پیش از ذکر نظرات مطرح شده در آن جلسه نقد، مناسب است که توضیحی مختصر درباره کتاب رحمت واسعه بیان گردد.
١. همان طور که در مقدمه کتاب بیان شده، این کتاب مجموعه گفتارهایی از حضرت آیت الله بهجت قدس سره است که با رعایت امانت، تنظیم، ویرایش و تحقیق شده است. این گفتارها عمدتاً در جلسات درس فقه و اصول ایشان به دلایلی که مورد نظر معظم له بوده است مطرح شده، نه آنکه موضوع جلسه بیان چنین مطالبی باشد. اما این امر قطعاً به معنای علمی نبودن مطالب بیان شده نیست. حضرت آیت الله بهجت قدس سره با استعداد شگرف، وسعت مطالعات بسیار بالا و دقت مجتهدانه و بصیرت رحمانی خویش، بر علوم گوناگونی تسلط کامل داشتند، هرچند سبک و سیره ایشان دوری از شهرت در این علوم بود. حضرت آیت الله بهجت قدس سره به شهادت شاگردانی که سالیانی طولانی از عمر خویش را با ایشان سپری کرده اند، دریایی از علوم گوناگون بودند و نه تنها در فقه و اصول و علوم حدیث از سرآمدان روزگار بودند و نظراتی ناب و بدیع داشتند، بلکه در تفسیر، فلسفه، تاریخ و دیگر علوم اسلامی نیز، صاحب نظر و استاد بودند و برخی از این علوم را در سنین جوانی تدریس می کردند، ولی به دلایلی که خود بهتر می دانستند، اشتغال رسمی به آن ها را کنار گذاشتند و تنها به تدریس فقه و اصول اکتفا نمودند. ایشان در زمینه تاریخ اسلام نیز، فعالیتی رسمی نداشتند، لکن کسانی که در تعدادی از جلسات تدریس فقه و اصول ایشان شرکت کرده باشند، باید به خاطر داشته باشند که از خلال کلمات ایشان در این زمینه، وسعت و عمق مطالعات تاریخی ایشان به روشنی نمودار می شد و شنونده را به ستایش وامی داشت که این مرد چگونه باوجود عبادت های بسیار طولانی و اشتغالات حوزوی و کثرت مراجعات، فرصت آن را یافته که این گونه در کتب تاریخ شیعه و سنی غور کند و تواریخ طبری و ابن هشام و ذهبی و ابن اثیر و مسعودی و... را نه تنها مطالعه کند، بلکه با نگاهی کارشناسانه به نقد بکشد و صحیح و سقیم آن را از هم تفکیک نماید. و البته بسیار از ایشان شنیده می شد که طلاب علوم دینی را به مطالعه این گونه آثار از اهل سنت سفارش می کردند و بیان می داشتند که طلّاب باید با استفاده از آثار مخالفان شیعه، حجت های روشن حقانیت شیعه را به دست آورند و خود در این زمینه پیشتاز بودند و همین کتاب، شاهد گویایی بر این مطلب است؛ بنابراین بیرون دانستن ایشان از دایره کارشناسان و صاحب نظران تاریخ اسلام، کم لطفی عجیبی است!
٢. حضرت آیت الله بهجت قدس سره این سخنان را در دروس عمومی فقه و اصول که جمع کثیری از طلاب در آن شرکت داشتند بیان کرده اند. خود ایشان اطلاع داشتند که این دروس ضبط می شود و همچنین می دانستند که همه حاضران از طلاب حوزه علمیه نیستند؛ چراکه بسیاری از حاضران از دوستداران ایشان بودند. حتی خود معظم له تذکر داده بودند که در این جمع، از افراد غیر شیعه نیز حضور دارند. بنابراین فراموش نشود که این کلمات در چنین فضایی مطرح شده است، نه در جمعی چهار پنج نفره! علاوه براین، محتوای بیان شده در این کتاب هم از اسرار مگو و مطالب خاص غیر قابل طرح در میان عموم نیست.
٣. چنان که در مقدمه کتاب بیان شده است، روش کار در تنظیم سخنان حضرت آیت الله بهجت قدس سره به این صورت بوده که تغییر محتوایی در متن فرمایش ایشان داده نشود؛ هرچند به ظاهر غلط باشد. برای مثال وقتی ایشان از مسعودی نقل می کنند که کشته شدگان لشکر دشمن «هشتادوشش» نفر است، ولی با مراجعه به مروج الذهب می بینیم که «هشتادوهشت» نفر در مصدر آمده است، فقط به ذکر مطلب در پاورقی اکتفا شده است و متن فرمایش ایشان تغییر نکرده است. این کار دو دلیل عمده داشته است؛ اولاً رعایت امانت چنین اقتضا می کرد که تغییر محتوایی در سخنان ایشان داده نشود؛ زیرا صاحب سخن اکنون در قید حیات نیست و نمی تواند تغییرات را بازبینی کند؛ و این از اصول پذیرفته شده و مسلّم در تألیف است؛ ثانیاً در ضمن تحقیق در موارد مشابهی چنین مشاهده شد که فرموده ی ایشان با چاپ های کنونی و در دسترس کتابی، هم خوانی نداشت، ولی پس از تفحص بیشتر روشن شد که چاپ های قدیمی همان کتاب، با سخن ایشان مطابقت دارد؛ لذا این احتمال وجود داشت که مثلاً نسخه ای از مروج الذهب را مطالعه فرموده اند که در آنجا عدد «هشتادوشش» آمده است.
پس از ذکر این سه نکته، به بررسی محتوایی برخی از مطالب مطرح شده از سوی ناقدان محترم می پردازیم.
