تضعیف هویت دینی کاربران در فضای مجازی

تضعیف هویت دینی کاربران در فضای مجازی

سوادرسانه ای کاربران در اینترنت، عامل محافظت کننده فرد، در مقابل تضعیف هویت دینی آن­ها، است. در این نوشتار تضعیف هویت دینی کاربران در فضای مجازی را بخوانید...

فضای مجازی عموماً افراد را به سمت کاهش حساسیت نسبت به شبهات دینی و توهین های مذهبی می برد. از سوی دیگر بین مدت زمان عضویت و میزان استفاده از فیس بوک با هویت دینی کاربران رابطه معنادار معکوس وجود دارد. با ما همراه باشید.

کاهش حساسیت ها و افزایش شبهات دینی

[در فضای مجازی انبوهی از اطلاعات درست و غلط به هم آمیخته و در معرض دید کاربران قرار می گیرد و به این ترتیب احتمال گمراهی آنها افزایش می یابد. به خصوص که انسان باید بسیار مراقب باشد از چه کسی اطلاعات می گیرد و در واقع به سخن چه کسی گوش می دهد، زیرا بنا بر روایت اگر انسان به سخن گویی گوش دهد، بنده او شده است. وَ لا تَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلاً (اسرا/ 36). «از آنچه به آن آگاهی نداری پیروی مکن چرا که گوش و چشم و دل همه مسئول اند.» لَوْ لا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بِأَنْفُسِهِمْ خَیْراً وَ قالُوا هذا إِفْکٌ مُبِینٌ (نور/ 12) «چرا هنگامی که این [تهمت] را شنیدید، مردان و زنان باایمان نسبت به خود (اهل ایمان) گمان خیر نبردند و نگفتند این دروغی آشکار است.» إفْکٌ دروغی است که در جامعه موجی بیافریند و اذهان را مشوش کند. (مجمع البیان، ذیل نور/ 19). إِذْ تَلَقَّوْنَهُ بِأَلْسِنَتِکُمْ وَ تَقُولُونَ بِأَفْواهِکُمْ ما لَیْسَ لَکُمْ بِهِ عِلْمٌ وَ تَحْسَبُونَهُ هَیِّناً وَ هُوَ عِنْدَ اللَّهِ عَظِیمٌ (نور/ 15). «شایعه را از زبان یکدیگر می گرفتید و با دهان خود سخنی می گفتید که به آن یقین نداشتید و آن را کوچک می پنداشتید، در حالی که نزد خدا بزرگ است.» وَ لَوْ لا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ قُلْتُمْ ما یَکُونُ لَنا أَنْ نَتَکَلَّمَ بِهذا سُبْحانَکَ هذا بُهْتانٌ عَظِیمٌ (نور/ 16) «چرا هنگامی که آن را شنیدید نگفتید ما حق نداریم که به این سخن تکلم کنیم. خداوندا منزهی تو این بهتان بزرگی است؟!» یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ جاءَکُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَیَّنُوا أَنْ تُصِیبُوا قَوْماً بِجَهالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلى‏ ما فَعَلْتُمْ نادِمِینَ (حجرات/ 6) «ای کسانی که ایمان آورده اید اگر شخص فاسقی خبری برای شما آورد، درباره آن تحقیق کنید تا مبادا به گروهی از روی نادانی آسیب برسانید و از کرده خود پشیمان شوید.» إِنَّ الَّذِینَ یُحِبُّونَ أَنْ تَشِیعَ الْفاحِشَةُ فِی الَّذِینَ آمَنُوا لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ (نور/ 19)]

فضای مجازی عموماً افراد را به سمت کاهش حساسیت نسبت به شبهات دینی و توهین های مذهبی می برد. از آنجایی که ماهیت فضای مجازی شور و هیجان است، در چنین فضایی باید کوتاه بنویسید و اطلاعات شما جذاب و خبری باشد. این جذاب و خبری بودن عمدتاً یا در هیجان است یا در ابتذال. در این بین شبهه هایی یا بصورت سازمان یافته یا بصورت شوخی و مزاح، در ذهن مخاطبان وارد می شود.

پاسخ یافتن برای این سؤالها و شبهات، زمان گیر است و مطالعه ای جدی را می طلبد، ولی از آنجایی که افراد بیشتر برای کسب هیجان و تفریح از فضای مجازی استفاده می کنند، آستانه تحریک در آنها بالا رفته است و عموماً حوصله مطالعه جدی را ندارند. همین موضوع باعث رها شدن شبهه در ذهن مخاطب می شود.

اگر فردی هم پاسخ به این شبهه یا سؤال را بداند و بخواهد درصدد پاسخگویی به آنها برآید، باید وقت زیادی را صرف این کار کند. از طرفی پاسخ به شبهه، چنان چه عالمانه و هدفمند شده طراحی شده باشد، زمان زیادی صرف می کند و باید از منابع مختلف استدلال آورده شود. همین موضوع باعث طولانی شدن متن می شود.

از آنجایی که افراد در فضای مجازی به هیجان زیاد عادت کرده اند و حوصله مطالعه جدی در این فضا از آنها گرفته شده است، متن نوشته شده از سوی وی بدون مخاطب باقی می ماند. از آنجایی که ماهیت وجودی فرد در فضای مجازی دیده شدن است، چنین فردی پس از مدتی مجبور است یا ارتباطاتش را محدود کند یا حساسیت خود را کاهش دهد.

در همین زمینه پژوهش انجام شده [قاسمی و همکاران، 1391] نشان می دهد بین مدت زمان عضویت و میزان استفاده از فیس بوک رابطه معنادار معکوس و بین واقعی تلقی کردن محتوای شبکه های اجتماعی مجازی و هویت دینی کاربران رابطه معنادار مثبتی وجود دارد؛ یعنی هر چه مدت زمان عضویت و میزان استفاده از فیس بوک افزایش پیدا کند، هویت دینی کاربران ضعیف تر می شود.

وجود رابطه معکوس و معنادار هویت دینی با تعامل در فیس بوک نشان می دهد که متناسب با افزایش میزان استفاده و مدت زمان عضویت در این شبکه میان جوانان، مؤلفه های هویت دینی دستخوش دگرگونی می شود و احساس تعلق خاطر به شاخص های هویت دینی، ماهیتی انتخابی به خود می گیرد و در نتیجه برخی از ابعاد هویت دینی تضعیف می شود. یافته های «رفعت جاه» و «شکوری»، «عباسی قادی» و «احمدپور» و «قادرزاده» نیز حکایت از همین امر است. یافته این پژوهش همچنین نشان می دهد عامل محافظت کننده فرد در مقابل این آسیب، میزان سواد رسانه ای وی و واقعی تلقی نکردن محتوای شبکه های اجتماعی است.

کاهش حساسیت های دینی نسبت به حجاب و عفاف

در فضای مجازی عموماً کاربران به این باور نرسیده اند که همه محتوایی که قرار می دهند از جمله صحبت ها و عکس ها بصورت گسترده پخش می شود و از این لحاظ از فضای حقیقی شدیدتر نیز است، بنابراین میزان رعایت اصول دینی و اخلاقی در بسیاری از کاربران در فضای مجازی کمتر از فضای حقیقی است؛

برای مثال اگر به خانم محجبه ای بگوییم فرد نامحرمی می خواهد از شما با همین چادر عکس بگیرد و به آن نگاه کند، هرگز قبول نمی کند، اما همین کاربر به راحتی و بدون هیچگونه دغدغه ای تصویری از خود را با چادر در صفحه شخصی اش قرار می دهد! به این ترتیب کسی که مشکلی با دیدن عکس خود به وسیله نامحرم با چادر در فضای حقیقی ندارد،

در فضای مجازی عکسش را با پوشش اسلامی اما بدون چادر قرار می د هد و به همین ترتیب نوعاً کاربران در فضای مجازی یک یا چند مرتبه از فضای حقیقی پوشش کمتری دارند. با ترویج بی بندوباری و کاهش حیا و عفت بین زنان، کم کم غیرت بین مردان وابسته به آن زنان نیز کاهش می یابد.

نظریه لوث مسئولیت

نظریه دیگر، اثر «لوث مسئولیت» است. این نظریه می گوید زمانی که فرد در محیطی اجتماعی با مشکل یا نا به هنجاریی روبرو می شود، هر چه تعداد افراد دخیل در آن موقعیت اجتماعی بیشتر باشد، احتمال بیشتری دارد که برای بهبود آن مشکل اقدام نکند و این استدلال را در ذهن بپرورد که اگر موضوع مهمی بود، دیگران به آن می پرداختند.

به این ترتیب از خود سلب مسئولیت می کند؛ البته در صورتی که برای حل مشکل از سمت فردی اقدامی صورت بگیرد، احتمال بیشتری وجود دارد که دیگران نیز به حمایت از او بر خیزند. در فضای مجازی نیز همین موضوع می تواند رخ دهد و با توجه به مخاطبان بیشمار فضای مجازی، اثر لوث مسئولیت می تواند بسیار چشم گیر باشد.

خصوصاً در بخشی از فضای مجازی (مثلاً شبکه های اجتماعی و سایت های اطلاع رسانی عمومی از جمله Wikipedia) که از سوی عده ای خاص قابل هک و اصلاح است و نظرات مخالف به راحتی قابل حذف هستند (برای مثال، حذف صفحه حمایت از انتفاضه از فیس بوک).

منبع: محمد حسین سیاح طاهری و دیگران؛ (1395)، حقیقت مجازی، انتشارات مرکز ملی فضای مجازی.