چهارشنبه سوری چه تاريخچه و گذشته ای دارد؟ مبنای عقلانی آن چيست؟

پرسش:
چهارشنبه سوری چه تاریخچه و گذشته ای دارد؟ مبنای عقلانی آن چیست؟

پاسخ:
چنان چه می دانید آتش در میان اقوام آریائی قدیم و حتی گروهی از هندوان و اروپائیان مظهر روشنائی پاكی، طراوت، سازندگی، زندگی، سلامت و تندرستی و در نهایت مظهر خداوند بوده است.(1) در ایران قدیم چندین جشن آتش وجود داشته كه عبارتند از:
1. شهریورگان كه در روز چهارم شهریور برگزار می شده و ابوریحان آن را از رسوم مردم «تخار» از اقوام شرقی ایران بوده اند می شمارد.
2. آذرگان كه در روز نهم آذر برگزار می شده است.
3. جشن سده كه مهم ترین این جشن ها بوده.
4. جشن شب سوری (چهارشنبه سوری فعلی).(2)
در مورد چهارشنبه سوری باید گفت كه زمان تأسیس و كیفیت آن در هاله ای از ابهام قرار دارد. قدیمی ترین نوشته در مورد مراسم سوری نوشته ابو جعفر نرشخی است كه در تاریخ بخارا حادثه برگزاری مراسم سوری در كاخ امیر منصور بن نوح سامانی و آتش گرفتن قصر را بیان كرده است و در آن آتش افروزی و مراسم سوری را سنتی كهن شمرده است.(3) البته چون در تقویم ایران باستان هر ماه سی روز و هر روز اسم خاصی داشته است و أیام هفته نام های فعلی را نداشته اند، جشن سوری لزوما در چهار شنبه آخر سال برگزار نمی گردیده و چنان چه از گزارش تاریخ بخارا بر می آید، در یكی از روزهای آخر سال برگزار می گردیده است. گفته شده كه چون چهار شنبه در تقویم اعراب نحس شمرده می شود، جشن سوری به این روز منتقل شده تا بدین وسیله نحوست این روز از بین برود.(4)
دستور مختار به شیعیان برای برپائی آتش در بام ها برای شناسائی یاران و شیعیان كه مصادف با چهارشنبه آخر سال بوده نیز از دیگر خاستگاه های این آتش افروزی دانسته شده است.
به هر حال بنا بر عقیده محققین ایران باستان زمان دقیق برگزاری جشن سوری یا شب بیست و ششم اسفند یا شب اوّل فروردین ماه یا در اولین شب پنجه بزرگ (5 روز كبیسه) بوده است.(5) البته این جشن تنها به روشن كردن آتش و پریدن از روی آن ختم نمی شده و مراسم مختلفی از قبیل اهدای آجیل مشكل گشا، فال گوش، كوزه شكستن، پختن آش مخصوص، قاشق زنی، افروختن آتش در بام ها برای راهنمایی روح اموات برای بازگشت به خانه در این روز صورت می گرفته است كه امروزه این جشن و مراسم آن صورتی كاملا دگرگونه یافته است.(6)
در مورد قسمت دوم سؤال مبنی بر مطابقت این رسم با عقل باید بگویم كه با دقت در مراسم و آیین های مختلف كه در گذشته در این روز صورت می گرفته به راحتی می توان نتیجه گرفت كه فایده ای عقلانی بر آن مترتب نیست، حل مشكل خواستن از آجیل، رفع نحوست با آتش و جشن و خوش گذرانی، گوش كردن پنهانی به نجوای دیگران، راهنمایی مردگان به وسیله آتش و آراستن منزل برای ارواح، و مراسم دیگری كه در كتب نقل شده اند توجیهی عقلانی ندارند و به همین جهت امروزه این رسوم تقریبا فراموش شده اند، البته باید گفت كه شاید مراسم قدیمی بسیار كم خطرتر از آتش بازیهای صورت گرفته در سال های اخیر بوده كه علاوه بر ایجاد رعب و وحشت و سلب آرامش از مردم باعث آسیب دیدن عده زیادی از جوانان و نوجوانان گردیده است.
به امید روزی كه در آن عقل بر احساس غالب گردد.
بردباری پیشه كن و مطیع حق باش، گردنكشی و عصیان تو را به دوزخ و آتشی سوزان خواهد كشانید.(7)

پاورقی:
1. صفا، ذبیح الله، گاه شماری و جشن های ملی ایرانیان، تهران، شورای عالی فرهنگ و هند، بی تا، ص103 ـ 106.
2. رضی، هاشم، گاه شماری و جشن های ایران باستان، تهران، انتشارات بهجت، 1380ش، ص230.
3. نرشخی، محمد بن جعفر، تاریخ بخارا، به کوشش مدرس رضوی، تهران، 1387ش، ص37.
4. رضی، همان، 232.
5. صفا، همان، ص1 ـ 17.
6. رضائی، عبدالعظیم، تاریخ نوروز و گاه شماری ایران، تهران، 1378ش، ص122 ـ 126.
7. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج1، ص348.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1ـ گاه شماری و جشن های ایران باستان، هاشم رضی.
2ـ تاریخ نوروز و گاه شماری ایران، عبدالعظیم رضایی