29 موجبات سعادت و شقاوت خانواده
سعادت و شقاوت
سعادت و شقاوت محصول اعمال و اخلاق و عقاید انسان است ، عقاید حقه ، اخلاق حسنه ، اعمال صالحه موجب بوجود آمدن سعادت ، و اعتقادات خلاف حقیقت ، و سیئات اخلاقی ، و اعمال زشت باعث شقاوت است .
سعادت به معنای خوشبختی در دنیا و آخرت ، و شقاوت به معنای بدبختی و تیره روزی در دنیا و آخرت است .
رضای حق و بهشت ابد ثمره سعادت ، و دشمنی حق و عذاب دردناک همیشگی میوه تلخ شقاوت است .
این دو حقیقت ، یعنی سعادت و شقاوت را واجب است خانواده های عزیز مسلمان و مؤمن به آن توجه داشته باشند .
زن و شوهر از ابتدای ازدواج باید به جذب عوامل سعادت و دفع علل شقاوت با کمک یکدیگر ، اقدام کنند ، تا خانه و محیط آن برای هر دو فضائی سالم ، و برای فرزندانشان محیطی پاک باشد .
خانواده از ابتدای زندگی باید با ایمان ، و انجام عمل صالح و آراستگی به اخلاق ، زمینه جذب رضای حق و استحقاق ورود به بهشت الهی را فراهم کنند .
بحث سعادت و شقاوت در قرآن مجید و روایات ، و علل هر دو برنامه به طور مفصل ذکر شده ، و به تمام مردم هشدار داده شده ، که خود را از سعادت محروم ، و دچار شقاوت ننمایند .
من به تناسب سخن در نظام خانواده و اینکه اهل خانه در زندگی با یکدیگر واجب است اصولی را مراعات کنند ، و از مسائلی بپرهیزند ، که سعادت آنها در گرو آنان است به دو مرحله حسنات و سیّئات اخلاقی اشاره می کنم ، که بیشتر مورد نیاز خانواده هاست ، و بحث ایمان و عمل را ارجاع به کتب مفصل می دهم .
خانواده ها بخصوص خانواده های ایران اسلامی از نظر ایمان به خدا و قیامت ، و قبول نبوت و ولایت ، و انجام واجبات مثل نماز و روزه و حج و حقوق مالی و پرهیز از محرماتی چون خوردن حرام ، و انجام شهواتی که خلاف انسانیت است ، و مراعات محرم نامحرمی در حدّ قابل قبول هستند ، بیشتر ضعف خانواده ها در عدم رعایت مسائل اخلاقی ، و دوری از سیئات نفسی است ، که تا جائی که لازم است به توضیح این دو مرحله قناعت می کنم .
انصاف
انصاف به معنای دادگری، عدالت ، خدمت به دیگران ، و آنچه را برای خود خواستن برای همه خواستن ، و هر چه را بر خود نخواستن برای دیگران نخواستن است .
این واقعیت باید بر زن و شوهر و از جانب زن و شوهر بر فرزندان ، و از جانب فرزندان بر پدر و مادر حاکم باشد .
هرکس از نظر اسلام موظف و مکلف است به دیگران انصاف دهد ، و جانب مردم را در هر برنامه ای به خوبی رعایت نماید .
امام صادق (علیه السلام) از رسول حق (صلی الله علیه وآله وسلم) روایت فرموده :
<< اَعْدَلُ النّاسِ مَنْ رَضِیَ لِلنّاسِ ما یَرْضی لِنَفْسِهِ وَ کَرِهَ لَهُمْ ما یَکْرَهُ لِنَفْسِهِ >>. [131]
عادل ترین مردم کسی است که آنچه را برای خود خوب می خواهد برای دیگران هم بخواهد ، و هرچه را برای خود کراهت دارد ، برای دیگران هم داشته باشد .
رسول حق (صلی الله علیه وآله وسلم) فرمود :
مَنْ واسَی الْفَقیرَ ، وَ اَنْصَفَ النّاسَ مِنْ نَفْسِهِ فَذلِکَ الْمُؤْمِنُ حَقّاً .
کسی که با فقیر همیاری و مساعدت کند ، و از جانب خود به همگان انصاف دهد ، او مؤمن واقعی است .
رسول حق (صلی الله علیه وآله وسلم) به امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمود : سه چیز از حقایق ایمان است :
<< الاِْنْفاقُ مِنَ الاِْقْتارِ ، وَ اِنْصافُ النّاسِ مِنْ نَفْسِکَ ، وَ بَذْلُ الْعِلْمِ لِلْمُتَعَلِّمِ >>. [133]
انفاق به وقت ناداری ، انصاف دادن به تمام مردم از جانب خود ، و بخشیدن علم به نیازمند علم .
مردی به رسول حق (صلی الله علیه وآله وسلم) گفت : عملی به من یاد بده که دسترسی به بهشت را بر من آسان کند ، حضرت فرمود :
<< لا تَغْضَبْ ، وَ لا تَسْأَلِ النّاسَ شَیْئاً ، وَ ارْضِ لِلنّاسِ ما تَرْضی لِنَفْسِکَ >>. [134]
غضب مکن ، دست پیش مردم دراز منما ، و آنچه برای خود می خواهی برای مردم هم بخواه .
امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمود :
<< اَلا اِنَّهُ مَنْ یُنْصِفُ النّاسَ مِنْ نَفْسِهِ لَمْ یَزِدْهُ اللّهُ اِلاّ عِزّاً >>. [135]
آگاه باشید ، کسی که از جانب خود به تمام مردم انصاف دهد خداوند جز عزّت و بزرگی به او اضافه نمی کند .
چقدر عالی و شیرین است زندگی خانواده ای که شوهر نسبت به همسر و زن نسبت به شوهر ، و پدر و مادر نسبت به فرزند ، و فرزند نسبت به پدر و مادر انصاف را رعایت کنند ، و هرکدام در هربرنامه ای ، آنچه را برای خود می خواهند برای دیگران بخواهند ، و هرچه را برای خود نمی پسندند برای طرف خود هم نپسندند .
اینطور نباشد ، که استراحت و راحت فقط برای مرد و فرزندان خانه ، و تمام زحمات و مشقات بدوش زن باشد ، اینگونه نباشد که زن و شوهری جان بکنند و بچه ها بخورند و بخوابند و طلبکار هم باشند ، همه نسبت به هم اهل انصاف و دادگری و عدالت و خدمت بوده ، و در تمام کارهای خانه به هم کمک کنند تا بخشی از سعادت آنان تأمین شود ، و از هجوم شقاوت در امان بمانند .
مدارا و نرمخوئی
بکارگیری رفق و نرمخوئی ، و سازش و ساختن با هم ، و با اخلاق گرم و نرم با یکدیگر زندگی کردن علاوه براین که دستور اکید اسلام است ، نوعی عبادت و دارای ثواب و بهره فوق العاده است .
رسول حق (صلی الله علیه وآله وسلم) فرمود :
<< اَلرِّفْقُ یُمْنٌ ، وَ الْخُرْقُ شُؤْمٌ >>. [136]
مدارا و رفق ، برکت و میمنت ، و ناسازگاری و کار بی قاعده و عمل ناشایست شومی و بدیُمنی است .
و نیز فرمود :
<< اَلا أُخْبِرُکُمْ بِمَنْ تَحْرُمُ عَلَیْهِ النّارُ غَداً ؟ قالُوا : بَلی یا رَسُولَ اللّهِ قالَ : اَلْهَیِّنُ الْقَریبُ اللَّیِّنُ السَّهْلُ >>. [137]
شما را خبر دهم به کسی که آتش فردای قیامت بر او حرام است ؟ گفتند : آری ، فرمود : آنکه دارای آسانگیری است ، در زندگی و شئون آن به انسان نزدیک ، و نرمخو و آسان است .
موسی به حضرت حق عرضه داشت :
<< اِلهی ما جَزاءُ مَنْ کَفَّ اَذاهُ عَنِ النّاسِ وَ بَذَلَ مَعْرُوفَهُ لَهُمْ ؟ قالَ : یا مُوسی تُنادیهِ النّارُ یَوْمَ الْقِیامَهِ : لا سَبیلَ لی عَلَیْکَ >>. [138]
خداوندا جزای کسی که مردم آزاری ندارد ، و به همه خوبی می کند چیست ؟ خطاب رسید موسی ، آتش در قیامت به او می گوید : راهی به جانب من نداری .
از رسول حق پرسیدند ، برترین برنامه اسلام برای انسان کدام است ؟ فرمود :
<< مَنْ سَلِمَ الْمُسْلِمُونَ مِنْ یَدِهِ وَ لِسانِهِ >>. [139]
تمام مسلمانان از دست و زبان او سالم و در امان باشند .
رسول الهی (صلی الله علیه وآله وسلم) فرمود :
<< ما مِنْ عَمَل أَحَبَّ اِلَی اللّهِ تَعالی وَ رَسُولِهِ مِنَ الاْیمانِ بِاللّهِ وَ الرِّفْقِ بِعِبادِهِ ، وَ ما مِنْ عَمَل اَبْغَضَ اِلَی اللّهِ تَعالی مِنَ الاِْشْراکِ بِاللّهِ تَعالی وَ الْعُنْفِ عَلی عِبادِهِ . [140]
عملی نزد خداوند و رسولش مححبوبتر از ایمان و نرمخوئی و رفق به بندگان نیست ، و عملی در پیشگاه حق و رسولش ، مبغوض تر از شرک و خشن رفتار کردن با عباد خدا نیست .
وظیفه الهی مرد نسبت به زن ، زن نسبت به شوهر ، و زن و شوهر نسبت به فرزندان ، و فرزندان نسبت به پدر و مادر و همه نسبت به همگان رفق و مدارا و نرمی و محبت و وقار و آسانگیری است .
نصیحت
نصیحت و خیرخواهی دارای بهره دنیائی و آخرتی و قبول نصیحت از ناصح موجب نورانیت قلب ، و بیداری و بینائی است .
هر کسی در حدّ توان و قدرتش لازم است دیگری را نصیحت کند و نسبت به او خیرخواه باشد ، و مستمع نصیحت هم ضروری است پند و نصیحت را بشنود و آن را بکار بندد .
در نصیحت نمودن حیا و شرم و کم روئی را باید کنار گذاشت ، زیرا جای حیا اینجا نیست ، و در قبول نصیحت هم باید کبر و غرور را بدور انداخت ، که حیای مانع نصیحت بفرموده رسول حق حیای احمقانه ، و کبر مانع قبول نصیحت و اخلاقی شیطانی است .
مرد خانه لازم است گاهی نسبت به زن و فرزند خود خیرخواهی کند و آنان را نصیحت نماید ، و به تکالیف و وظایفشان آشنا سازد ، گاهی لازم می آید زن شوهر را نصیحت کند ، و گاهی واجب می شود فرزندان نسبت به پدر و مادر خیرخواهی نمایند ، و بر هر یک لازم و ضروری است که نصیحت طرف مقابل را گوش کند و از تکبر و غرور در این زمینه بپرهیزد .
امام صادق (علیه السلام) فرمود :
<< مَنْ رَأی اَخاهُ عَلی اَمْر یَکْرَهُهُ فَلَمْ یَرُدَّهُ عَنْهُ وَ هُوَ یَقْدِرُ عَلَیْهِ فَقَدْ خانَهُ . . . >>[141]
کسی که برادرش را در برنامه ای زیانبار ببیند و قدرت دفع آن را داشته باشد ، ولی برای حفظ او از خطر اقدام نکند ، و به او هشدار ندهد بدون تردید به برادر مؤمن خود خیانت ورزیده .
ادب وزین بودن ، موقر بودن ، تربیت داشتن ، در برخوردها مراعات کردن افراد ، اندازه خود را در همه جا و نزد همه کس نگاه داشتن ، سخن بجا گفتن ، احترام مردم را نگاه داشتن و امثال این امور از مراتب ادب است .
مرد باید نسبت به همسرش و زن نسبت به شوهر ، و هر دو نسبت به فرزندان ، و فرزندان نسبت به پدر و مادر مؤدب باشند .
ادب ارزش انسان را بالامی برد ، شخصیت و عزت آدمی را حفظ می کند ، محبوبیت را افزایش می دهد ، یاران را زیادترمی کند ، فرد را در خانواده وبیرون چهره می نماید ، علاوه بر همه این امور ، ادب موجب جذب رحمت و رعایتش نوعی عبادت است .
امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمود :
<< لا حَسَبَ اَبْلَغُ مِنَ الاَْدَبِ >>. [142]
حسبی رساتر از ادب نیست .
و در کلامی حکیمانه فرمود :
<< . . . وَ کَفی بِکَ اَدَباً لِنَفْسِکَ تَرْکُکَ ما کَرِهْتَهُ لِغَیْرِکَ >>. [143]
در ادب وجودت همین بس ، که آنچه را نسبت به غیر کراهت داری ، از آن خودداری کنی .
و در سخن دیگری فرمود :
<< حُسْنُ الاَْدَبِ یَنُوبُ عَنِ الْحَسَبِ >>. [144]
خوبی ادب به جای حسب است ، آن را که سرمایه ادب هست عالیترین حسب هست ، و آنکه ادب ندارد ریشه حسب ندارد .
حفظ خانواده از اتهام
رفتار و کردار ، برخورد و معاشرت ، آمد و رفت با دیگران از نظر اسلام باید به گونه ای باشد ، که خانواده یا فردی از آن در معرض تهمت قرار نگیرد .
تهمت ، بنای آبروی خانواده را ویران ، و باعث زحمت و دردسر ، و تلخی زندگی می شود .
ممکن است انسان با برنامه ای ، یا کاری ، یا شخصی روبرو شود ، که از نظر خودش هیچ مانعی نداشته باشد ، ولی دیگران که از واقعیت داستان خبر ندارند ، و نگاهدار زبان خود از قضاوت بیجا نیستند ، به تدریج برنامه را با معنای دیگر در بین اهل محل و مردم رواج دهند ، و آنگاه نظر مردم بخصوص همسایگان به انسان نظری دیگر شود ، و به هویت و حیثیت خانواده لطمه جبران ناپذیری بخورد ، و آینده افراد خانواده را با خسارت و زیان روبرو کند ، فرض کنید بخواهد وارد یک برنامه اقتصادی ، یا معاشرتی ، یا رابطی گردد ، و یا برای پسرش از محل دختر بگیرد ، یا دختر شوهر دهد ، ولی آن تهمت ، که بیجا هم بوده ، اما خود انسان با بی توجهی به برخورد خود باعث و موجبش گردیده ، مانع آن حرکات مثبت گردد .
امام صادق (علیه السلام) فرمود : پدرم به من هشدار داد :
<< یا بُنَیَّ مَنْ یَصْحَبْ صاحِبَ السُّوءِ لا یَسْلَمْ ، وَ مَنْ یَدْخُلْ مَداخِلَ السُّوءِ یُتَّهَمْ ، وَ مَنْ لا یَمْلِکْ لِسانَهُ یَنْدَمْ >>. [145]
پسرم ، کسی که با رفیق بد بنشیند سالم نمی ماند ، و آنکه وارد موارد بد شود تهمت می خورد ، و هرکس زبانش را حفظ نکند پشیمان می شود .
رسول حق (صلی الله علیه وآله وسلم) می فرماید :
<< اَوْلَی النّاسِ بِالتُّهْمَهِ مَنْ جالَسَ اَهْلَ التُّهْمَهِ >>. [146]
شایسته ترین مردم به تهمت ، کسی است که با اهل تهمت معاشرت می کند .
امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمود :
<< مَنْ وَقَّفَ نَفْسَهُ مَوْقِفَ التُّهْمَهِ فَلا یَلُومَنَّ مَنْ اَساءَ الظَّنَّ بِهِ >>. [147]
کسی که خود را در جایگاه تهمت قرار می دهد سوء ظن دار به خود را ملامت نکند .
امام صادق (علیه السلام) در روایتی عجیب فرمود :
<< اِتَّقُوا مَواضِعَ الرَّیْبِ ، وَ لا یَقِفَنَّ اَحَدُکُمْ مَعَ أُمِّهِ فِی الطَّریقِ ، فَاِنَّهُ لَیْسَ کُلُّ اَحَد یَعْرِفُها >> . [148]
از مراکزی که مردم نسبت به شما شک می کنند بپرهیزید ، و کسی از شما در راه رفت و آمد مردم با مادرش نایستد ، زیرا همه نمی دانند خانمی که با او ایستاده ای مادر شماست!
آری ممکن است جاهل به حقیقت در بین مردم محل پخش کند که فلانی با زنی غریبه بگو و بخند داشت ، و معلوم است که آدم درستی نیست ، باید مردم نسبت به او توجه داشته باشند ، مبادا که از ناحیه وی به ناموس دیگران ضربه ای وارد شود!!
مرد خانه ، زن خانه ، و فرزندان خانواده ، جداً واجب است از مواضع تهمت بپرهیزند ، و خود را در معرض ریخته شدن آبرو قرار ندهند ، که اسلام نسبت به این مسئله سخت گیر است .
وفای به عهد
وفای به عهد از نظر احکام فقهی و شرعی واجب ، و شکستن پیمان حرام است .
عقد بین زن و مرد تعهدی الهی است ، که زن و شوهر باید برای حفظ آن تعهد و وفای به آن توجه داشته باشند ، قولی که شوهر به زن می دهد ، و زن به شوهر می دهد ، و زن و شوهر به خانواده هر یک می دهند ، و پدر و مادر به فرزند می دهد ، در صورتی که مانع شرعی نداشته باشد یک نوع تعهد است ، و وفای به آن واجب ، و روگردانی از آن حرام قطعی است .
قرآن می فرماید :
<< و اوفوا بالعهد انَّ العهدَ کان مسئُولاً >>. [149]
و به پیمان و عهد خود وفاکنید ، که در قیامت نسبت به عهد مؤاخذه خواهید شد .
<< و الَّذین هم لاماناتهم و عهدهم راعون >>. [150]
امانتداری ، و وفای به عهد از نشانه های حتمی و قطعی مؤمن است :
امام سجاد (علیه السلام) تمام شرایع و دستورات دین را در سه چیز می داند :
<< قَوْلُ الْحَقِّ ، وَ الْحُکْمُ بِالْعَدْلِ ، وَ الْوَفاءُ بِالْعَهْدِ >>. [151]
گفتار حق ، حکم به عدالت ، وفای به عهد .
امام صادق (علیه السلام) می فرماید : در سه چیز احدی را در دنیا و آخرت عذر نیست :
<< اَداءُ الاَْمانَهِ اِلَی الْبَرِّ وَ الْفاجِرِ ، وَ الْوَفاءُ بِالْعَهْدِ لِلْبَرِّ وَ الْفاجِرِ ، وَ بِرُّ الْوالِدَیْنِ بَرَّیْنِ کانا اَوْ فاجِرَیْنِ >>. [152]
اداء امانت به خوب و بد ، وفاء به عهد به مؤمن و فاجر ، نیکی به پدر و مادر چه خوب باشند و چه بد .
رسول حق (صلی الله علیه وآله وسلم) فرمود :
<< لا دینَ لِمَنْ لا عَهْدَ لَهُ >> .
آنکس به عهدش احترام نمی گذارد ، و پیمانش را وفا نمی کند ، دین ندارد .
حضرت رضا (علیه السلام) فرمود :
<< اِنّا اَهْلُ بَیْت نَری ما وَعَدْنا عَلَیْنا دَیْناً کَما صَنَعَ رَسُولُ اللّهِ (صلی الله علیه وآله وسلم) >>. [153]
ما اهل بیتی هستیم که وعده خود را به منزله دین و بدهی می دانیم چنانکه رسول خدا وعده را دین و بدهی می دانست .
مشورت
خانه نباید مرکز استبداد به رأی باشد ، تنها یک نفر حکم براند ، و هرچه به فکرش رسید ، یا دلش خواست ، آن را به خانواده تحمیل کند .
مشورت فوائد زیادی دارد ، اگر مرد و زن در امور خانه با هم مشورت کنند و با فرزندان عقل رس خود هم مشورت نمایند ، یا گاهی از بزرگترها که تجربه بیشتری دارند ، و سرد و گرم روزگار را چشیده اند نظرخواهی نمایند به صلاح زندگی و گاهی بسود دنیا و آخرت آنان است .
در مسئله مشورت اصرار داشته باشید ، خود محور نباشید ، به نظر دیگران بی محلی ننمائید ، نظر دیگری را ردّ نکنید ، خود را اعلم از دیگران مدانید ، زمینه مشورت را برای تمام اهل خانه فراهم کنید ، که مشورت عاملی کمک دهنده و گاهی نجات دهنده از خطرات سنگین است .
قرآن مجید در سوره آل عمران آیه 159 و سوره شوری آیه 36 38 به مسئله مشورت کردن توجه فوق العاده ای نموده .
مشورت کردن ، در حقیقت پیروی از قرآن ، راهگشای مشکلات ، و سدّی در برابر خطرات است .
حضرت صادق (علیه السلام) فرمود :
<< شاوِرْ فی اَمْرِکَ الَّذینَ یَخْشَوْنَ اللّهَ عَزَّ وَ جَلَّ >>. [154]
در برنامه زندگی با خداترسان مشورت کن .
و نیز فرمود : سه چیز کمر شکن است :
<< رَجُلٌ اِسْتَکْثَرَ عَمَلَهُ ، وَ نَسِیَ ذُنُوبَهُ ، وَ أُعْجِبَ بِرَأْیِهِ >>. [155]
آنکه عملش را زیاد ببیند ، و گناهش را فراموش کند ، و خودرأی باشد .
امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمود :
<< خاطَرَ بِنَفْسِهِ مَنِ اسْتَغْنی بِرَأْیِهِ >>. [156]
خودرأی خود را به خطر گرفتار کرد .
آنکه با او مشورت می شود ، باید در پاسخ مشورت حق را رعایت کند ، و مشورت کننده را به بهترین راه لازم هدایت نماید ، خیانت در مشورت گناهی بسیار بزرگ است .
علی (علیه السلام) فرمود :
<< مَنْ غَشَّ الْمُسْلِمینَ فی مَشْوَرَه فَقَدْ بَرِئْتُ مِنْهُ >>. [157]
کسی که با مسلمانان در مشورت خیانت بورزد ، به حقیقت که از او بیزارم .
تواضع
تواضع حالتی اخلاقی ، انسانی ، و اسلامی است ، تواضع و فروتنی میوه شیرین خودشناسی ، و عرفان به موقعیت خویش است .
انسانی که خود را بنده خدا می داند ، و تمام نعمت هائی که از آن بهره مند است از خدا می داند ، و همه را بهتر از خود به حساب می آورد ، و خلق را بندگان حق می شمارد ، و به حقیقت برای خود در این پهن دشت هستی چیزی قائل نیست ، غرق در فروتنی و تواضع است .
مردی که زن را بنده خدا می داند ، فرزندانش را مملوک حق می بیند ، خود را خادم آنان به حساب می آورد ، زن و بچه را امانت حق در دست خود می نگرد ، غیرفروتنی و تواضع نسبت به آنان ندارد .
زن وقتی غرور و کبر نداشته باشد ، در مقابل شوهر حسب و نسبت و موقعیت خانوادگی خود را به حساب نیاورد ، علم و دانشش را چیزی نبیند ، مدرک را موجب سرافرازی حقیقی ننگرد ، البته نسبت به شوهر و اهل خانه فروتن و متواضع است . فرزندان عاقل نسبت به پدر و مادر غیر کُرنش و فروتنی ، و خضوع و تواضع برنامه ای ندارند .
تواضع عزت و شرف ، و بزرگی و کرامت می دهد ، تواضع سربلندی و سرفرازی می آورد ، تواضع خانه را گرم و با حال و با صفا نگه می دارد ، تواضع جلب محبت می کند ، پیوند خانوادگی را محکم می کند .
متکبّر باید بداند احدی ، حتی زن و بچه خریدار تکبر نیستند ، و روح آنان کبر را دفع و متکبر را از چشم آنان می اندازد .
حضرت عسگری (علیه السلام) فرمود :
. . . وَ مَنْ تَواضَعَ فِی الدُّنْیا لاِِخْوانِهِ فَهُوَ عِنْدَ اللّهِ مِنَ الصِّدّیقینَ وَ مِنْ شیعَهِ عَلِیِّ بْنِ اَبیطالِب (علیه السلام) حَقّاً . [158]
کسی که در دنیا نسبت به برادران ایمانی خود متواضع باشد ، در نزد حق از صدّیقین ، و به حقیقت از شیعیان علی بن ابیطالب (علیه السلام) است .
امام صادق (علیه السلام) از پدرانش روایت می کند :
<< اِنَّ مِنَ التَّواضُعِ اَنْ یَرْضَی الرَّجُلُ بِالْمَجْلِسِ دُونَ الْمَجْلِسِ ، وَ اَنْ یُسَلِّمَ عَلی مَنْ یَلْقی ، وَ اَنْ یَتْرُکَ الْمِراءَ وَ اِنْ کانَ مُحِقّاً ، وَ لا یُحِبَّ اَنْ یُحْمَدَ عَلَی التَّقْوی >>. [159]
از تواضع ، نشستن در جلسه عمومی یا خانوادگی است در جائی که جا باشد ، و سلام کردن به هرکسی است که با او ملاقات کند ، و ترک جدال و بگو و مگو است گرچه حق با انسان باشد ، و اینکه انسان دوست نداشته باشد بر پاکی و تقوا در بین مردم ستایش شود .
امیرالمؤمنین (علیه السلام) به وقت مرگ فرمود :
<< عَلَیْکَ بِالتَّواضُعِ فَاِنَّهُ مِنْ اَعْظَمِ الْعِبادَهِ >>. [160]
بر تو باد به فروتنی و تواضع ، همانا این برنامه از بزرگترین عبادت است .
رحمت آوردن به کوچکتر و احترام به بزرگتر
دستور اسلام به تمام مرد و زن نسبت به کوچکتر و بزرگتر این است ، که کوچک را رحمت آورید و به بزرگتر احترام بگذارید .
خانه باید محل اجرای دستورات حق و انبیاء و ائمه باشد ، تا روی سعادت دنیا و آخرت را ببیند .
خشم به کوچک تر ، داد و فریاد کردن به کوچکتر ، کم محلی به او ، محبت ننمودن به وی ، نبوسیدن او ، وفا نکردن به قولی که به او داده شده ، همه و همه معصیت و گناه است .
بی احترامی به بزرگتر ، به خشم نظر کردن به او ، گوش ندادن به خواسته وی ، اظهار ملامت و خستگی از او نیز گناه و معصیت است .
ما باعث به دنیا آمدن کوچکترها شده ایم ، و بر ماست که تا سر و سامان بگیرند از آنها با محبت و رحمت پذیرائی کنیم ، و ما محصول بزرگ ترها هستیم ، پس بر ما حق عظیمی دارند و احترام به آنان واجب و لازم است .
امیرالمؤمنین (علیه السلام) به وقت از دنیا رفتن فرمود :
<< وَارْحَمْ مِنْ اَهْلِکَ الصَّغیرَ ، وَ وَقِّرْ مِنْهُمُ الْکَبیرَ >>. [161]
کوچک خانواده را مورد لطف و رحمت قرار بده ، و بزرگ خاندان را احترام بگذار .
رسول حق (صلی الله علیه وآله وسلم) فرمود :
<< بَجِّلُوا الْمَشایِخَ ، فَاِنَّ مِنْ اِجْلالِ اللّهِ تَبْجیلَ الْمَشایِخِ >>. [162]
بزرگترها را بزرگ بشمارید ، که بزرگ شمردن خدا به بزرگ شمردن بزرگترهاست .
رسول حق (صلی الله علیه وآله وسلم) فرمود :
<< لَیْسَ مِنّا مَنْ لَمْ یَرْحَمْ صَغیرَنا ، وَ لَمْ یُوَقِّرْ کَبیرَنا >>. [163]
از ما نیست کسی که به صغیر ما رحم نکند ، و به بزرگ ما احترام نگذارد .
مهمانداری
بعضی از خانواده ها در قبول مهمان و مهمانداری سرسختی نشان می دهند ، باید گفت این سرسختی یا نشانه بی حالی و سستی و تنبلی ، و یا علامت بخل است .
مهمانداری از اخلاق انبیاء و ائمه ، و از نشانه های اولیاء الهی و مردان راه حق است .
بخل یا سستی و تنبلی به هر شکل که باشد قبیح است ، مرد خانواده یا زن خانه ، یا فرزندان باید از مهمان با گشاده روئی استقبال کنند ، زیرا عمل به اخلاق اولیاء ، و موجب خوشنودی حق ، و گشایش در کار ، و علت تحقق رحمت و لطف خداوند ، و دفع بلا و خطر از اهل خانه است .
مسئله مهمانداری به اندازه ای مهم است که در معارف اسلامی آمده روزی مهمان با خود اوست ، و صاحبخانه مهمان مهمانان خود است .
تشویق به این مسئله بسیار ممدوح ، و موجب تقویت اخلاق ، و جلوگیری از این برنامه خداپسندانه خلاف اخلاق انسانی است .
امام ششم (علیه السلام) فرمود :
<< اَلْمَکارِمُ عَشْرٌ فَاِنِ اسْتَطَعْتَ اَنْ تَکُونَ فیکَ فَلْتَکُنْ اَحَدُها اِقْراءُ الضَّیْفِ >>. [164]
اصول بزرگواری ده خصلت است ، اگر بتوانی آنها را در خود جمع کنی اقدام کن ، یکی از آنها پذیرائی از مهمان است .
امام صادق (علیه السلام) درباره ورود و خروج مهمان می فرمایند :
<< . . . اِنَّهُمْ اِذا دَخَلُوا مَنْزِلَکَ دَخَلُوا بِمَغْفِرَتِکَ وَ مَغْفِرَهِ عِیالِکَ ، وَاِذا خَرَجُوا مِنْ مَنْزِلِکَ خَرَجُوا بِذُنُوبِکَ وَ ذُنُوبِ عِیالِکَ >>. [165]
همانا وقتی مهمان وارد منزل تو می شود برای تو و اهل بیت تو مغفرت خدا را می آورد ، و هرگاه خارج می شود ، گناهان تو و عیال تو را از بین می برد!
امام باقر (علیه السلام) فرمود :
<< شِبْعُ اَرْبَع مِنَ الْمُسْلِمینَ یَعْدِلُ عِتْقَ رَقَبَه مِنْ وُلْدِ اِسْماعیلَ >>. [166]
سیر کردن چهار مسلمان معادل آزاد کردن یک بنده از اولاد اسماعیل است .
بنابراین انصاف ، مدارا و نرمی ، خیرخواهی ، ادب ، احتراز از مواضع تهمت ، وفای به عهد ، مشورت ، تواضع ، رحمت به کوچک و احترام به بزرگ تر ، مهمانداری ، از اصول بزرگواری ، و موجب تأمین سعادت دنیا و آخرت است .
علل بدبختی و تیره روزی
قهر کردن و از یکدیگر جدا شدن و رو برگرداندن ، تهمت زدن و افتراء بستن به پاک دامن ، مشاجره لفظی ، جستجو از عیوب یکدیگر ، غیبت ، نمّامی ، و دو به هم زنی ، مکر و حیله و غش ، استهزاء دیگران ، اسراف ، کبر ، حسد ، بخل ، اطاعت از دیگران در اموری که معصیت خدا است ، تحمیل شدن بر دیگران ، دشمنی و کینه ، که هر کدام در قرآن مجید آیاتی ، و در روایات بابی مستقل دارند ، باید از دامن خانواده ها دور باشد ، و خانه و خانواده از آنها پاک بماند ، چرا که هر کدام از آنها گناه و برخی از آن گناهان ، گناه کبیره و موجب عذاب حتمی در قیامت ، و هر یک تیشه ای به ریشه درخت خانواده ، و علّتی برای حصول شقاوت و تیره بختی است .
مفصل این مسائل را بعد از قرآن در کتابهائی چون کافی شریف ، جلد دوم ، وسائل جلد یازدهم ، شافی فیض ، محجه البیضاء ، جامع السعادات نراقی ، و سایر کتب اخلاقی و روائی ملاحظه کنید ، بیانش از حوصله جلسه بیرون ، و نیازمند به وقت فراوان و جلسات متعددی است .
( . . . وما من شیء ابغض الی اللّه عزوجل من الطلاق )
« وسائل ، ج 22 ، ص 7 »
