، مهم ترین موضوعی است که مفهوم انتظار را تحت تأثیر خود قرار می دهد، امکان بروز آسیب در این باره به اوج خود می رسد. این آسیب مربوط به تعیین زمان این بازگشت و ظهور است که علاوه بر مشکلات و تناقضاتی که در نفس این کار نهفته است، موجب بروز آثار و پیامدهای متعددی می شود که هر یک از آن ها به تنهایی باعث دورشدن فرد و جامعه منتظر از وضع مطلوب می شوند. توقیت، از عوامل و انگیزه های متعددی ناشی شده که یا به سبب جهل و کوته فکری و یا به واسطه طمع و سودجویی به انحراف افکار و اذهان منجر می شود.
از دیگر آسیب هایی که در متون روایی بدان ها اشاره شده است می توان به آسیب های رفتاری و اجتماعی اشاره کرد که بروز اختلافات و سرگشتگی ها میان افراد و اجتماع منتظر، بروز کسالت و سستی و کوتاهی در انجام وظایف، استعجال و تلاش غیرمعقول برای تحقق ظهور و ظهور مدعیان دروغین امامت، مهدویت و نیابت، از جمله این آسیب ها هستند. ویژگی و خاستگاه مشترک این آسیب ها به عدم وجود مرجعیت و مرکزیت نیرومند دینی بازمی گردد که نه تنها به محرومیت راهبری حرکت اجتماعی از هدایت صحیح می انجامد که باعث می شود افراد اجتماع به انزوا و درون گریزی و عدم مشارکت فعال اجتماعی روی بیاورند.
در کنار این آسیب ها که به طور صریح اشاره شده اند، می توان از آسیب های فکری و اجتماعی دیگری نام برد که در میان متون روایی اشاره صریحی به آن ها نشده است؛ اما از آن رو که با روح کلی آموزه های دینی و بحث انتظار، ناسازگار هستند و تحریفات و آسیب هایی محسوب می شوند که پیرامون مفاهیم و آموزه های مهدوی شکل گرفته اند، شایسته بررسی و دقت نظر هستند. برخی از این آسیب ها از این قرار اند: برداشت های انحرافی از مفاهیم «غیبت» و «انتظار» و تحریفات معنوی که در این رابطه ایجاد شده است، طرح و
استقبال از مباحث بیهوده و غیرضروری که علاوه بر ایجاد شبهه از طرح مسایل اساسی جلوگیری می کند، کوتاهی متولیان دینی در شیوه ارائه معارف مهدوی که مانع تغذیه فکری صحیح جامعه منتظر می شود، عدم پیروی شایسته از نواب عام امام و مراجع تقلید که به کمرنگ شدن رابطه جامعه با نهاد دینی می انجامد.
با این وجود می توان به سؤال اصلی این نوشتار، پاسخ مثبت داد و در صدد شناسایی آسیب های مذکور برآمد. این آسیب ها _ چه آن ها که در روایات ذکر شده اند و چه آن ها که بعدها رقم خورده اند _ در دو بخش آسیب های فکری و اعتقادی، و آسیب های هنجاری و رفتاری دسته بندی شده اند که در ادامه می آیند.
