عثمان و نوآوری در وضو !

عثمان و نوآوری در وضو !

در ادامه شناختِ انگیزه های عثمان در پدید آوردن این وضوی ثلاثی جدید ، بجاست نخست به علّت قتلِ وی بپردازیم ; چراکه بزرگ ترین عاملی که قاتلانِ عثمان را واداشت بر وی هجوم آورند ، نوآوری های وی در دین بود (و نه صرفِ تصرّفات و سیاست های مالی و اداری نادرست) . این مطلب را می توان از نکاتِ اساسی زیر دریافت :

یک : طَلحه و زُبَیر از نخستین کسانی بودند که علیه عثمان مردم را تحریک کردند با اینکه عثمان سخاوتمندانه اموالِ فراوانی را به گونه ای شگفت آور ، در اختیار آنها قرار داد .(1)

1- 1. چنان که در تاریخ طبری 4 : 405 ، آمده است ، عثمان به طلحه پنجاه هزار دینار بخشید و دویست هزار دینار به او صله داد . اَحشام و غلامان طلحه فزونی یافت ، تنها از عراق روزانه برایش هزار دینار درآمد غله می رسید و زمان مرگ سی میلیون درهم ارث برجای گذاشت که دو میلیون و هزار درهم و دویست هزار دینار از آنها نقد بود . درباره حجم انبوه اموال زُبَیر ، بنگرید به کتاب الفتنه الکبری 1 : 147 .

 

همچنین به عبدالرحمن بن عوف امکانات بسیاری بخشید(1) و افزون بر این ، به او وعده خلافت داد .(2) برای باقی صحابه نیز _ جز گروهی اندک از آنها _ به وفور اموالی را فرستاد .

از این رو ، غیر منطقی است اگر تصوّر کنیم صحابه او را فقط به جهتِ ایثار اموال به خویشاوندانش به قتل رساندند ، با اینکه خودشان بهره فراوانی از اموال را به دست آورده بودند .

پس انگیزه های دینی و بدعت هایِ عثمان ، باعث شد او را به قتل رسانند . بسا در اینجا چیزهای فراوانی باشد که طبری نخواسته آنها را بیاورد ،(3) و ابن اثیر از ذکر آنها خودداری کرده است و همین ها دستاویز قتل او را فراهم آورده باشد .(4)

دو : سیاست مالی طبقاتی عثمان ، عزلِ او را ایجاب می کرد (نه قتلش را)(5)و از آنجا که صحابه او را با خفّت _ بنا بر تعبیر ابن عمر(6) _ به قتل رساندند ، باید سببی را جُست که خونِ او را مباح می ساخت . شاید اختراعاتِ دینی او باعث این کار شد .

1- 1. اموال ابن عوف بیست شتر و صد اسب و ده هزار گوسفند و زمینی بود که بیست نفر آن را برای زراعت آبیاری می کردند (مروج الذهب 2 : 333) .

2- 2. بنگرید به سخن امام علی (علیه السلام) که در روز سقیفه بر زبان آورد و در شرح نهج البلاغه 1 : 188 ، آمده است ; والله ما فَعَلْتَها إلاّ لأنّک رَجَوْتَ ...

3- 3. در تاریخ طبری 4 : 557 ، درباره سبب اختلاف میان عثمان و ابوذر و مرگ غریبانه وی در صحرای «ربذه» آمده است : تاریخ نگاران در این باره چیزهای فراوان و امور شنیعی را روایت کرده اند که ناپسندم آمد آنها را بیاورم .

4- 4. در الکامل فی التاریخ 3 : 167 می خوانیم : سبب حرکت مردم سوی قتل عثمان را ذکر کردیم و اَسباب زیادی را که مردم دستاویز قتلشان قرار دادند (به عللی که انگیزه برای این کار شد) واگذاردیم .

5- 5. الکامل فی التاریخ 3 : 167 .

6- 6. بنگرید به ، شرح نهج البلاغه 3 : 8 .

 

سه : بدعت های دینی و فقهی _ به یقین _ از عثمان بروز یافت . هریک از صحابه ، جداگانه بر آنها احتجاج ورزید ، لیکن عثمان از آنها دست نکشید (مانند نماز در مِنی ،(1) اذان سوم در روز جمعه(2) و ...) بعید به نظر نمی رسد که عثمان این گونه بدعت ها را به سایر مسائل فقهی دیگر نیز سریان داده باشد.

چهار : بدعت های عملی عثمان ، برساخته های علمی و دینی ای را در پی داشت که از آنها بر اسلام و احکامِ اسلامی احساسِ خطر می شد .

• عدم اجرایِ حد بر وَلید بن عُقبه ، یعنی ابطال حدود و تهدید شهود .(3)

• تأیید دیدگاه سعد بن عاص درباره زمین های سرسبز و آباد (و اینکه آنها بوستان قریش و بنی امیه است) به معنای اِبطالِ قانونِ توزیع «فَیْء» (اموالی عمومی) بود که خدا برای جهادگران قرار داده است .(4)

• اعطای فدک و خُمس آفریقا به مروان ،(5) یعنی نابود سازی قانون ارث ; چراکه اگر فدک مال پیامبر (صلی الله علیه وآله) بود ، پس از آن حضرت به ورثه او می رسید ، و اگر «فَیْء» مسلمانان باشد ، این کار عثمان ، پایمالی قانونِ «فَیْء» به شمار می آید .

1- 1. همان 1 : 199 _ 200 .

2- 2. اَنساب الأشراف 5 : 39 ; المنتظم 5 : 7 _ 8 .

3- 3. بنگرید به، صحیح مسلم 3 : 1331، حدیث 38 ; الإمامه والسیاسه 1 : 37 ; اَنساب الأشراف 5 : 34.

4- 4. تاریخ طبری 4 : 322 _ 323 ; شرح نهج البلاغه 3 : 21 و35 ; الکامل 3 : 137 _ 141 .

5- 5. بنگرید به ، المعارف : 112 ; اَنساب الأشراف 5 : 25 ; الإمامه والسیاسه 1 : 35 .

 

پنج : آنچه این مطلب را تأکید می کند ، عباراتی است که از صحابه معاصر عثمان درباره این برساخته ها و ابداعات صادر شده است و دلالت می کند که کارهای عثمان دگرگونی در دین پدید آورد ; مانند :

• طلحه به عثمان گفت : چیزهایی از پیشِ خود در دین اختراع کردی که مردم به یاد ندارند .(1)

و نیز این سخن که : مردم بر تو گرد آمدند ، و از بدعت هایی که پدید آوردی ناخرسندند .(2)

• زبیر گفت : او را بکشید که دینتان را دگرگون ساخت .(3)

• عبدالله بن مسعود گفت : به نظر من عثمان شخصی است که در دین تغییر پدید آورد و آن را به صورت دیگری درآورد .

و در سخن دیگری از او آمده است که گفت : راست ترین سخن ، کتاب خداست و بهترین هدایت ، رهنمود محمّد ، و بدترین امور ، مُحْدَثاتِ آنها ; هر امر مُحْدَث (و اختراعِ از پیش خود در دین) بدعت است و هر بدعتی گمراهی می باشد ، و هر گمراهی جایش دوزخ است .(4)

در سخن دیگر آمده است که گفت : همانا خون عثمان حلال است .(5)

1- 1. اَنساب الأشراف 5 : 29 .

2- 2. الفتوح 1 : 35 .

3- 3. شرح نهج البلاغه 9 : 36 .

4- 4. حلیه الأولیاء 1 : 138 ; اَنساب الأشراف 5 : 36 ; شرح نهج البلاغه 3 : 42 .

5- 5. اَنساب الأشراف 5 : 36 .

 

• عمّار در خطبه ای در صفّین گفت: اینان که اگر دنیاشان به سلامت باشد از نابودی دین باکی ندارند ، می پرسند : چرا عثمان را کشتید ؟ گوییم : برای بدعت هایی که ایجاد کرد .(1)

• عَمْرو بن عاص می گوید : عثمان می خواست دینِ ما را تغییر دهد ، ما هم او را کشتیم .(2)

• سعد بن اَبی وقّاص درباره قتل عثمان می گوید : ما از یاری اش دست کشیدیم ، اگر می خواستیم از او دفاع می کردیم ] نمی توانستیم چرا که [عثمان دین را تغییر داد و خود تغییر یافت .(3)

• هاشم مرقال گفت : عثمان برساخته هایی را پدید آورد و بر خلاف حکم خدا راه پیمود .(4)

• مالک اشتر گفت : عثمان در دین تغییر و تبدیل پدید آورد .(5)

• عائشه پیراهن رسول خدا را بیرون آورد و گفت : این پیراهن و موی رسول خداست که نپوسیده در حالی که دینش از بین رفته است .(6)

و در سخن دیگری گفت : این جامه رسول خداست که نفرسوده ، در حالی که عثمان سنّت او را تباه ساخت !(7)

1- 1. صفین : 319 .

2- 2. صفین : 338 ; شرح نهج البلاغه 8 : 22 .

3- 3. الإمامه والسیاسه 1 : 48 .

4- 4. تاریخ طبری 5 : 43 .

5- 5. انساب الأشراف 5 : 45 ; الإمامه والسیاسه 1 : 38 .

6- 6. المختصر فی اَخبار البشر 1 : 172 .

7- 7. شرح نهج البلاغه 3 : 9 .

 

و در جای دیگر عثمان را به شخص یهودی تشبیه کرد و گفت : بکشید این نَعْثَل را که کافر است .(1)

• امام علی (علیه السلام) در روز شورا فرمود :

اَما إنّی أَعْلَمُ أَنّهم یَتَوَلَّونَ عثمانَ ، وَلَیُحْدِثَنَّ البِدَعَ والأَحْداث ;(2)

هوشیار باشید ! می دانم که اینان عثمان را (به خلافت) خواهند گماشت ، و او بدعت ها وبرساخته هایی را در دین پدید می آورد .

• بعضی از اَصحاب پیامبر (صلی الله علیه وآله) به بعض دیگر نوشتند که نزد ما گرد آیید ! اگر جهاد می خواهید ، جهاد اینجاست .(3)

کشتنِ عثمان را جهاد شمردند ! این سخن راست در نمی آید مگر برای حفظ دین از تحریف و بازیچه شدن آن .

مسلمان _ همه _ بدعت های عثمان را دریافتند ، بدعت هایی مانند توسعه مسجد الحرام که عثمان آنها را تدارک دیده بود .

مردم گفتند : مسجد پیامبر (صلی الله علیه وآله) را توسعه داد و در سنّتِ آن حضرت تغییر پدید آورد .(4)

آنان مانع دفن عثمان در مقابر مسلمانان شدند .(5)

1- 1. الفتوح 1 : 64 .

2- 2. تاریخ طبری 4 : 230 ; شرح نهج البلاغه 1 : 191 .

3- 3. تاریخ طبری ، حوادث سال 34ه_ .

4- 4. اَنساب الأشراف 5 : 38 .

5- 5. بنگرید به ، تاریخ طبری 3 : 440 .

وی شبانه در «حش کوکب» (که گورستان یهود بود) مخفیانه ، دفن شد ; چراکه ] وی را پنهانی [بر دری حمل می کردند و سرش به آن می خورد و طَق طَق می کرد .(1)

کسانی که عثمان را دفن می کردند ، خواستند بر او نماز گزارند ] گروهی از [ مسلمانان مانع این کار شدند .(2)

از همه اینها درمی یابیم که عثمان به تغییر و ایجاد چیزهایِ نو در دین گرایش داشت . پس تعجّبی ندارد که وی طرح وضوی جدیدی را پی ریزی کند ; چنان که به طرح آرای دیگری در شریعت پرداخت .

1- 1. تهذیب الکمال 19 : 457 ; نیز بنگرید به ، تاریخ المدینه (ابن شُبّه) 1 : 113 .

2- 2. تهذیب الکمال 19 : 457 .