راه کارهای تقویت اخوت دینی از دیدگاه قرآن و روایات نبوی/ بخش اول

مقاله حاضر به بحث در مورد ضرورت وحدت و راه های دستیابی به آن و بررسی علل پیدایش تفرقه و همچنین ارائه راهکارهای اتحاد و اخوت دینی در قرآن کریم و روایات نبویی می پردازد. ابتدا اهمیت و ضرورت اتحاد و همبستگی امت اسلامی از منظر قرآن و احادیث را مورد اشاره و تبیین قرار می دهد. و سپس با اشاره به این واقعیت که دعوت به انسجام و اتحاد یک دعوت الهی و قرآنی و یک تکلیف دینی برای عموم مسلمانان است و نقش آن در اعتلا و حفظ و تقویت دین اسلام اشاره و همچنین جایگاه آن را در سیره قولی و فعلی پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) مورد توجه قرار داده، و با بررسی ریشه های پیدایش اختلاف و تفرقه، پیامدهای نامطلوب آن بر سرنوشت اسلام و امت اسلامی را طرح و تبیین می نماید.
مقدمه
انسان در طول قرون و اعصار به اهمیت زندگی اجتماعی پی برد و با همگرایی و وحدت، اقوام پدیدار شدند و برای حفظ آسایش و امنیت خود، ناچار گروهی به عنوان جنگاور، وظیفه رزم و دفاع را برعهده گرفتند و با گذشت زمان، شیوه های تهاجم و دفاع نیز پیچیده شد. با این همه، همواره ملتی پیروز میدان های نبرد بوده که با هم اتحاد داشته و دارای عزت نفس بوده است. برای شکل گیری امت اسلامی، پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) بر پایه آموزه های قرآنی، نخست به بازسازی بینشی و نگرشی قوم اقدام کرد و برای دستیابی به این مهم، در مفاهیم نیز دست برد و با استفاده از واژگان موجود به تدریج مفاهیم جدیدی را به مردمان القا کرد. از جمله اصطلاحاتی که در فرهنگ اسلامی بیانگر همدلی و همگرایی و همفکری امت اسلامی است، اصطلاح «انصار» است. به بیان دیگر، بهترین شاهد برای امت سازی قرآنی پیامبر، همدلی و همگرایی است که در شکل و قالب انصار در مدینه شکل گرفت.
قرآن ضمن اینکه یکی از اهداف پیامبر را «امت سازی» می نامد، امت اسلامی در عصر پیامبر را بهترین امت و جامعه ای دانسته است که تا آن زمان تشکیل شده بود.[1]
از ویژگی هایی که قرآن برای امت نمونه و شاهد بیان می کند، این است که بر کارهای یکدیگر نظارت دارند، امر به معروف و نهی از منکر می کنند،[2] تعاون بر خیر و تقوا در میان ایشان اصالت دارد: (وَ تَعاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَ التّقْوی)، برادری ایمانی در میانشان به اندازه ای است که از خود می گذرند و ایثار می کنند، در جستجوی وضعیت یکدیگر به تجسس و جاسوسی اقدام نمی کنند، غیبت و تهمت و افترا در میانشان نیست، اختلافات کلی و جزئی را با حکمیت و یا رجوع به قانون حل و فصل می کنند، در میانشان شمشیر قضاوت نمی کند، جان و مال و آبروی یکدیگر را محترم می شمارند، امنیت اقتصادی، سیاسی، اجتماعی را برای یکدیگر و جامعه فراهم می آورند، عوامل پدید آورنده آرامش و آسایش در جامعه را تقویت می کنند، در همه امور اصل بر تقوا و عدالت و قسط نهاده می شود، عفو و گذشت را حتی در مورد قاتل در نظر می گیرند و اصالت را به قصاص و قتل نمی دهند؛ هر چند قصاص و امور دیگری از این دست حقشان است و به یک معنا از حق خویش برای تقویت همبستگی می گذرند، اصول همدلی و همراهی را در خود تقویت می کنند، از یکدیگر انتقام نمی گیرند و ... .
قرآن افزون بر اینکه به مسئله اتحاد از دیدگاه اجتماعی آن نگریسته و بر اهمیت آن در میان انسان ها و ادیان توحیدی و مؤمنان واقعی تأکید کرده است، پیوندها و همبستگی امت اسلام و مؤمنان را نوعی «تصرف الهی» برمی شمارد.
بنابراین اتحاد در کاربردهای قرآنی از چنان جایگاه خاص و ویژه ای برخوردار است که از آن به عنوان نعمت خاص یاد می کند و خداوند را در ایجاد آن به طور مستقیم دخیل می داند. همچنین از مؤمنان می خواهد تا با یادآوری دوران تلخ تفرقه و آشوب، در حفظ اتحاد بکوشند؛ زیرا اتحاد میان امت مؤمن به خواست خداوند شکل گرفته است: «وَ اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ کُنْتُمْ أَعْداءً فَأَلّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوانًا وَ کُنْتُمْ عَلی شَفا حُفْرَةٍ مِنَ النّارِ فَأَنْقَذَکُمْ مِنْها»[3]. از اینکه قرآن در آیه مذکور به مسئله دشمنی میان مردمان اشاره دارد، می توان دریافت که دشمنی و اختلاف موجود در میان مردم موجب می شد که آنان نتوانند حتی در این جهان از آثار و برکات اتحاد بهره مند شوند. در نگرش قرآنی «اتحاد» انسان ها از چنان جایگاه و ارزش خاصی برخوردار است که قرآن در پنج آیه به صراحت این نکته را مورد توجه قرار می دهد که اگر مصلحت ایجاب می کرد، خداوند با اراده تکوینی خود، همه مردم را امتی یک پارچه قرار می داد.[4]
وحد ت از منظر قرآن کریم
قرآن کریم ضمن دعوت مسلمین به وحدت با اعتصام به حبل ا… و نهی از تفرقه؛ الفت و برادری و مودت را مبنای اتحاد و همبستگی مسلمانان معرفی می کند. و می فرماید:
«وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً وَلاَ تَفَرَّقُوا وَاذْکرُوا نِعْمَةَ اللّهِ عَلَیکمْ إِذْ کنْتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَینَ قُلُوبِکمْ فَأَصْبَحْتُم بِنِعْمَتِهِ إِخْوَاناً.»[5]
در جای دیگر مسلمانان را به وحدت و پیروی از خدا و پیامبرش دستور داده و از تنازع و مشاجره به طور صریح نهی نموده و می فرماید:
«وَ أَطِیعُوا اللّهَ وَرَسُولَهُ وَ لاَتَنَازَعُوافَتَفْشَلُوا وَتَذْهَبَ رِیحُکمْ.»[6]
و در آیات متعدد دیگر از تفرقه و جدایی نهی کرده وفرموده است: «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً وَلاَ تَفَرَّقُوا...» و یا «... أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ وَلَا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ...»[7] و یا فرمود:
«وَلاَ تَکونُوا کالَّذِینَ تَفَرَّقُوا وَاخْتَلَفُوا»[8] خدای سبحان در آیات یاد شده ابتدا به اعتصام به حبل الهی و اقامه ی  دین فرمان داده است و این نشان می دهد که راه رهایی از تفرقه، پیروی از دین و صراط مستقیم خداوند یعنی بندگی اوست؛
«...تَحْسَبُهُمْ جَمِیعاً وقُلُوبُهُمْ شَتَّی ذلِک بَأَنَّهُمْ قَوْمٌ لاَ یعْقِلُونَ»[9]
عصاره ی  این آیه ی  کریمه این است که افرادی که دارای مبدأ مشترک و هدف مشترک و دین مشترکند، اگر دل های اینان در اثر اغراض و غرایز، پراکنده باشد، خردمند نیستند.
 

باز نشر از: معاونت پژوهش حوزه های علمیه خواهران سراسر کشور
-------------------------------
پی نوشت:
[1] بقره / 143.
[2] آل عمران/ 104.
[3] همان/ 103.
[4] مائده/ 48؛ انعام/35؛ هود/118؛نحل/16؛ شوری/8.
[5] سوره آل عمران، آیه ۱۰۳.
[6] سوره انفال، آیه ۴۶.
[7] سوره شوری، آیه ۱۳.
[8] سوره آل عمران، آیه ۱۰۵.
[9] سوره حشر، آیه ۱۴.