تمام احكامی كه تاكنون بیان شد، به عنوان قاعده (قانون و اصل عملی) ذكر گردید. هر قانونِ رفتاری در نگاه نخست حمل بر شرایط طبیعی و عادی می شود؛ اما در شرایط خاص ممكن است تغییر كند یا تبصره و استثنا پذیرد. به بیان دیگر، این قواعد عام، اصول اولیه هستند و تنها در نگاه نخست معتبرند؛ یعنی تنها اقتضای خوبی و بدی را برای موضوع ثابت می كنند. می توان حدس زد كه این اقتضا بر اثر وجود موانعی از بین برود و این اصول مانند هر اصل دیگری استثنا بردارد.
مثلاً اگر حكم خوردن یك میوه مانند انار از فقیه پرسیده شود، فقیه با نظر به طبیعت آن و شرایط عادی، حكم به حلیت و جواز می كند؛ اما انار در عالم واقع ممكن است واجد عنوان افزوده ای باشد كه آن عنوان ممكن است حكم را تغییر دهد. برای مثال، خوردن انار ترش برای كسی كه بیمار است و از خوردن آن ضرر می بیند، حرام است؛ نه از آن جهت كه انار خوردن حرام است، بلكه از آن جهت كه ضرر رساندن به خود حرام است. یا خوردن انار برای انسان روزه دار در ماه مبارك رمضان به عنوان ترك واجب حرام است. یا خوردن انار از درخت همسایه بدون كسب رضایت او به عنوان غصب حرام است؛ اما وقتی از طبیعت انار سؤال می شود وجود همه عوامل تغییر دهنده دیگر منتفی فرض شده و حكم آن در نگاه نخست بیان شده است. در این نوشتار نیز، در بیان احكام اخلاقی رفتار طلبه به موارد خاص نظر نبوده و صورت طبیعی موضوع در شرایط عام بررسی شده است.
پس از آن كه خوب و بدها را در شرایط طبیعی شناختیم و تكلیف نهایی خود را درباره آن دانستیم، نوبت به عمل می رسد. مقام اجرا و عمل مشكلات خاصی دارد. مصادیق واقعی موضوعات نوعا مجمع عناوین مختلف اند و از جهات گوناگون باید بررسی شوند؛ یعنی یك رفتار خارجی مصداق چند اصل از این اصول قرار می گیرد. گاهی احكام این جهات گوناگون، با یك دیگر تعارض دارد و قابل جمع نیست. از این پدیده به تزاحم یاد شده است. قانون باب تزاحم رعایت اهم است؛ یعنی اگر دو قانون رفتاری در یك موضوع واقعی چنان جمع گردند كه عمل به یكی، منتهی به ترك دیگری گردد، باید از میان این دو قانون، به آن كه اهمیت بیشتری دارد عمل شود و آن دیگری ترك گردد.
مثلاً جست وجو كردن در میان آب لجن آلود نهر كنار خیابان، برای طلبه از آن جهت كه چندش آور، سبك و خلاف شأن است ناروا است؛ اما اگر فرض كنیم برگی از قرآن كریم در میان این آب آلوده افتاده و مورد هتك حرمت واقع شده باشد، بر طلبه و غیر طلبه لازم است كه آن را از این فضای آلوده خارج سازند. از آن جا كه مراعات حرمت قرآن، مهم تر از مراعات شأن و مقام خود است، در این تزاحم قانون دوم مقدم می شود. در چنین مواردی، طلبه باید مزایا و مفاسد فعل را بسنجد و مصلحت مهم تر را مقدم دارد. هم چنین ممكن است یك عمل خلاف عرف مصلحت فراوانی داشته باشد، در چنین مواردی لازم است به جهت مراعات آن مصلحتِ مهم تر، دست از پیروی عرف برداشت.
بسیاری از موارد تزاحم در ملاحظه حقوق دیگران پدید می آید؛ مثلاً دویدن در خیابان برای كمك به كسی، مهم تر از مراعات شأن و موقعیت خود است. یا حضور در مراسم عروسی كه در یك تالار مجلل بالای شهر برگزار می شود، از باب این كه حضور در مظانّ گناه، مواضع تهمت و محل تجمع مترفین است و توهم اتراف، ول خرجی و شادخواری ایجاد می كند، یا معمولاً در این مراسم ضوابط شرعی رعایت نمی شود و حضور روحانی موجب تأیید و امضای ضمنی آن می گردد و مهر جواز و مشروعیت بر آن می نهد، برای طلبه ناروا است؛ اما اگر طلبه احتمال جدی می دهد كه اقتدار شخصیتی او مانع اجرای گناه است و شرم حضور او رعایت می شود، بهتر است كه در آن مراسم شركت كند.
از موارد مهم تزاحم، تزاحم میان شئون طلبگی با شئون خانوادگی است. برخی از طلاب وابسته به خانواده های متموّل و متمكّن هستند و در محیطی بسیار تشریفاتی و مجلل رشد كرده اند، یا با زنانی از این قبیل وصلت می كنند. این گروه اگر بخواهند شئون خانوادگی خود یا همسر خود را مراعات كنند، مجبورند از رعایت جلوه های رفتاری متناسب طلبه خارج شوند، و چنان چه بخواهند متناسب شئون طلبگی عمل كنند، در میان اقوام خود متهم به خشك دستی یا خشك مغزی می گردند و مورد مذمت قرار می گیرند. حل این تزاحم در جایی كه راه جمع وجود نداشته باشد، بسیار دشوار است و در موارد معین باید به صورت خاص بررسی گردد. اما به صورت كلی می توان گفت كه غالبا به جهت كثرت روابط و صمیمیت فراوان، توجیه خانواده ها آسان تر از توجیه ناظران بیگانه است و به همین دلیل، رعایت شئون طلبگی مقدم بر رعایت شئون خانوادگی است.
