قال اللّه تعالى: وَ إِنْ تُبْدُوا ما فِي أَنْفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ يُحاسِبْكُمْ بِهِ اللَّهُ [1].
محاسبت با كسى حساب و مراقبت نگاه داشتن بود. و مراد از محاسبت آن است كه طاعات و معاصى را با خود حساب كند تا كدام بيشتر است، اگر طاعت بيشتر باشد باز بيند كه در فضل طاعات بر معاصى با نعمتهائى كه حقتعالى در حق او كرامت كرده است چه نسبت دارد، اوّل وجود او و چندين حكمتها در آفرينش اعضاى او كه علماى تشريح چندين كتب در شرح آن [2] قدر كه فهم ايشان به آن رسيده است ساخته اند با آنكه از آنچه هست از دريائى قطره اى فهم نكرده اند، و چندين فوائد كه در قوتهاى نباتى و حيوانى در او موجود است پيدا كرده است، و چندين دقايق صنع در نفس او كه مدرك علوم و معقولات است بذات خود و مدرك محسوسات و مدبّر قوى و اعضا به آلات ايجاد كرده است و روزى او كه از ابتداى خلقت تقدير كرده است و اسباب پرورش او از علويّات و سفليات ساخته.
پس اگر فضل طاعات او به اين نعمتها و ديگر نعمتها كه بر نتوان شمرد، چنانكه فرموده است: «وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللَّهِ لا تُحْصُوها»[3] موازنه كند بر تقصير خود در همه احوال واقف شود.
و امّا اگر طاعات و معاصى او مساوى باشد بداند كه به ازاى اين نعمتها به هيچ بندگى قيام نكرده است و تقصير خويش واضح تر يابد.
و اگر معاصى راجح تر باشد، فويل له ثمّ ويل له.
پس هرگاه طالب كمال اين حساب با خود كرده باشد از او جز طاعت در وجود نيايد و خويشتن را با آنكه جز طاعت نكند مقصّر داند، و از اين جهت فرموده اند: «حاسبوا انفسكم قبل ان تحاسبوا».[4] و اگر حساب خود نكند و در معصيت تمادى نمايد به وقت آنكه به مقتضاى «إِنْ كانَ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ أَتَيْنا بِها وَ كَفى بِنا حاسِبِينَ»[5] حساب او كنند و در عذاب اليم و خسران عظيم افتد، و حينئذ لا يؤخذ منها عدل و لا يقبل منه شفاعة[6]، اعاذنا اللّه من ذلك.
و اما مراقبت آنست كه هميشه ظاهر و باطن خود نگاه دارد تا از وى چيزى در وجود نيايد كه حسناتى كه كرده باطل گرداند، يعنى ملاحظت احوال خود دايم بكند تا بر معصيتى اقدام ننمايد، نه در آشكار و نه در پنهان، و شاغلى او را از سلوك راه حق باز ندارد، نه قوى و نه ضعيف، و اين معنا هميشه پيش خاطر خود بدارد: «وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ ما فِي أَنْفُسِكُمْ فَاحْذَرُوهُ»[7] تا آنگاه كه به مرتبه وصول به مطلب [8] رسد، و اللّه يوفق من يشاء من عباده انّه هو اللطيف الخبير.
----------------------------------------------------
[1] بقره- 284.
[2] ن: در شرح آن آن قدر كه.
[3] إبراهيم- 34.
[4] بحار الانوار 67- 73.
[5] انبياء- 47.
[6] اشاره به آيه \i« وَ لا يُقْبَلُ مِنْها شَفاعَةٌ وَ لا يُؤْخَذُ مِنْها عَدْلٌ»\E بقره- 48.
[7] بقره- 235.
[8] ن: مطلوب.
