فصل سی و ششم: احکام وقف
سؤال 813- موقوفه‌ای برای افطاریِ ماه مبارک رمضان وقف شده است. با توجّه به این که در این ایّام پخت‌وپز مشکل، و در آمد موقوفه جوابگوی افطاری نیست، آیا می‌توان برنج و گوشت را به صورت خام بین اشخاص ضعیف و مستحقّ تقسیم کرد؟
جواب: در صورتی که پخت‌وپز ممکن باشد، مقدّم است. اگر ممکن نبود، به صورت خام مانعی ندارد.
سؤال 814- اگر شخصی زمین موقوفه‌ای را از متولّی اجاره نماید، سپس چاه آبی در آن زمین حفر نماید. آیا مستأجر می‌تواند از آب زمین موقوفه به صورت مجانی استفاده نماید، یا باید برای آب هم اجاره بپردازد؟
جواب: چنانچه اجاره فقط برای زراعت بوده، حفر چاه و برداشت آب احتیاج به اجارۀ دیگری دارد. مگر این که در عرف محلّ اجارۀ زمین، همراه با اجارۀ حفر چاه و برداشت آب باشد.
سؤال 815- با توجّه به توضیحات ارائه شده، لطفاً به سؤالات زیر پاسخ دهید:
1- موضوع، وقف اولاد ذکور بَطْناً بَعْدَ بَطْنٍ وَ نَسْلًا بَعْدَ نَسْلٍ است.
2- موقوف علیهم در بطن فعلی، ده نفر می‌باشند.
3- متولّی موقوفه «اسنّ و ارشد» اولاد ذکور است.
4- مورد وقف عبارتست از: 36 ساعت آب و 24 قطعه زمین.
5- آنچه مورد سؤال است فقط زمینهاست؛ نه آب، آن هم زمینهایی که داخل محدودۀ مسکونی فعلی واقع شده، و قابلیّت کشت و زرع ندارد، و یا کشت و زرع آن با حَرَج همراه است، و یا باعث نارضایتی ساکنین اطراف می‌شود.
6- در متن وقفنامه تصریح شده که: «متولّی آنچه لازمۀ سعی و ضبط و نسق املاک مزبور بوده، به عمل آورد.»
7- از طرف دیگر تأکید شده که اعیان موقوفۀ مزبور را نخرند و نفروشند و موادّ رهن و وثیقۀ دین نسازند.
حال سؤالاتی به شرح زیر مطرح است:
الف) در چنین مواردی که موقوف علیهم متعدّد بوده، و مقلّد چند مرجع می‌باشند، تکلیف متولّی در اجرای احکام اختلافی وقف چیست؟
جواب: متولّی باید طبق فتوای مرجع تقلیدش عمل کند.
ب) اگر در بین موقوف علیهم فرد جامع دو وصف «اسنّ و ارشد» وجود نداشته باشد، آیا متولّی فرد اسنّ است، یا فرد ارشد، یا هر دو با هم؟
جواب: احتیاط این است که با نظر هر دو، کارها انجام شود.
ج) صفات اصلی برای صدق «ارشد بودن» به ترتیب اولویّت چیست؟ آیا مفهوم «رشد» نسبت به موارد و موضوعات مختلف، دارای قیود اضافه تری می‌باشد؟ مثلًا در مورد سؤال، آیا خبره بودن در امر کشت و زرع را می‌توان در مفهوم رشد دخالت داد؟
جواب: ارشد در این گونه موارد، آگاه‌تر در مدیریّت امور اقتصادی و ادارۀ امر موقوفه است.
د) آیا می‌توان گفت که واقف، مورد مصرف زمینهای مذکور را منحصر در «کشت و زرع» کرده است؟ آیا از عبارت «آنچه لازمۀ سعی و ضبط و نسق املاک مزبور بوده» استفاده نمی‌شود که غیر از کشت و زرع، سایر مصارف صحیح شرعی و عرفی، مخصوصاً اگر درآمد بیشتری داشته باشد، و اصل زمینها، یا عوض آنها باقی بماند، اشکال ندارد؟
جواب: مادام که زراعت در آن ملک مقرون به صرفه است تقدّم دارد. و اگر از این نظر مسلوب المنفعه یا منافعش بسیار کم شود، می‌توان آن را برای امور دیگر مانند خانه‌سازی و مانند آن اجاره داد.
سؤال 816- صیغۀ وقف خانه‌ای مشروط به این که واقف عند الاحتیاج، حق استرداد عین را داشته باشد، جاری گردید. واقف پیش از وقف، مدّت سی سال خانه را اجاره داده، و برای خود خیار فسخ قرار داده است، و باید در پایان سی سال، آن را تحویل موقوف علیه دهد. در حال حاضر 12 سال به پایان سی سال اجاره باقی مانده، و از طرفی، خانه در طرح توسعۀ اطراف حرم حضرت معصومه سلام اللّه علیها قرار گرفته، و در آستانۀ تخریب می‌باشد. لطفاً بفرمایید:
1- آیا با پولی که شهرداری بابت تخریب عین موقوفه پرداخت می‌کند، باید خانۀ دیگری تهیّه و بعد از پایان سی سال، در اختیار موقوف علیه قرار داد؟
2- آیا اجارۀ مدّت باقی مانده به وارث می‌رسد؟
جواب: وقف مزبور اشکال دارد، و آن مال مانند سایر اموال آن میّت، در میان ورثه تقسیم می‌شود. و مال الإجارۀ باقیماندۀ مدّت نیز تعلّق به ورثه دارد.
سؤال 817- شخصی خانه‌اش را وقف مسجد نموده، مشروط بر این که خودش تا آخر عمر در آن ساکن باشد، و اگر فرزندی از او به وجود آمد، او هم در همین خانه ساکن باشد. و معلوم نیست چه زمانی این خانه به تصرّف مسجد در خواهد آمد.
با توجّه به این مطلب بفرمایید:
1- آیا این وقف صحیح است؟
جواب: آری این وقف صحیح است، و باید مطابق آن عمل کرد.
2- آیا می‌توان از اموال آن مسجد خرج این خانه کرد؟
جواب: هنگامی که خانه در اختیار مسجد قرار گرفت، می‌توان از درآمد مسجد خرج آن کرد.
3- آیا بعد از فوت واقف این خانه متعلّق به مسجد خواهد بود، یا مربوط به ورثه می‌باشد؟
جواب: بعد از فوت واقف و فرزندش، خانه برای همیشه متعلّق به مسجد می‌شود.
سؤال 818- گرفتن قرآنهای ممهور به مهر وقف از مسئولین عربستان سعودی چگونه است؟
جواب: هرگاه خودشان آگاهانه به افراد اهدا کنند، مانعی ندارد.
سؤال 819- تکلیف کسانی که مقداری از پردۀ کعبه را به عنوان تبرّک کنده‌اند، چیست؟
جواب: کار خلافی کرده‌اند؛ ولی فعلًا تکلیف خاصّی ندارند.
سؤال 820- وجوهی جهت خرید وسائل صوتی و مانند آن، برای مسجد جمع‌آوری شده است. بعد از خرید وسایل مذکور، عدّه‌ای می‌گویند: «قصد ما این بوده که این وسایل منحصر به مسجد نباشد، بلکه از آن وسایل در اعیاد مذهبی و عزاداری در خارج مسجد نیز استفاده کنند.» و عدّه‌ای می‌گویند: «ما پول را فقط جهت خرید وسائل صوتی به عنوان وقف برای مسجد داده‌ایم.» حال کدام جهت مقدّم است؟
جواب: با توجّه به این که گروهی نظرشان وقف خاصّ بوده، باید طبق وقف خاصّ با آن رفتار کرد.
سؤال 821- شخصی باغی را وقف نموده، تا با درآمد آن هم جلسۀ روضه‌خوانی برگزار شود، و هم به نام أبا عبد اللّٰه علیه السلام اطعام گردد. لکن درآمد باغ به اندازۀ هر دو مورد نیست. چگونه باید عمل کرد؟
جواب: اگر ممکن است، مجلس کوچکتر و اطعام محدودتری انجام دهند تا هر دو حاصل شود. و اگر ممکن نیست، به آن چیزی عمل کنند که اوّل ذکر شده است.
سؤال 822- شرکت سهامی خاصّی طبق ضوابط کشور تشکیل، و پس از مدّتی سهام آن شرکت- که تعدادی از آن متعلّق به یک مؤسّسۀ عمومی بوده- بدون داشتن اموال متعلّق سهام، توسط کلیّۀ سهامداران مربوطه، و طبق اساسنامه و موازین قانونی مربوطه «وقف عام» شده، و عین موقوفه (سهام مزبور) به تصرّف وقف (قبض متولّی) داده شده است. پس از فعّالیّتهای مشروع اقتصادی، اینک شرکت موقوفه دارای اموالی اعمّ از منقول و غیر منقول می‌باشد. با توجّه به این که عدّه‌ای معتقدند وقف سهام باطل بوده، و اصولًا وقف محقّق نشده، و کلیّۀ اموال به دست آمده باید به سهامداران سابق بازگردد، لطفاً نظر شرعی خویش را راجع به صحّت یا بطلان وقف سهام اعلام فرمایید.
جواب: در صورتی که شرکتی دارای سهامی باشد، و این سهام به صورت اموالی مانند کارخانه، ساختمان و امثال آن بوده باشد، وقف آن سهام مانعی ندارد.
و بعد از حصول وقف، بازگرداندن آن میسّر نیست؛ حتّی وقف سهم مشاع در اموال هم مانعی ندارد.
سؤال 823- فقهای بزرگوار در تعریف وقف فرموده‌اند: «حِفْظُ الْعَیْنِ وَ تَسْبیٖلُ الْمَنْفَعَةِ» با توجّه به این که امروزه در اثر تحوّلات اساسی در اقتصاد کشور، پول رایج مملکت دارای جایگاه خاصّ خود می‌باشد، و چه بسا بسیاری از اشخاص مایلند بخشی از دارایی خود را برای منظور خیری وقف کنند، خواهشمند است راجع به سؤالات ذیل اعلام نظر فرمایید:
آیا وقف وجه نقد، که در حساب سپردۀ بانک قرار گیرد، و منافع آن در چارچوب بانکداری اسلامی صرف اجرای نظر واقف شود جایز است؟
جواب: با توجّه به اشکالی که فقها در وقف وجه نقد دارند، احتیاط آن است که در این گونه موارد از وصیّت استفاده شود. یعنی شخص در حال حیاتش مبلغی را به بانک یا صندوق قرض الحسنه بسپارد، و وصیّت کند بعد از وفات آن را به همین صورت به جریان اندازند. (منوط به این که بیش از ثلث اموال نباشد، یا اگر بیش از ثلث اموال اوست، اجازۀ ورثه را در حال حیات بگیرد.)
سؤال 824- شخصی باغی را وقف کرده، و اکنون درختان آن به عللی خشکیده است. آیا زمین آن باغ جزء وقف حساب می‌شود؟ آیا واجب است به جای درختان خشکیده، درخت جدید کاشته شود؟
جواب: در صورتی که باغ را وقف کرده زمین آن هم وقف است، و باید از آن زمین به صورت باغ، یا مسکن استفاده شود، و در آمد سالانۀ آن در مورد وقف مصرف گردد.
سؤال 825- آیا وقف لقطه جایز است؟
جواب: در صورتی که یابندۀ آن طبق شرایط شرعی آن را تملّک کند، هرگونه تصرّفی از جمله وقف عام یا خاص جایز است.
سؤال 826- آیا می‌توان زمینهایی را که دیگران آباد کرده‌اند، وقف کرد؟
جواب: بدون اذن و رضایت کسانی که آن را آباد کرده‌اند، هیچ گونه تصرّفی در آن جایز نیست.
سؤال 827- آیا متولّیان موقوفات می‌توانند اموال موقوفه را برای روضه‌خوانی صرف نمایند؟ در صورتی که روضه‌خوان نسبت به صحّت و سقم حدیث یا روضه بی‌توجه باشد چه حکمی دارد؟
جواب: باید خطبایی دعوت کنند که منبر آنها مشروع باشد.
سؤال 828- شخصی قطعه زمینی را بدون این که مقیّد به «نَسْلًا بَعْدَ نَسْلٍ» کند، بر اولاد ذکور خود وقف نموده است. اوّلًا: چنین وقفی چه صورت دارد؟
جواب: این در واقع عمری است، نه وقف. و تنها شامل نسل اوّل می‌شود، و سپس به ورثه او بازمی‌گردد.
ثانیاً: اگر اوّلین فرزند واقف سه فرزند، و دوّمی دو فرزند، و سوّمی یک فرزند داشته باشد، آیا سهم اولاد همان سهم پدرانشان می‌باشد، یا اینکه بین فرزندان بالسّویه تقسیم می‌شود؟ مثلًا در فرض فوق اولادِ اولاد، که جمعاً 6 نفر هستند، هر کدام سهم مساوی می‌برند، یا سهم پدرانشان بین آنها تقسیم می‌شود؟
جواب: طبق آنچه در بالا سؤال کرده‌اید، وقف فقط بر اولاد ذکور بوده است. و امّا در طبقۀ بعد طبق قانون ارث میان همۀ ورثه تقسیم می‌شود.
سؤال 829- زمینی به کسی هبه شده، آیا هبه‌کننده می‌تواند آن زمین را بدون اذن هبه‌گیرنده وقف خاص کند؟ اگر وقف عام نماید چه حکمی خواهد داشت؟
جواب: در صورتی که هبه کرده و تحویل داده، ملک موهوب له می‌شود. ولی اگر موهوب له از خویشاوندان او نباشد، و هبه معوّضه نیز نباشد، می‌تواند آن را بازپس گیرد، و وقف کند.
سؤال 830- ماشینی وقف امور خیریّه شده است. چنان چه سفری طولانی برای راننده‌ای که روی آن کار می‌کند، و نیازهای آن مرکز را برآورده می‌سازد پیش آید، آیا می‌تواند از آن وسیله استفاده نماید؟
جواب: استفادۀ شخصی از آن وسیله جایز نیست.
سؤال 831- راههای جلوگیری از موقوفه خواری را بیان نمایید.
جواب: بهترین راه بالا بردن سطح فرهنگ عمومی از نظر مذهبی، و گماردن افراد امین بر موقوفات است.
سؤال 832- در شهر ما، مجالس جشن عروسی، ختنه سوری و بعضی از مجالس شخصی دیگر، که مع الأسف در بسیاری از آن مجالس کارهای خلاف زیر صورت می‌گیرد، در حسینیّه برگزار می‌شود:
1- افرادی حضور پیدا می‌کنند که لحظاتی قبل از ورود شرب خمر نموده‌اند!
2- برای گرفتن فیلم، دامادها با کفش روی فرشهای هیأت راه رفته، و به این وسیله حرمت اهل بیت عصمت و طهارت را هتک می‌نمایند.
3- تا اواخر شب، و بعضاً روزها، صدای صدها زن و مرد به ویژه جوانها و وسایط نقلیّۀ آنها آسایش را از همسایه‌ها سلب می‌کند.
امور مذکور باعث شده که همسایه‌ها یکی بعد از دیگری منازل شخصی خود را فروخته، و بعضاً به لحاظ آلودگی صوتی، به دستگاه ائمّۀ اطهار علیهم السلام بد بین شوند. لذا نظر حضرتعالی را در مورد استفاده‌های مذکور از بیوت ائمّۀ اطهار علیهم السلام خواستاریم.
جواب: برگزاری مجالس گناه و آلوده به معصیت در هیچ مکانی جایز نیست؛ و در مکانهای منسوب به اهل بیت گناه مضاعفی دارد، و باید از آن نهی کنید، و اگر هیئت أمنا با این کارها موافقت کنند باید معزول شوند. و امّا استفاده‌های مشروع شخصی از وسائل هیأت تنها در صورتی جایز است که واقفین به هنگام وقف آن را وقف عام کرده باشند. مزاحمت برای همسایگان در هیچ صورت جایز نمی‌باشد.
سؤال 833- عدّه‌ای از معتمدین محل، زمینی را از سازمان زمین‌شهری برای حسینیّه گرفته‌اند. امّا نه سند آن به نام خورده، و نه از آن سازمان پیگیری شده است. حال اگر کسی، یا کسانی، پیگیری نمایند و این زمین را به عنوان حسینیّه به نام خود نمایند، ولی مورد استفادۀ دیگری مانند کتابخانه، یا باشگاه ورزشی، یا کلوپ، یا سینما، و مانند آن قرار دهند چه حکمی دارد؟
جواب: باید آن را در همان راه به کار گیرند که توافق بر آن شده است.
سؤال 834- شخصی در سال 1362 زمینی را به شکل زیر وقف کرده است: «اگر این زمین را ساختند، به عنوان مسجد باشد، و اگر آن را نساختند، همچنان متعلّق به خودم باشد.» آیا وقف به این شکل صحیح است؟ در هر صورت، آیا می‌توان زمین مذکور را فروخت، و در جای دیگر زمینی برای مسجد خرید؟
جواب: این گونه وقف اشکال دارد، و می‌تواند از آن صرف نظر کند، ولی چنانچه موافقت کند از آن به نحوی برای مسجد در آنجا یا جای دیگر استفاده شود بهتر است.
سؤال 835- استفاده از امکانات مسجد، اعمّ از ظروف آشپزخانه و مانند آن، در مراسم ختم افراد (چه در داخل مسجد و چه در بیرون مسجد) چه حکمی دارد؟
جواب: جایز نیست؛ مگر این که نظر واقفین عامّ بوده باشد، یا عرف محلّ چنین اقتضا کند.
سؤال 836- آموزش و پرورش مقداری از زمین مسجد را که در کنار زمین متعلّق به خودش بوده، سهواً یا عمداً، تصرّف کرده و ساخته است. حال اگر قرار بر تخریب باشد، کلّ ساختمان آموزش و پرورش ویران می‌گردد، یا ضرر فراوانی به مدرسه وارد می‌شود. ادارۀ اوقاف و متولّی، حاضرند آن مقدار زمین را به اجارۀ آموزش و پرورش درآورده، و سند اجاره تنظیم نمایند. آیا این امر مشروع است؟
جواب: چنانچه این کار عمدی نبوده باید سند اجاره تنظیم کنند، و وجه آن را صرف تعمیرات مسجد نمایند.
سؤال 837- اموات مؤمنین طیّ سالیان متمادی در قطعه زمینی، بدون اعتراض از طرف کسی دفن شده‌اند. آیا این کار حکم وقف بر قبرستان را دارد؟
جواب: در صورتی که مالک آن زمین صریحاً اجازۀ دفن به عنوان وقف نداده، حکم وقف را ندارد.
سؤال 838- آیا می‌توان زمینی را که وقف خاصّ یک آبادی یا شهرک است، و در آن قبرستان بوده، تخریب کرد، و دوباره برای ساخت و سازهای شخصی استفاده نمود؟
جواب: در صورتی که وقف برای دفن اموات باشد نمی‌توان آن را تغییر داد؛ مگر این که دفن اموات در آن ممکن نباشد. در این صورت می‌توان برای کارهای خیر از آن استفاده کرد؛ مانند مسجد و مدرسه و درمانگاه.
سؤال 839- آستان مقدّس محمد هلال بن علی علیه السلام در آران کاشان، مانند امامزادگان سطح کشور، به صورت هیات امنایی اداره می‌شود. هیأت أمنای این امامزاده از ابتدا جهت ساخت و ساز و تأمین مخارج آستانه اقدام به فروش زمینهای اطراف نموده، و اهالی با حاصل دسترنج قالی‌بافی- کشاورزی و کارگری خود اقدام به خرید قسمتی از زمینهای مذکور جهت قبر بر اساس نیاز خود کرده‌اند، و در آن زمان به جای رسید قبور، فقط قبض نذورات تحویل خریداران می‌شد. در حال حاضر که طرح گسترش و نوسازی و بازسازی آستانه در حال اجرا می‌باشد، هیأت امنا بدون در نظر گرفتن رضایت صاحبان قبور، اقدام به فروش مجدّد تعدادی قبور از پیش فروخته شده، به متقاضیان جدید نموده است. و وقتی با اعتراض صاحبان اصلی روبرو شده، در جواب اظهار می‌دارند که آستانه هزینه‌هایی دارد، و جهت تأمین مخارج مذکور بایستی این قبور فروخته شود، علاوه بر این که معاملات قبلی اعتباری ندارد. با توجّه به مطالب فوق لطفاً به سؤالات زیر پاسخ دهید:
1- حکم فروش قبور به متقاضیان جدید بدون رضایت صاحبان اصلی چیست؟
2- حکم استفاده از مبالغ بدست آمده (از فروش این گونه قبرها) جهت ساخت و ساز و مصارف دیگر در آستانه چیست؟
3- در صورتی که صاحبان اصلی قبور رضایت نداشته باشند، نماز در صحن این آستانه چه حکمی دارد؟
4- حکم مردگانی که در این قبور تازه خریداری شده از طرف صاحبان جدید خاکسپاری می‌شوند چیست؟
5- آیا صرف ادّعای هیأت امنا مبنی بر این که می‌توان از قبور در چند طبقه استفاده کرد، (در حالی که در زمان فروش اوّلیه محدودیّت طبقات وجود نداشته است،) می‌تواند دلیل شرعی برای اخذ تعدادی از قبور خریداران قبلی باشد؟
جواب 1 تا آخر: خریدوفروش وقف جایز نیست، ولی اگر قبلًا پولی در برابر اباحۀ دفن گرفته‌اند، نمی‌توانند چیزی بر آن بیفزایند.
سؤال 840- شایع است که فلان قطعه زمین وقف زردشتی است، و طبق اظهار نظر یکی از آگاهان زردشتی‌ها خیرخواهی زمین را وقف نموده تا هر سال در روز خاصّی مردم را دعوت کنند، و موبد مراسم مذهبی را انجام دهد، و به کلیّه زردشتیان آن محل ناهار دهند. آیا چنین وقفی معتبر است؟
جواب: وقف مزبور به شرحی که نوشته‌اید اشکالی ندارد؛ مشروط بر این که تبلیغات ضدّ اسلامی نکنند.
