فرزانگان قفقاز [۱۰۸] - اوزون حاجی (..... - .....ق)

اوزون حاجی (..... - .....ق)

اوزون حاجی از مشایخ مبارز قفقاز در قرن چهاردهم هجری بوده و اصالتش به چچن برمی‌گردد. وی نایب شیخ نجم‌الدین گوتسویی و از بزرگان طریقت نقشبندیه بود. او هیچ‌گاه تن به حکومت تزارها نداد و همواره برای آزادسازی سرزمین مادری خویش جنگید و تا پیش از انقلاب روسیه در ۱۳۳۶ ق (۱۹۱۷م) مدت ۱۵ سال در اردوگاه‌های کار اجباری سیبری به حال تبعید گذراند. او از همه روس‌ها نفرت داشت و همگی آن‌ها را به چشم دشمن می‌نگریست در جریان جنگ داخلی با ارتش سفید ژنرال دنیکین - که او را بدتر از ببلشویک‌ها می‌پنداشت و هم‌چنین با نیروهای بیچراخف و قزاق‌هایی ترک جنگیده و چون تصور می‌کرد که انقلاب بلشویکی برای همیشه به قدرت روسیه پایان خواهد داد مدت زمانی در کنار بلشویک‌ها و سپاه پنجم ارتش شوروی با ارتش سفید جنگید.

پیش از سقوط جمهوری نوپای قفقاز شمالی به دست دنیکین، شیخ اوزون حاجی کوهستان‌های داغستان چچن و اُستی و کاباردا را آزاد ساخت و حکومت دینی امارت قفقاز شمالی را در (۱۳۳۸ ق) دسامبر ۱۹۱۹م در چچن علیا تأسیس کرد.

شکل این حکومت بر اساس امامت شیخ شامل بود این عمارت تحت ریاست اسمی خلیفه (سلطان عثمانی) بر بیشتر مناطق آوار در شمال داغستان و ایالت اندی تسلط داشت.

با اینکه شیخ اوزون حاجی وعده داده بود که: 
ریسمانی خواهم بافت که همه دانشجویان و مهندسان و روشنفکران، و آنهایی که از چپ به راست می‌نویسند را با آن به دار آویزم.

اما همه مخالفانش، یعنی کمونیست‌های داغستان همان‌هایی که می‌خواست آنها را به دار آویزد، صمیمانه او را تحسین می‌کردند و با این اوصاف می‌ستودند،  ... بااراده‌ای آهنین و شجاعتی خارق‌العاده در سیاست کاملاً با شرافت و در جنگ کاملاً با انصاف، تافته در آتش تعصب، بسیار تیزهوش و يـك پان‌اسلامیست جان‌برکف که بازگرداندن امامت را تکلیف خود می‌دانست.

یکی از افسران شوروی نقش اوزون حاجی و دیگر رهبران صوفی را چنین بیان کرده است.

این مردان در شمار نامدارترین طلاب سراسر جهان اسلام بودند. هزاران تن از شیفتگان آنها از کشورهای اسلامی، از روسیه، ترکیه و ایران به دیدار آنها روی می‌آوردند و مبهوت تعالیم عمیق آنها می‌شدند احکام این مردان همچون خود قانون، مقدس شمرده می‌شد، اما در همان حال آنها با مردم و در میان مردم بودند و در خط اول، پیشاپیش همه جنگجویان با شمشیر و تفنگ می‌جنگیدند و سپاه خود را فرماندهی می‌کردند. رسالت دموكراتيك خاص آنان، حمایت از فقیرترین‌ها و ناتوان‌ترین‌ها بود همان رسالت حکومت شامل آنها مدافعان استقلال ملی بودند...

در جمادی‌الآخر ۱۳۳۹ق (فوریه ۱۹۲۰م)، نیروهای دنیکین به‌ناچار امارت قفقاز شمالی (جمهوری سابق قفقاز شمالی) را ترک کردند و ارتش سرخ در پوشش نیروی آزادی‌بخش وارد آن سرزمین گردید بلشویک‌ها قبلاً حکومت دوفاکتوی اوزون حاجی را به رسمیت شناخته و در نبرد با ژنرال دنیکین به او كمک كرده بودند، اما اینک این امارت را منحل اعلام کرده و مقام افتخاری مفتی کوه‌نشینان قفقاز شمالی را به او پیشنهاد کردند.

شیخ اوزون حاجی يك ماه بعد در رجب ۱۳۳۹ق (مارس ۱۹۲۰م) و چند ماه پیش از قیامی که خود الهام‌بخش آن بود در ۹۰سالگی درگذشت و بلشویک‌ها از جانب این متحد خطرناك آسوده‌خاطر شدند. مزار اوزون حاجی و دیگر هم‌رزمان او اينك زيارتگاه همه مردم آن سامان است.

منبع: کتاب فرزانگان قفقاز، عادل مولایی، ص ۱۱۹ تا 121.