در روايات آدابى براى غذا خوردن ذكر شده است كه در اينجا به بخشى از آنها اشاره مى شود:
1. شستشوى دست ها
دست ها تنها اعضاى بدن هستند كه از يك سو امكان تماس بدن را با اشيائى كه گاه آلوده هستند برقرار مى كنند و از سوى ديگر با همان دست ها امكان برآورده شدن نيازهاى بدن، مانند خوردن غذا، ماليدن چشم و ... فراهم مى شود.
حتى پس از غذا دست در تماس با مواد غذايى، آلوده مى شود و در نتيجه ممكن است اين آلودگى از راه دست ها به بدن منتقل شود و زمينه پيدايش انواع بيمارى هاى خطرناك را فراهم آورد. با شستن دستها مى توان از پديد آمدن بيمارى هاى گوناگون پيشگيرى كرد. در روايات نيز به اين امر سفارش شده است. امام على عليه السلام مى فرمايد:
اذا سمّى الله على اوّل الطعام و حمد على آخره و غَسَلت الايدى قبله و بعده و كثرت الايدى عليه و كان مِن الحلال فَقد تَمَّت بركته [1]
هنگامى كه در آغاز خوردن غذا بسم الله و در آخر حمد خدا گفته شود و قبل و بعد از آن دستها شسته گردد و دستهايى كه به سوى غذا دراز مى شود زياد باشد و غذا هم از راه حلال تهيه گرديده باشد، بركت الهى تمام است.
امام صادق عليه السلام فرمود:
مَن غَسَلَ يَدَه قَبلَ الطَعام و بَعده عاشَ فى سعة و عُوفى من بلوى فى جسده [2]
كسى كه قبل و بعد از طعام دستش را بشويد خداوند به او توسعه در رزق و سلامتى از بيمارى هاى جسد مى دهد.
همچنين فرمود:
اغسلوا ايديكم قَبل الطَعام و بَعده [3]
دستهايتان را قبل و بعد از غذا خوردن بشوييد.
2. شروع و پايان غذا به ياد خدا
مستحب است انسان غذا را با بسم الله آغاز و در پايان غذا از صاحب نعمت سپاس گزارى كند.
3. خواندن دعا در ابتدا و انتهاى غذا
امام صادق عليه السلام به هنگام صرف غذا اين دعا را مى خواند:
بِسمِ اللّه وَ بِاللّه وَ هذا مِن فَضلِ اللّهِ وَ بَرَكَةِ رَسُولِ اللّه وَ آلِ رَسُول اللّه، اللّهُمَّ كَما اشبَعتَنا فَاشبع كُلَّ مُؤمِنٍ وَ مُؤمِنَةٍ وَ بارِك لَنا فِى طَعامِنا وَ شَرابِنا وَ اجسادِنا وَ اموالِنا[4]
به نام خدا، اين غذا از فضل و لطف الهى و بركت پيامبر خدا و خاندان اوست، خداوندا! چنان چه ما را سير فرمودى، هر مرد و زن مؤمن را سير فرما و در خوراكى و آشاميدنى و در جان و مال ما بركت بده.
4. جويدن كامل لقمه
انسان بايد عادت كند كه غذاى خود را به طور كامل بجود، سپس آن را ببلعد. در غير اين صورت با مشكلات فراوانى روبرو خواهد شد. دكتر پاك نژاد مى نويسد:
كسانى كه عمل جويدن را خوب انجام نمى دهند با آنكه به مقدار متعادل غذا خورده اند هميشه در حال گرسنگى به سر مى برند. حال آنكه با كمتر از اين مقدار مى توان با خوب جويدن غذا انرژى كافى و لازم را به دست آورد. بزرگ ترين زيان كم جويدن اين است كه در هضم مواد نشاسته اى اختلاط پيدا مى شود سبب پرخورى مى گردد و موجب احساس ناراحتى خواهد شد و قسمتى از غذا جذب نشده دفع مى گردد. يعنى با آنكه غذا خورده ايم گرسنه مانده ايم.[5]
خوب جويدن غذا مى تواند بر روحيه انسان اثر مطلوب بگذارد. دكتر پاك نژاد مى نويسد:
دانشمندى در اين مورد آزمايش جالبى انجام داده است. او يك عده شاگرد و استاد و سرباز را برگزيده و بين آنها غذاهاى مشابه تقسيم و آنها را دو گروه كرد.
به گروه اول گفت سهمشان را به حالت معمول يا تندتر بخورند و به گروه دوم سفارش كرد از ثلث غذايشان بردارند و بسيار خوب جويده فرو ببرند يعنى يك عده غذا نجويده خوردند و گروه دوم ثلث همان غذا را با كيفيت و بسيار جويده خوردند. پس از يك ماه مشاهده كرد كه دسته دوم يعنى آنها كه كمتر خورده و بهتر جويده بودند فوق العاده قوى و شاداب ترند.[6]
بنابراين بهتر است حتى كسانى كه به سبب داشتن دندان هاى ناسالم يا نداشتن دندان نمى توانند غذا به خوبى و كامل بجوند براى پيشگيرى از عوارض خوب نجويدن غذا از مواد غذايى مايع و از مواد جامد مانند سبزى و ميوه به شكل پوره استفاده و زمان بيشترى براى خوردن غذا صرف كنند.
امام صادق عليه السلام مى فرمايد:
و اما الادب فتصغير اللقمة و المَضغٌ الشديد و قِلّة النظر فى وجوه الناس و غَسل اليدين [7]
از آداب غذا خوردن، لقمه كوچك گرفتن و زياد جويدن غذا، و نگاه نكردن به چهره ديگران (كه در سر سفره نشسته اند) و شستن دستها است.
5. خوردن غذا از مقابل خود
يكى از مستبحات غذا خوردن در اسلام، غذا خوردن از ظرف مقابل خود است.
پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم مى فرمايد:
اذا اكل احدكم فليأكل مما يليه [8]
هركس از شما غذاى مى خورد بايد از ظرفى كه مقابل اوست بخورد.
امام صادق عليه السلام مى فرمايد:
و يَأكل كلّ انسان مما يَليه و لا يَتناول مِن قُدام الآخر شيئاً[9]
هر انسانى از غذايى كه پيش روى اوست ميل نمايد و از غذايى كه جلوى ديگران است نخورد.
همين طور بهتر است به هنگام صرف غذا انسان به غذاى خود بنگرد و به غذاى ديگران نگاه نكند.
6. خوردن قدرى نمك در اول و آخر غذا
پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم فرمود:
افتتح بالملح و اختم به فَانَّ فيه شفاء من سبعين داء[10]
در اول و آخر غذا نمك بخوريد زيرا نمك شفاى هفتاد بيمارى است.
امام كاظم عليه السلام فرمود:
لم يخصب خوان لا ملح فيه و اصحّ للبدن ان يبدأ به فى الطعام [11]
سفره اى كه در آن نمك نباشد بركتى در آن نيست و براى صحت بيشتر بدن لازم است كه غذا را با نمك شروع نمود.
دكتر پاك نژاد درباره فايده هاى نمك مى گويد:
نمك براى توازن و تعادل و دخل و خرج آب بدن لازم است و نمى گذارد آب زيادى از بدن تبخير شود و ثابت شده است كسى كه كار بدنى زيادى دارد به نمك احتياج بيشترى نشان مى دهد.
7. خوردن غذا به آهستگى
امام صادق عليه السلام فرمود:
اطيلوا الجلوس على الموائد فانها ساعة لا تحسب من اعماركم [12]
نشستن بر سر سفره غذا را طولانى كنيد، همانا اين زمان ساعتى است كه از ايام عمر شما محسوب نشده و بازخواست نمى گرديد.
8. نشسته و دوزانو غذا خوردن
امام صادق عليه السلام فرمود:
اذا جَلَسَ احَدكم عَلىَ الطَّعام فَليَجلس جِلسة العبد و اليَأكل على الارض [13]
اگر يكى از شما بر سر سفره طعام نشست همچون عبد بر زمين بنشيند.
9. زياد آب نخوردن هنگام غذا
امام صادق عليه السلام فرمود:
اياك و الاكثار من شرب الماء فانه مادة لكل داء[14]
بپرهيز از زياد نوشيدن آب زيرا زياد آب خوردن عامل بيمارى است.
امام رضا عليه السلام فرمود:
فلا يشرب بين طعامه حتى يفرغ [15]
هنگام غذا خوردن آب ننوشد تا از غذا خوردن دست بردارد.
----------------------------------------
[1] بحارالانوار، ج 63، ص 383
[2] وسائل الشيعه، ج 16، ص 572
[3] محاسن برقى، ج 2، ص 23
[4] بحارالانوار، ج 93، ص 383
[5] اولين دانشگاه، آخرين پيامبر، ج 3، ص 272
[6] اولين انشگاه، آخرين پيامبر، ج 3، ص 272
[7] من لايحضره الفقيه، ج 4، ص 256؛ توضيح المسائل مراجع، م 2636
[8] بحارالانوار، ج 63، ص 374
[9] كافى، ج 6، ص 292
[10] مكارم الاخلاق، ص 162
[11] كافى، ج 6، ص 326
[12] بحارالانوار، ج 71، ص 255
[13] مكارم الاخلاق، ص 161
[14] كافى، ج 6، ص 382
[15] سفينة البحار، ج 2، ص 494.
