8- حاج شیخ ابوالحسن مصلحی «یاور مرجعیّت» * * * سید محمدحسین حسینی ضیغمیان
مقدمه
شرح حال انسان های والا که در سیر الی اللّه موفق بوده اند، شرحی است بی پایان و قلم هیچ گاه توانایی به تصویر کشیدن آن را ندارد؛ اما بر حسب وظیفه بایستی یاد این شخصیت ها ثبت گردد تا سرمشق عملی رهروان راه حق قرار گیرد. برای ثبت این مطالب چه جایی بهتر از گلستان خرّم ستارگان حرم! حرم خورشید تابناکی چون حضرت معصومه علیهاالسلام که بایستی ستارگانی هم داشته باشد. امّا ستاره مورد نظر ما فرزند فرزانه حضرت آیه اللّه حاج شیخ محمدعلی اراکی یعنی آیه اللّه حاج شیخ ابوالحسن مصلحی اراکی است. الگویی که به راستی برای سرمشق قرارگرفتن مناسب است.
تولد
یکی از الطاف الهی به مؤمنان، نعمت فرزند صالح و سالم است. خداوند متعال یکی از مصادیق این نعمت را در نیمه ماه مبارک رمضان سال 1353 ق. مصادف با شهریور سال 1314 ش. نصیب حضرت آیه اللّه اراکی کرد.
پدر نام این مولود مبارک را که در روز ولادت با سعادت امام حسن علیه السلام به دنیا آمده بود، ابوالحسن نامید تا ان شاءاللّه از پیروان و احیاگران آیین امام مجتبی گردد.
پدر بزرگوار وی از مراجع تقلید و مادرش نیز از بانوان علویه و ذرّیه حضرت زهرا علیهاالسلام بود. این مولود گرامی در بستری روحانی و علمی رشد یافت و دوران کودکی را با تربیت چنین پدر و مادر با فضیلتی سپری نمود.
تبار پاک
جدّ بزرگوار آیه اللّه شیخ ابوالحسن مصلحی، مرحوم حاج میرزا آقا مصلحی فراهانی است که در سال 1255 ق. در فراهان (ظاهراً در مصلح آباد) متولد و در سال 1354 ق. در حدود 100 سالگی وفات نمود و در قبرستان نوی قم، در مقبره ای به خاک سپرده شد.
مرحوم آیه اللّه اراکی این پدر بزرگوار را از نعمت های بزرگ خدا برای خود می دانست. جدّه مرحوم آیه اللّه مصلحی، علویه آغابگم جان است که جدّ چهاردهم وی سید حسن واقف، در شهر نطنز دارای قبّه و بارگاه است.
سیمای پدر
پدر بزرگوار آیه اللّه مصلحی، آیه اللّه حاج شیخ محمدعلی اراکی در سال 1312 ق. در شهر اراک به دنیا آمد. وی یازده یا دوازده ساله بود که عمادالذّاکرین، شوهر خواهرش _ که از خطّ بسیار زیبایی برخوردار بود _ او را به مشق و تمرین خط تشویق کرد؛ تا اینکه وی توانست در سال 1324 یعنی در 12 سالگی، گلستان سعدی را با خطّی بسیار زیبا خوشنویسی کند. این گلستان خطّی اولین اثر آیه اللّه اراکی است. از همین تاریخ (12 _ 13 سالگی) دوران تحصیل و طلبگی ایشان شروع می شود. وی حدوداً در 20 سالگی به دست مبارک آیه اللّه حاج شیخ عبدالکریم حائری به لباس روحانیت مفتخر شد و در همین سال ها با دختر حاج محمد ابراهیم خوانساری، بانی مدرسه حاج محمد ابراهیم اراک ازدواج نمود. این ازدواج به وساطت حاج شیخ عبدالکریم حائری انجام پذیرفت. آیه اللّه اراکی از همسرش بسیار راضی بود و می فرمود: این زوجه یکی از نعمت های خدا برای من بوده است. این خانم بزرگوار چند سال قبل از رحلت آیه اللّه اراکی از دنیا رفت و ایشان در فراق او متحمل غم و اندوه فراوان شد. ثمره این ازدواج 3 پسر و 6 دختر بود که فرزندان پسر عبارتند از:
1. حاج محمد ابراهیم مصلحی، ریاست راه آهن ناحیه اراک.
2. آیه اللّه حاج شیخ ابوالحسن مصلحی.
3. دکتر علی مصلحی از استادان دانشگاه.
استادان آیه اللّه اراکی آیه اللّه اراکی از محضر استادان بزرگواری بهره برد که عبارتند از آیات:
حاج شیخ جعفر شیثی (استاد رسائل و مکاسب)، حاج شیخ عباس ادریس آبادی (استاد سطح)، شیخ محمد سلطان العلماء (صاحب حاشیه کفایه الاصول)، شیخ عبدالکریم حائری (مؤسس حوزه علمیه قم)، حاج سید محمدتقی خوانساری و میرزا محمد حسین نایینی.
شاگردان
آیه اللّه اراکی شاگردان مبرزی تربیت نمود که برخی از آنان عبارتند از آیات:
1. حاج شیخ محمدتقی ستوده.
2. حاج شیخ علی پناه اشتهاردی.
3. حاج سیّد محسن خرازی.
4. حاج شیخ غلامرضا صلواتی.
5. حاج شیخ محمد حسین مسجد جامعی.
و...
تألیفات آیه اللّه اراکی
از میان تألیفات آیه اللّه اراکی که بیش از 21 اثر علمی است به برخی از آنها اشاره می کنیم:
1. رساله فی الارث.
2. رساله عملیه.
3. المکاسب المحرمه.
4. اصول فقه در دو جلد.
تحصیلات و استادان آیه اللّه مصلحی
پس از گذراندن دروس دبستان پدر بزرگوارشان با تحصیل وی در دبیرستان موافق نبودند؛ ولی با اصرار آیه اللّه حاج سید محمدتقی خوانساری وارد دبیرستان می شوند. وی پس از اتمام دروس دبیرستان، وارد دانشکده حقوق تهران شده؛ اما چون پدر بزرگوارشان با ادامه تحصیل در دانشگاه مخالفت کردند و ادامه تحصیل در رشته حقوق را پا گذاشتن بر روی احکام قرآن کریم نامیدند (زیرا در صورت قاضی شدن در زمان شاه، مستلزم اعوان الظلمه شدن بود.) او
تحصیلات دانشگاه را ناتمام گذاشته، به تحصیل علوم حوزوی مشغول می شود. پس از تحصیل مقدمات در محضر پدر بزرگوارشان، دروس سطح را خدمت آیات: حاج شیخ محمدتقی ستوده، حاج شیخ غلامرضا صلواتی، حاج میرزا علی مشکینی، حاج شیخ محمد شاه آبادی و بعضی دیگر از استادان فرا می گیرد.
وی در دروس خارج آیات عظام: امام خمینی، محقق داماد و حدود سی سال نیز در درس خارج پدر بزرگوارش شرکت نمود و بیشترین بهره را برد.
آقای مصلحی دوره اسفار را نزد آیه اللّه علامه حاج سید محمدحسین طباطبایی تحصیل و از درس تفسیر ایشان بسیار استفاده کرد.
در نجف اشرف
آقای مصلحی در سال 1340 ش. حدود یک سال در نجف اشرف اقامت گزید. در این مدت در درس خارج آیات عظام: حاج سید ابوالقاسم خویی و حاج شیخ حسین حلّی شرکت نمود و بهره های علمی فراوان برد.
درس اخلاق
یکی از مهم ترین رسالت های طلاّب علوم دینی، متخلق شدن به اخلاق اللّه و تهذیب نفس است و این به دست نمی آید مگر با سعی و کوشش؛ بویژه درک محضر استادان اخلاق.
آقای مصلحی در این وادی نیز گام نهاد و برای طی مراحل و مراتب کمال در جلسات مختلف مباحث اخلاقی شرکت جست. وی در جلسات درس اخلاق مرحوم آیه اللّه حاج شیخ عباس تهرانی _ که جمعه ها در کتاب خانه مدرسه حجتیه بر قرار بود _ شرکت می نمود. شب های جمعه نیز از درس اخلاق مرحوم حاج آقا حسین فاطمی قمی _ که در منزلشان منعقد می شد _ استفاده می برد.
کیفیت تحصیل
یکی از نشانه های موفقیت در تحصیل صحیح، توان تدریس آموخته هاست. استاد فقید در این باره فرمود:
«آنچه از دروس سطح و سطوح عالیه خواندم موفق به تدریس آن هم بودم، چند سالی در مدرسه حقانی و چند سالی در مدرسه شهیدین و چند سالی در جامعه الزهرا تدریس و انجام وظیفه نمودم.»
رمز موفقیّت
آیه اللّه اراکی رحمهم الله اصرار زیادی داشت که فرزند برومندش آیه اللّه مصلحی در تحصیلات حوزوی موفق باشد و به طور جدّی ادامه تحصیل دهد. در یکی از نوشته های آیه اللّه مصلحی چنین آمده است:
علت اصرار و علاقه عجیب مرحوم والد به حقیر در ادامه تحصیلات حوزوی این بود که هنگام سفر آیه اللّه حاج سید محمدتقی خوانساری به مکه معظمه از ایشان خواستند که زیر ناودان طلا دعا کنید که توفیق نصیب حال آقا ابوالحسن شود.
مرحوم والد می فرمودند: به آقای خوانساری عرض کردم که می ترسم بعد از من زحمات چندین ساله ام که به صورت نوشته و تألیف و تصنیف جمع شده به هدر برود، دعا کنید این فرزندم راه مرا ادامه دهد و برای من قره اعین باشد و به من فرمودند: چون مرحوم آقای خوانساری مردی بود باصفا و با وفا، یقین دارم که فراموش نکرده و دعا کرده. او مستجاب الدعوه بود و دعایش رد نمی شد و مکرر به من می فرمود: تو درخت جواهر منی.(1)
فعالیت های علمی
در نوشته ای از مرحوم آیه اللّه مصلحی در کتاب شرح احوال آیه اللّه اراکی _ که توسط آیه اللّه استادی نگاشته شده _ آمده است اهمّ فعالیت های علمی اش در زمان مرجعیت مرحوم والد به شرح ذیل است:
1. تدوین حاشیه بر توضیح المسائل امام خمینی فتاوای مرحوم والد توسط چند نفر از فضلا در حاشیه عروه الوثقی تطبیق شده بود؛ اما چون حاشیه عروه همه مسائل توضیح المسائل امام را نداشت برای تکمیل آن به اتفاق آیه اللّه خرازی (که سال ها با ایشان هم مباحثه بودیم) مسائل را تنظیم و در نهایت از مرحوم والد نظر می خواستیم و نظر ایشان را درج می کردیم.
2. تهیه مناسک حج و استخراج فتاوا و نظرات ایشان به شیوه ای که گذشت.
3. پاسخ به استفتائات بسیاری که از سراسر کشور و یا خارج از کشور ارسال می شد.
اصولاً جواب تمام استفتائاتی که توسط نامه یا تلفن انجام می شد به تأیید نظر ایشان می رسید و در نهایت خود ایشان اظهار نظر می کردند و چون تنها اینجانب به مبانی علمی ایشان آشنایی و احاطه کامل داشتم و نیز با بیان و نحوه صحبت ایشان و صحبت کردن با
1- 1. شرح احوال آیه اللّه اراکی، آیه اللّه استادی.
ایشان آشنا بودم، برای جواب در بسیاری از موارد لازم بود که کتاب های متعددی را برای ایشان بخوانم و گاهی می شد که چند روز پیرامون یک مسئله، بویژه مسائل مستحدثه بحث و تبادل نظر می شد تا به نتیجه نهایی و صدور فتوای جزمی برسد. بنده این فتواها را در دفتری مخصوص ضبط کرده ام، لذا ایشان مکرر می فرمودند: تو درخت جواهر منی!(1)
تألیفات
1. دفتر کامل از استفتائات مرحوم والد ایشان (چاپ نشده).
2. التوازن الاسلامی با همکاری آیه اللّه خرازی و دیگران.
3. الحکومه الاسلامیه با همکاری آیه اللّه خرازی و دیگران.
4. حاشیه بر عروه با همکاری آیه اللّه خرازی (چاپ نشده).
اجازات
اجازاتی که آیه اللّه مصلحی دریافت نموده، نوعاً در امور حسبیه و... به صورت شفاهی بوده و وی؛ بویژه از ناحیه مرحوم والد، اجازه کامل داشته است.
اهمّ مسئولیت ها
1. مسئولیت دفتر آیه اللّه اراکی (پدرشان).
2. عضو هیئت امناء مؤسسه خیریه الزهراء علیهاالسلام .
3. استاد حوزه علمیه قم.
4. عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
ص: 158
1- 1. همان.
5. عضو شورای مدارج علمی حوزه علمیه قم.
و...
فرزندان
ایشان دارای 3 فرزند پسر و 2 فرزند دختر هستند. پسران ایشان عبارتند از:
1. حاج احمد آقا مصلحی، که روحانی و از شاگردان درس خارج آیه اللّه وحید خراسانی است.
2. حاج حامدآقا، که ایشان نیز در کسوت شریف روحانیت و از شاگردان درس خارج آیه اللّه وحید است.
3. حاج محمد آقا نیز در کسوت روحانیت است و در درس خارج استاد علی دوست شرکت می نماید.
دامادها
1. مهندس سید محمدعلی دعوتی، که در بنیاد بعثت مشغول خدمت است.
2. حجه الاسلام حاج شیخ محمد نظری، فرزند آیه اللّه نظری خادم الشریعه و هم اکنون مسئول دفتر والد خویش است.
از منظر دیگران
1. آیه اللّه استادی در مورد شخصیت آیه اللّه مصلحی در کتاب شرح احوال حضرت آیه اللّه اراکی و سخنرانی ایشان در مراسم مسجد اعظم می گوید:
اینجانب سال های طولانی با آیه اللّه مصلحی آشنا بوده و مدتی هم در مباحثه ایشان با آیه اللّه خرازی شرکت و استفاده
کرده ام. ارادتی که به ایشان داشتم در چند سال دوران مرجعیت مرحوم والدشان چند برابر شد؛ زیرا در این دوران _ که جداً برای ایشان امتحانی عظیم بود _ بسیار خوب از امتحان درآمد و خدمات شایان توجهی انجام داد:
1. بیت رفیع مرجعیت شیعه را با کرامت و نزاهت فوق العاده بالایی اداره کرد.
2. در مسائل مربوط به نظام اسلامی و انقلاب و مربوط به مرجعیت شیعه موضع گیری های صحیحی داشت و حمایت از اسلام و نظام اسلامی را وظیفه خود دانست و تحت تأثیر امور مادی و دنیوی و شیطنت های گوناگون دشمنان و دوستان ناآگاه قرار نگرفت.
3. بار مراجعات علمی و غیر علمی سراسر کشور را با تحمل و درایت و امانت کامل به دوش کشید.
4. مقدمات چاپ و نشر آثار علمی آن بزرگوار (پدرش) را فراهم و حوزه های علمی شیعه و فقها و فضلا را از این راه بهره مند نمود.
5. زهد و مرور با کرامت نسبت به مال و بیت المال را کاملاً مراعات و سعی وافر داشت که وجوهات در مصارف لازم و شایسته و تقویت حوزه و رفع گرفتاری محرومان صرف شود.
6. به نظر اینجانب از مهم ترین توفیقات ایشان، پرستاری و کمک به آن پدر بزرگوار و عظیم الشأن و جلب رضایت و خشنودی او بود که این خود موجب رضای خدای منّان خواهد بود.
باید با صراحت و صداقت عرض کنم که خدای متعال همان گونه که آیه اللّه اراکی را برای آن دوره از مرجعیت (بعد از رحلت امام) جهان تشیع ذخیره کرده بود، فرزند برومند ایشان آیه اللّه حاج شیخ ابوالحسن مصلحی را نیز گویا در طول سال ها برای کمک به آن بزرگوار از هر جهت آماده و مهیّا ساخته بود.
بحمداللّه پسران ایشان (نواده آیه اللّه اراکی) هم مشغول تحصیل علوم حوزوی هستند. به امید آنکه بتوانند مدارج عالی را طی کرده، مانند پدر و جدّشان منشأ خدمات دینی و فرهنگی فراوان گردند.
2. آیه اللّه خرازی در وصف آیه اللّه مصلحی می نویسد:
مرحوم آقای مصلحی مردی وارسته و عالمی برجسته و در فقه، اصول، تفسیر و معارف عالیه تسلط خوبی داشت و بسیاری از افادات و نظرات او استفاده می کردند.
شیوه ایشان در استنباط، همان روش فقهای امامیه بود و هیچگاه از آن تجاوز نمی نمود. مرحوم آقای مصلحی در یک جمله تقریباً نسخه ثانی پدر بزرگوارشان حضرت آیه اللّه آقای حاج شیخ محمدعلی اراکی بود.
حدود چهل سال با ایشان دوست و رفیق و هم بحث بودم و توفیق بحث با ایشان را موهبتی الهی می دانستم. در این مدت، عمده مباحث علم اصول و کتاب نکاح و کتاب بیع و خیارات و کتاب شرکت و حواله و مضاربه و ضمان و بخش عمده ای از طهارت را باهم مباحثه نمودیم. ویژگی های ایشان زیاد و قابل توجه است از جمله: مطالعه عمیق، دقت کامل، بیان روان و آسان، احاطه و اشراف، جدیت و پیگیری مسائل، حافظه فراوان، انصاف در بحث، حلم و بردباری، اتکال به خدا، توجهات معنوی و روحانی و بی توجهی به جنبه های مادی و اعتباری دنیا. خدمت به پدر و تحمل بارسنگین مرجعیت پدر و امور دیگر از ویژگی های اوست که می تواند سرمشقی باشد برای کسانی که دوست دارند راه صحیح را بپیمایند. در طول مدتی که با هم مباحثه می کردیم هیچگاه اظهار خستگی نمی کرد و با علاقه زیاد در تابستان و زمستان و تعطیل و غیره به مباحثه ادامه می داد. وی می گفت: خدا را شکر می کنم که پس از گذراندن دوره تحصیل حرف های بزرگان را خوب می فهمم و این توفیقی است الهی. خداوند آن عزیز را بیامرزد و با ائمه اطهار علیهم السلام محشور نماید و فرزندان ایشان را توفیق دهد تا راه او را ادامه دهند و روح آن مرحوم را شاد نمایند.
3. حجه الاسلام حاج احمد مصلحی پسر ارشد آیه اللّه مصلحی در وصف پدر می گوید:
مرحوم والد تمام وقت و قوای فکری خود را برای تحصیل و تدریس علوم آل محمد صلی الله علیه و آله وسلم به کار گرفت و در دوره ای که به قول استاد اخلاق، آیه اللّه حاج شیخ عباس تهرانی، فوج فوج از دین و معنویت روی گردان می شدند، ایشان با اخلاص تمام و راهنمایی والدش به تمام زرق و برق های مادی پشت پا زد و تمام وجود خویش را وقف تحصیل، تحقیق و تدریس در فقه، اصول، حدیث، تفسیر، فلسفه و کلام و ریاضت و تزکیه نفس نمود.
وی به همه بندگان خدا احترام می گذاشت. وضع ظاهر افراد برایش مهم نبود. پیر و جوان، فقیر و غنی را یکسان می دید و می فرمود: نظر به عُجب و تکبر به خلق مکن، که ممکن است بندگان خدا در بین همان خلقی باشند که تو به آنها نظر می کنی. در وسعت و در شدّت، کمک به فقرا و نیازمندان را وظیفه می دانست و اگر طلبه ای مراجعه می کرد چنان با او با محبت صحبت می کرد و شرح حال بزرگان را می فرمود که آن طلبه از سؤال مادی منصرف می شد.
او اهل ریا و تملّق نبود. از ریا و افراد متملق هم خوشش نمی آمد؛ لذا تحمل شنیدن صدای مخالف را داشت و کسی که شبهه و یا جهل مرکبی را از او بر طرف می کرد، خوشحال می شد و از او تشکر می نمود. از مثل های قرآنی بجا و فراوان استفاده می کرد و به آنها معتقد بود و دنیا را با همه جاذبه هایش در مقابل آخرت کم می شمرد. با آنکه چهره ای بشاش و رویی گشاده داشت، قلب و فکرش مشغول و محزون از دست خالی بودن در محضر ربوبی و پریشان بود و می فرمود: وقت کم است و کار زیاد. او در عین اینکه از حبط عملش می ترسید، به لطف و کرم خداوند معتقد بود.
حالات معنوی
به گواهی نزدیکان، از ویژگی های ایشان، تقیّد به نماز شب بود. این فعل پسندیده حتی در سفرهم از او ترک نمی شد. خود ایشان می گفت: نماز شب برای رسیدن به مقام محمود لازم است. وی در مجالس دعا، توسل و ختم شرکت می کرد و حال بُکاء عجیبی داشت و با این حال بود که به نزدیکان می فرمود: تسلیم خواست خدا باشید! این تهجّد، تا چند روز قبل از بیماری ایشان ادامه داشت. وی اهل ذکر و دعا بود و در همین رابطه جمله زیبایی دارد: دعا موضوعیت دارد و
برای ارتباط بین عبد و معبود لازم است و اقل استجابت دعا همین رابطه است.
تو بندگی چو گدایان به شرط مزد مکن که خواجه خود روش بنده پروری داند!
سفر به سرای باقی
یکی از ویژگی های انسان های والا این است که پیشاپیش، از مرگ خود با خبرند. ایشان یک سال و نیم قبل از فوت، از نزدیک شدن آن با خبر شد و در عبارتی گفت:
کسی به من گفته است: دست و پایت را جمع کن «استعد لسفرک»(1)
و با شروع کسالت و بیماری، یک سال قبل از فوت گفته بود: کسی به ایشان گفته این آخرین بیماری تو است.
مقدمات سفر
آیه اللّه مصلحی همان طور که دیگران را نصیحت می کرد تا تسلیم خواست خدا باشند، خود نیز به راستی تسلیم بود. او که به بیماری سرطان لوزالمعده مبتلا شده بود، در تحمل عوارض آن بسیار صبور بود. دو بار در بیمارستان بستری شد که ده روز از آن را در بیمارستان ولی عصر قم، زیر نظر آیه اللّه سید علی محقق داماد گذراند و ده روز نیز در بیمارستان خاتم الانبیا که با الطاف و محبت های خاص مقام معظم رهبری حضرت آیه اللّه خامنه ای (حفظه اللّه) بستری شد.
پرواز ملکوتی
1- 1. از بیانات امام مجتبی (ع).
عالم بزرگوار و الهی، آیه اللّه شیخ ابوالحسن مصلحی پس از نزدیک به 70 سال زندگی پربرکت و برجاگذاشتن آثار علمی و عملی و خدمت به حوزه علمیه و مرجعیت سرانجام در سال 1384 ش. در اثر شدت بیماری و پس از انتقال به بیمارستان ولی عصر قم، جان به جان آفرین تسلیم نمود و در جوار رحمت حق جای گرفت. پیکر پاک این عالم ربّانی توسط مراجع عظام، مردم و طلاب حوزه علمیّه قم، بسیار باشکوه تشییع شد و سپس در صحن بزرگ حرم حضرت معصومه علیهاالسلام که مملو از جمعیت بود، پس از اقامه نماز توسط آیه اللّه محمدتقی بهجت و به دستور مقام معظم رهبری در جوار کریمه اهل بیت و نزدیک مقبره آیه اللّه شیخ علی احمدی میانجی به خاک سپرده شد.
مجالس یاد بود
مجالس بزرگداشت ایشان باشکوه و عظمت خاصی در مسجد اعظم قم و مسجد ارگ تهران و اراک و ساری برگزار شد و مقام معظم رهبری پیام تسلیت صادر فرمودند. مراجع عظام تقلید و روحانیت معزّز و نمایندگان مقام معظم رهبری و جامعه مدرسین و ائمه جمعه و جماعات و عموم طبقات از مقام علمی و عملی این عالم فرزانه تجلیل کردند.عاش سعیداً و مات سعیداً
