در بخشی از این نقد چنین آمده است: «در کتاب آمده است که امام حسین علیه السلام در روز عاشورا شمشیر که می زد به پشت این فرد نگاه می کرد، به اعقاب اشخاص نگاه می کرد؛ اگر می دید پشت این فرد انسانِ مومنی هست، او را نمی کشت، و الا می کشت». ناقد، کتبی که این روایت در آن آمده است را ضعیف دانسته است و در ادامه چنین می گوید: «... بعد گفتند که این چه استبعادی دارد؟ این یکی از لغزش های عاشورانگاری است. یک مطلب را می گویند و می گویند که چه استبعادی دارد؟ بله استبعادی ندارد، اما این لزوماً واقع نشده است ...». در پایان، اشکال دیگری بر این مطلب وارد شده است و آن اشکال این است که امثال این وقایع، شأنشان این است که به طور متواتر نقل شوند؛ مانند اینکه در یک روزنامه نوشته شود که تهران دچار زلزله ی هشت ریشتری شد و در روزنامه های دیگر چنین مطلبی عنوان نشود؛ شأن این خبر اقتضا می کند که همه روزنامه ها آن را بنویسند. بنابراین اگر آیندگان آن را فقط در یک روزنامه دیدند، باید این خبر را کنار بگذارند.
پاسخ به این مطلب، بیانی مفصل و جامع را می طلبد که البته این نوشتار گنجایش آن را ندارد و نیازمند مبحثی مستقل است؛ چراکه این سخن، از نوعی دیدگاه درباره تاریخ نگاری و همچنین از نوعی بینش به امام و افعال او سرچشمه می گیرد.
اولاً باید مشخص شود که برای تبیین صحت و سقم وقایع عاشورا چه ملاکی داریم و اساساً آیا می توانیم در این باره نگاهی صددرصدی داشته باشیم و بر روی همه نقل های تاریخ عاشورا، مُهر درست یا غلط بنهیم یا خیر؟
پاسخ آن است که بی شک ملاک هایی برای این تشخیص وجود دارد که هر یک باید مطرح شده، مورد بررسی قرار گیرد. نگاه به سلسله اسناد روایات واقعه عاشورا و ارزش علمی کتاب هایی که این وقایع در آن ها ثبت شده، از جمله این ملاک ها هستند. دو امری که در حال حاضر بسیاری ادعا می کنند که براساس آن عمل می کنند، ولی درواقع رفتاری مخالف گفتارشان از ایشان سرمی زند؛ زیرا وقتی مطلبی از تاریخ طبری و کامل ابن اثیر نقل می شود، غالباً در پی خدشه دار کردن آن نیستند و گویا صرف نقل از این منابع را موجب اعتبار می دانند، حال آنکه کسانی که اندکی با این گونه تواریخ سروکار داشته اند می دانند که اصلاً مبنای امثال طبری، ابن اثیر و ذهبی، بر پوشاندن برخی حقایق بوده است؛ چراکه آن حقایق را با مرام و مسلک خود سازگار نمی دانستند.[1] از سوی دیگر، تاریخ نویسان، چه در تاریخ اسلام و چه در غیر آن، بنا بر این نداشته اند که فقط اخباری که صددرصد یقین به صحت آن داشته اند، نقل کنند؛ وگرنه حجم انبوهی از اخبار تاریخی باید کنار گذاشته می شد. به ویژه در تاریخ عاشورا، اگر بخواهیم بنا بر این اصل پیش برویم که نقل ها باید صحیح السند یا متواتر باشند، بسیاری از روایات را باید کنار بگذاریم که برخی از آن ها در میان همه علما پذیرفته شده هستند. ما در بین نقل های مربوط به واقعه عاشورا، مطالب بسیاری داریم که کسانی که در لشکر عمر سعد بوده اند و به جنگ با اباعبدالله الحسین علیه السلام پرداخته اند، آن را گزارش کرده اند و علمای بزرگ نیز آن را در کتب خود آورده اند؛ چراکه مویدات و قرائنی غیر از صحت سند، در این نقل ها وجود دارد که موجب می شود به درست بودن این اخبار اطمینان پیدا شود. البته ناگفته نماند که در چنین جایگاهی، دأب علما همیشه بر اطمینان به صحت نبوده است، بلکه بسیاری از اخبار با توجه به عدم منافات با اصول عقاید و مسلمات تاریخی نقل شده اند؛ یعنی همان عدم استبعاد که مورد توجه حضرت آیت الله بهجت قدس سره قرار داشته است.
بنابراین اگر بخواهیم در تمام جزئیات، در پی اثبات وقوع باشیم، در بسیاری از موارد به بن بست می خوریم. ما وقتی در کتب سیره و مقتل نظر می کنیم، می بینیم بسیاری از فحول فن، در باب یک ماجرای تاریخی، مانند نحوه شهادت حضرت عباس علیه السلام چند روایت را نقل کرده اند که گاهی برخی از آن ها با هم قابل جمع هم نیستند؛ بنابراین قطع داریم که بیش از یکی از آن ها در واقع تحقق پیدا نکرده است، ولی بااین حال نقل آن را کتاب به کتاب و نسل به نسل ادامه داده اند و اهتمام بسیاری در حفظ همین نقل های گوناگون داشته اند.
حضرت آیت الله بهجت قدس سره نیز در توصیه به مبلغان بر این امر تأکید داشتند که در بیان وقایع مربوط به حضرت سیدالشهداء علیه السلام ناقل مطالب باشند و از خود چیزی اضافه نکنند و اگر مطلبی با مسائل اعتقادی و مسلّمات تاریخی منافات نداشت، بیان آن را به این صورت که استناد به نقل داده شود، بلا اشکال می دانستند.
نکته ی دیگر این است که معظم له یک مبنای کلی در مصائب عاشورا داشتند و بارها آن را تکرار می کردند. ایشان مصائب عاشورا را به فضائل امیرالمومنین علیه السلام تشبیه می کردند؛ یعنی هم از حیث ظاهری و هم از حیث باطنی هر چه بخواهند در مصیبت حضرت غلوّ کنند، هم در ظاهر و هم در باطن باز از واقعِ امر پایین تر است؛ مانند فضائل امیرالمومنین علیه السلام که هر چه بخواهند بالاترین حد آن را بگویند، باز هم واقعِ مطلب از آن بالاتر است.[2]
---------------------------------------------
[1] گمان نشود که این کلام به معنای این است که این گونه منابع را باید به کلی کنار گذاشت؛ چراکه به فرموده آیت الله بهجت قدس سره، در میان این کتاب ها نیز حجت هایی برای شیعه پیدا می شود. به طور مثال درباره واقعه عاشورا، با اینکه بیان جنایات یزیدیان یا معجزات و خوارق عاداتی که نشانه ی حقانیت امام حسین علیه السلام است با مذاق برخی مورخان سازگار نبوده، ولی باز هم می بینیم که در بسیاری از موارد، نقل هایی را ذکر کرده اند که بیان کننده همین حقایق بوده است؛ مثلاً در تاریخ طبری آمده که در مدینه قبل از وصول خبر شهادت حضرت سیدالشهداء علیه السلام ندایی از غیب شنیده شد که با لسانِ شعر می گفت: قاتلین آن حضرت، بر لسان حضرت موسی و عیسی و سلیمان علی نبینا و آله و علیهم السلام، لعن شده اند. (ر.ک: تاریخ طبری، ج۵، ص۴۶۷) البته در بسیاری از موارد، پس از نقل چنین روایاتی مطالبی گفته اند که نشان دهنده استبعاد آنان در آن باره است؛ مثلاً ابن کثیر دمشقی این شعر را از زبان ام سلمه علیهاالرحمة نقل می کند و سپس می گوید: «قد روی من طریق أخری عن ام سلمة بشعر غیر هذا فالله أعلم؛ از طریقی به غیر از طریق این روایت، شعر دیگری هم از زبان ام سلمه نقل شده و خدا [درباره صحت و سقم این نقل ها] داناتر است»؛ دمشقی، اسماعیل بن کثیر؛ البدایة و النهایة، ج٨، ص٢٠١ (بیروت: دارالفکر، ١۴٠٧ق).
[2] حضرت آیت الله بهجت قدس سره در این باره بارها به این روایت استشهاد می کردند که: «لو لا أن یقول فیك طوائف من أمّتی ما قالت النصارى فی عیسى بن مریم لقلت فیك الیوم قولا لا تمرّ بملإ إلّا أخذوا من تراب رجلیك و من فضل طهورك فیستشفون به ...»؛ اعلام الوری، ج١، ص٣۶۶ (قم: آل البیت، ١۴١٧ق).
