خُمس
یکی از تکالیف اقتصادی مسلمانان، پرداختن «خُمس» است، بدین معنا که در برخی موارد، باید 5 1 مال خود را برای مصارف مشخصی به حاکم اسلامی بپردازند.
در هفت چیز، خُمس واجب است:
* منفعت کسب (آنچه از خرج سال زیاد بیاید).
* معدن.
* گنج.
* غنایم جنگی.
* جواهری که بواسطه فرو روفتن در دریا به دست آید.
* مال حلال مخلوط به حرام.
* زمینی که کافر ذِمّی «(1)» از مسلمانی بخرد. «(2)»
1- ذِمِّه/ عهد و پیمان؛ غیر مسلمانانی که در ممالک اسلامی زندگی می‌کنند و با آنان پیمان بسته‌اند که مقرّرات اجتماعی مسلمانان را مراعات کنند و مالیات معینی هم بپردازند و در عوض جان و مال آنها در امان باشد، کفّار ذمی هستند.
2- توضیح المسائل، م 1751.
پرداخت خمس نیز مانند نماز و روزه از واجبات است و تمام افراد بالغ و عاقل که یکی از موارد هفتگانه را داشته باشند باید به آن عمل کنند.
همچنان‌که در آغاز تکلیف، هر کس به فکر انجام نماز و روزه خود است باید به فکر پرداخت خمس و زکات و عمل به سایر واجبات هم باشد، لذا آشنایی با مسائل و موارد آن در حدّ نیاز لازم است، ما، در این نوشته به مسائل یکی از موارد هفتگانه خمس که اکثر افراد جامعه را دربر می‌گیرد می‌پردازیم و آن «خمسِ چیزی است که از خرج سال انسان و خانواده‌اش زیاد بیاید.»
برای روشن شدن این مسأله باید به پاسخ دو سؤال بپردازیم:
1- مراد از خرج سال چیست؟
2- آیا یکسال، با ماههای قمری محاسبه می‌شود یا شمسی و آغاز آن چه وقت است.
مخارج سال اسلام به کسب و کار افراد احترام گذاشته و تأمین نیاز خودشان را بر پرداخت خمس مقدم داشته است، بنابراین هر کس در طول سال می‌تواند تمام مخارج مورد نیاز خود را از درآمدش تأمین کند و در پایان سال، اگر چیزی اضافه نیامد، پرداخت خمس واجب نیست، ولی پس از آنکه بطور متعارف و در حدّ نیاز خود زندگی را گذراند،- نه در مصرف زیاده‌روی کرد و نه بر خود تنگ گرفت، اگر در پایان هم چیزی اضافه آمد، 5 1، آنچه را که اضافه آمده است باید برای مصارف مشخصی بپردازد و 5 4 آن را برای خود پس انداز می‌کند.
پس، مراد از مخارج، تمام چیزهایی است که در زندگی خود و خانواده‌اش بدان نیاز دارد که به نمونه‌هایی از آن اشاره می‌کنیم:
* خوراک وپوشاک.
* اثاثیه منزل مانند ظرف، فرش و ...
* وسیله نقلیه‌ای که تنها برای کسب و کار نیست.
* مخارج مهمانی.
* مخارج ازدواج.
* کتاب‌های مورد نیاز.
* آنچه در راه زیارت مصرف می‌کند.
* جوایز و هدایایی که به کسی می‌دهد.
*صدقه و نذر و یا کفّاره‌ای که پرداخت می‌کند. «(1)» سال خمسی انسان از اوّلین روز بلوغ خود باید نماز بخواند و در اوّلین ماه رمضان روزه بگیرد و پس از گذشت یکسال از اوّلین درآمدی که به دست آورده است، خمس مازاد بر مخارج سال گذشته را بپردازد، بنابراین در محاسبه خمس، ابتدای سال، اوّلین درآمد و پایان آن گذشتن یک سال شمسی از آن تاریخ است.
1- العروة الوثقی، ج 2، ص 394.
پس؛ ابتدای سال برای:
* کشاورز اوّلین محصولی است که برداشت می‌کند.
* و برای کارمند اوّلین حقوقی است که دریافت می‌کند.
* و برای کارگر اولین مزدی است که می‌گیرد.
* و برای مغازه‌دار اوّلین معامله‌ای است که انجام می‌دهد. «(1)» مالی که از راههای زیر به‌دست بیاید، خمس ندارد:
1- از راه ارث به دست آید.
2- چیزی که به انسان بخشیده‌اند.
3- جایزه‌هایی که دریافت کرده است.
4- آنچه به عنوان عیدی به انسان داده‌اند. «(2)» 5- مالی که به عنوان خمس یا زکات یاصدقه به کسی داده‌اند. «(3)»
1- . العروةالوثقی، ج 2، ص 394، م 6.
2- سایر مراجع شماره‌های 2- 4، اگر از مخارج سالش زیاد بیاید باید خمس آن را بدهد. مسأله 1762
3- العروة الوثقی، ج 2- ص 389- السابع ص 390، م 51.
پی آمدهای ندادن خمس
1- تا خمس مال را ندهد نمی‌تواند در آن تصرف کند؛ یعنی غذایی که در آن خمس باشد نمی‌تواند بخورد و با پولی که خمس آن را نداده، نمی‌تواند چیزی بخرد. «(1)» 2- اگر با پول خمس نداده، خرید و فروش کند (بدون اجازه حاکم شرع) 5 1 آن معامله باطل «(2)» است. «(3)» 3- اگر بخواهد پول خمس نداده بهصاحب حمّام بدهد و در حمام غسل کند، غسل او باطل «(4)» است. «(5)» 4- اگر با پولی که خمس آن را نداده است، خانه بخرد، نماز خواندن در آن خانه باطل است. «(6)»
1- توضیح المسائل، م 1790.
2- اراکی- خوئی معامله صحیح است ولی باید خمس آن را بپردازد. مسأله 1794 و 1795.
3- توضیح المسائل، م 1760.
4- خوئی گرچه کار حرامی کرده است، ولی غسل او باطل نیست. گلپایگانی اگر می‌داند که حمامی با این وصف، راضی به غسل است یا با غفلت از رضایت حمامی غسل کند غسلش صحیح است. مسأله 389
5- توضیح المسائل، م 383.
6- توضیح المسائل، م 873.
احکام خمس
1- اگر به واسطه قناعت کردن، چیزی از مخارج سالش زیاد بیاید باید خمس آن را بدهد. «(1)» 2- اگر اثاثیه‌ای که برای منزل خریده، نیازش از آن برطرف شود، بنابر احتیاط واجب «(2)» باید خمس آن را بدهد، مثل آنکه یخچال بزرگتری بخرد، و به یخچال قبلی نیاز نداشته باشد. «(3)» 3- آذوقه‌ای که از درآمد سال برای مصرف سالش خریده؛ مانند برنج، روغن و چای، اگر در آخر سال زیاد بیاید، باید خمس آن را بدهد. «(4)» 4- اگر کودکِ غیر بالغ سرمایه‌ای داشته باشد و از آن سودی به دست آید، بنابر احتیاط واجب «(5)» باید پس از بلوغ، خمس آن را بدهد. «(6)» «(7)»
مصرف خمس
خمس مال را باید دو قسمت کرد، نصف آن که سهم امام زمان- علیه‌السلام- است به مجتهد جامع الشرایطی که از او تقلید می‌کند، یا نماینده او می‌پردازد.
1- توضیح المسائل، م 1756.
2- خویی احتیاط مستحب است.
3- توضیح المسائل، م 1781.
4- توضیح المسائل، م 1780.
5- گلپایگانی باید پس از بلوغ خمس آن را بدهد. مسأله 1803.
6- . توضیح المسائل، م 1794.
7- خوئی واجب نیست خمس آن را بدهد. مسأله 1802
و نصف دیگر را باید، یا به مجتهد جامع‌الشرائط بدهد و یا با اجازه او به سادات دارای شرایط بپردازد. «(1)» «(2)» شرایط سیدی که می‌توان به او خمس داد:
* فقیرباشد، ویا درسفرمانده‌باشد، هرچند درشهرخودفقیر نباشد.
* شیعه دوازده امامی باشد.
* آشکارا معصیت نکند (بنابر احتیاط واجب) و دادن خمس، کمک بر گناه او نباشد.
* از افرادی که مخارج آنان برعهده اوست؛ مانند همسر و فرزند نباشد (بنابر احتیاط واجب) «(3)» یادآوری
از جمله شرایط لباس احرام، مباح بودن آن است، و برخی از مخارج حج نیز، اگر از مال خمس نداده باشد اعمال و مناسک دچار اشکال خواهد شد، بنابر این به حجاج عزیز توصیه می‌شود، چنانچه تاکنون، در زندگی حسابرسی خمسی نداشته‌اند، به مرجع تقلید خود یا یکی از نمایندگان ایشان مراجعه کرده و نسبت به حسابرسی آن اقدام نمایند، و اگر از این بابت بدهی دارند، بپردازند و یا اجازه بگیرند، تا خدای ناکرده اعمالشان دچار اشکال نشود که سبب زحمت در دنیا و عذاب در آخرت خواهد شد.
1- توضیح المسائل، م 1834.
2- گلپایگانی- اراکی صاحب مال هم می‌تواند به سادات دارای شرایط بدهد. مسأله 1843
3- توضیح المسائل، م 1835 تا 1841.
