فصل سوم: کیفیت طواف
گونه دومِ واجبات طواف، واجبات مرتبط با کیفیت آن که هفت مورد و شرح ذیل است:
1 و 2- ابتدا و ختم حجرالاسود
370 634- عبور تمام اجزای بدن طواف کننده از تمام حجرالاسود، لازم نیست؛(1) بلکه شروع از حجرالاسود، هر جای آن که باشد، و ختم همانجا، (2) کفایت می‌کند.
لزوم پرهیز از وسواس
371 635- طواف باید همان طوری که همه مسلمین انجام می‌دهند، بدون دقت‌هایصاحبان وسوسه، از محاذات حجرالاسود، آغاز شود؛ و در دورهای دیگر، در نزد حجرالاسود، توقف و عقب و جلو رفتن- که برخی از روی جهل، خیال درست کردن محاذات انجام می‌دهند- لازم نیست و موجب اشکال (3)و گاهی هم حرام است.
1- آیات عظام: بهجت، تبریزی، خامنه‌ای، خویی، سیستانی،صافی، گلپایگانی، فاضل: همین که نیت‌داشته باشد با نیّتِ شروعِ طواف از حجرالاسود، از آن عبور کند، و نیز نیت داشته باشد که طواف را همان جا که شروع کرده ختم کند، کافی است. مقدار زیاده از باب مقدمه علمیه محسوب می‌شود.
آیة اللَّه مکارم: دقت در محاذی بودنِ اجزای بدن با اجزای حجرالاسود لازم نیست همین اندازه که عرفاً محاذاتصدق کند کافی است.
2- آیة اللَّه خامنه‌ای: و مانعی ندارد که مقداری هم اضافه کند از باب احتیاط تا یقین کند که از حجرالاسود شروع کرده و نقطه ابتدا ختم نموده است.
3- آیة اللَّه بهجت: حسب شرایط مختلف باید ملاحظه تکلیف و وضع و ثبوت هر یک بشود.
شروع طواف قبل از حجرالاسود
372 636- اگر قبل از حجرالاسود، طواف را آغاز و همانجا ختم کند، طوافش باطل است. (1)
373 637- اگر یقین کند که مثلًا رکن یمانی، همان رکن حجرالاسود است، و طواف را از رکن یمانی شروع کند، طواف او باطل است. (2)
374 638- اگر طواف کننده طواف را از حجرالاسود آغاز کند ولی در هر شوط قبل از رسیدن حجرالاسود- مثلًا در رکن یمانی- نیتِ ختم نماید، طواف او اشکال دارد، (3)و باید اعاده شود.
375 639- ختم حجرالاسود، این گونه حاصل می‌شود که در دور هفتم، همان جا که شروع کرده، ختم (4) نماید و در پایان هر دور، توقف لازم نیست.
3- قرار دادن کع سمت چپ
سوم- بودن خانه کع در طرف چپ طواف‌کننده.
کفایت عرفی سمت خانه بودن شانه چپ
376 640- به‌شانه چپ قرار دادنِ کع در تمامِ حالاتِ طواف، بهصورت حقیقی و دقیق، لازم نیست؛ و حتی اگر هنگام دور زدن نزد حِجر اسماعیل، علیه السلام قدری از طرف چپ خارج شود، مانع ندارد، حتّی اگر بیت پشت متمایل شود، ولی دور زدن به‌نحو متعارف باشد، اشکال ندارد.
خروج شانه از محاذات
377 641- اگر هنگام رسیدن گوشه‌های کعبه، شانه از محاذات آن خارج شود، و حتی خانه متمایل به
1- آیة اللَّه بهجت: اگر کمبود طواف؛ یعنی از موضع شروعش تا حجرالاسود را جبران کند، طوافشصحیح است. مستفاد از س 83، مناسک.
2- - آیة اللَّه بهجت: ذیل مسأله قبل مراجعه شود.
آیة اللَّه سیستانی، آیة اللَّه فاضل: اگر قصد او شروع از موضع معتبر شرعی است ولی در تطبیق اشتباه کرده است، درصورتی که کسری دور آخر را تا حجرالاسود قصد طواف تمام کند، طوافصحیح است؛ آیة اللَّه فاضل: ولی احتیاطاً پس از نماز طواف، طواف و نماز را اعاده کند.
آیة اللَّه مکارم: بنابر احتیاط.
3- آیة اللَّه سیستانی: طواف او باطل است.
4- - آیات عظام: بهجت، خامنه‌ای، تبریزی، خویی: ودر شوط آخراحتیاطاً قدری‌از حجر بگذرد وزیادی را مقدمه علمیّه محسوب دارد.
پشت شود، اگر به‌طور متعارف دور می‌زند، هیچ اشکالی ندارد.
378 642- طوافی که برخی- خاطر احتیاطِ عدم خروج شانه از بیت- دیگری را وادار می‌کنند که او را طواف دهد و خود طواف‌کننده از خود سلب اختیار می‌کند و آن شخص او را جلو هل می‌دهد، باطل است. (1)
379 643- بودن دقیق شانه طرف بیت در تمام حالاتِ طواف، لازم نیست؛ و احتیاط در آن خیلی ضعیف و غیر قابل اعتنا است و باید از جهالت و وسوسه دوری شود و همان ترتیب که سایر مسلمین دور می‌زنند، طواف انجام شود، هرچند اگر کسی بخواهد بدون وسوسه احتیاط کند و قدری شانه را هنگام رسیدن حجر اسماعیل یا ارکان کعبه، بیت متمایل کند و خلاف متعارف (2)و موجب انگشت‌نمایی نباشد، مانع ندارد. (3)
تدارک طواف ناقص
380 644- اگر خاطر ازدحام و مانند آن، مقداری از طواف، خلاف متعارف انجام شود؛ مثل آن‌که روی طواف کننده یا پشت او سمت کع واقع شود، و یا عقب عقب طواف کند، باید آن مقدار را جبران کند. « (4)
سرعت و نحوه طواف
381 645- طواف کننده می‌تواند هنگام طواف، آهسته یا تند راه برود، و می‌تواند بدود و یا سواره طواف کند، هرچند بهتر است که اعتدال رعایت شود.
382 2/ 645- در طواف با چرخ، طواف کننده اختیار خود، حرکت دادن چرخ را دیگری واگذار می‌کند، مثل اینکه چرخ دارای موتور محرک باشد، آیا این طواف با طوافِ سواره که در حال اختیار
1- آیة اللَّه بهجت: باطل نیست.
آیة اللَّه خامنه‌ای، آیة اللَّه مکارم: این طواف باطل نیست. و در بسیاری از مواقع ازدحام طواف، ظاهراً اختیار سلب می‌شود ولی چون از اول طواف کننده مختاراً این راه را انتخاب می‌کند، منافات با اختیار ندارد، اما از کارهای ناپسند و زننده دوری شود.
2- آیة اللَّه فاضل: و خلاف تقیه نباشد و موجب ...
3- آیة اللَّه فاضل: احتیاط در ترک آن است.
آیة اللَّه مکارم: این کار لزومی ندارد.
4- آیة اللَّه سیستانی: و اگر نتواند در اثر ازدحام برگردد و جبران کند می‌تواند تا حجرالاسود بدون قصد طواف برود و از آنجا شوط را کاملًا اعاده نماید.
هم جایز است، فرق دارد؟ و آیا جواز طواف سواره با جواز سعی سواره فرق می‌کند یا نه؟ (1)
نگاه یمین و یسار
383 646- در حال طواف نگاه چپ و راست جایز است و بودن رو طرف جلو واجب نیست؛ و حتی برگرداندنصورت و عقب نگاه کردن، (2)مانعی ندارد؛ و طواف کننده می‌تواند طواف را رها و خانه را ببوسد و بازگردد و طواف را از همانجا که قطع کرده، اتمام کند.
4- طواف از خارج حِجر
چهارم- بودن حِجر اسماعیل علیه السلام در داخل محدوده طواف.
طواف از داخل حجر
384 648- اگر کسی از داخل حجر اسماعیل طواف نماید، طوافش باطل است؛ و با عمد، حکم ابطال عمدی طواف و با سهو، حکم ابطال سهوی را دارد.
385 649- اگر بعضی از دورها از داخل حجر اسماعیل انجام شود، بنابر احتیاط واجب، (3)باید آن دور از سرگرفته شود و طواف اعاده شود؛ اگرچه ظاهر، عدم لزوم اعاده طواف است.
1- آیات عظام بهجت، مکارم: مانعی ندارد و فرقی نمی‌کند.
آیة اللَّه سیستانی: اگر بتواند خودش چرخ را نگه بدارد، طواف و سعیصحیح است و فرقی بین طواف سواره و سعی سواره نیست.
آیة اللَّهصافی: در طواف و سعی سواره اگر شخصی اختیار خود وسیله را می‌برد اشکال ندارد و اما واگذار کردن حرکت وسیله دیگری بدون عذر شرعی این حکم را ندارد وصحیح نیست والله العالم.
2- آیة اللَّه بهجت: اگر در حال حرکت نباشد؛ و اگر هم باشد ولی از خط منحرف نشود، اشکال ندارد.
آیة اللَّه سیستانی: احتیاط واجب آن است که حدّی رو نگرداند که بتواند مقداری از پشت سر را نگاه کند. ملحق جدید مناسک،ص 33.
3- آیات عظامصافی، گلپایگانی: باید آن دور را اعاده نماید و احوط اعاده کل طواف است بعد از اتمام آن.
آیة اللَّه بهجت: باید آن دور اعاده شود درصورتی که در ابتدای طواف، نیّت طواف بر بیت محض نکرده باشد والّا اعاده اصل طواف موافق احتیاط است؛ اگرچه عملًا در یک شوط اختصار نماید. مناسک شیخ،ص 41.
آیات عظام: خامنه‌ای، تبریزی، خویی، سیستانی، فاضل، مکارم، نوری: باید آن دور اعاده شود؛ آیة اللَّه خامنه‌ای: و اگر بدون اعاده این دور طواف ادامه داد طواف او باطل است.
طواف در مقابل حجر اسماعیل
386 651- هنگام طواف در مقابل حجر اسماعیل، باید طوری حرکت کند که نحو متعارف باشد و طواف بیت،صادق باشد.
387 652- حجر اسماعیل جزو بیت نیست، هرچند باید در خارج آن طواف کرد.
388 655- اگر طواف کننده به‌قصد طواف ولو اشتباهاً، وارد حجر اسماعیل علیه السلام شود، طوافش اشکال دارد؛ (1) حتی اگر بعد از توجه برگردد و از همان جا که طواف خاطر ورود حجر قطع شده، آن را ادامه دهد و شوط را کامل نماید. ولی اگر پس از تذکر، از حجرالاسود به‌قصد احتیاط، شوط را اعاده کند و از محلی که، طوافش قطع شده، قاصد جدی طواف باشد، (2) طواف اوصحیح است.
5- محدوده طواف
پنجم- محدوده طواف
389 656- طواف باید از همه اطراف، بین (3)خانه کع و مقام حضرت ابراهیم واقع شود.
1- آیة اللَّه بهجت: مستفاد از آنچه در ذیل مسأله 649 آمده است، آن است که با اتمام آن یک شوط، طوافصحیح است.
آیات عظام خامنه‌ای، سیستانی، مکارم: آن دور باطل است و باید آن را از حجرالاسود اعاده کند ولی چون غالباً برگشتن عقب مشکل است بهتر است همراه جمعیّت آن دور را بدون نیّت ادامه دهد سپس از حجرالاسود قصد کند.
2- آیة اللَّهصافی، آیة اللَّه گلپایگانی: و در فرض اخیر هم، چون احتمال باطل شدن اصل طواف می‌رود احتیاط لازم آن است که پس از تمام کردن طواف و خواندن نماز دوباره طواف کند و نماز آن را بخواند. مناسک فارسی،ص 67.
آیة اللَّه فاضل: شوط فاسد را اتیان کند و بنابر احتیاط مستحب طواف را اعاده کند.
3- آیة اللَّه خویی: حاشیه مسأله بعد مراجعه شود.
آیة اللَّه فاضل: ولی چنانچه ضرورت عرفی اقتضا کند، طواف در خارج از محدوده، با رعایت الأقرب فالأقربصحیح است.
آیة اللَّه مکارم: رعایت این شرط لازم نیست ولی بهتر است.
آیة اللَّه نوری: اقوی این است که در طواف، همین قدر که« طواف دور خانه خدا»صدق کند کافی است و مراعات اینکه طواف بین خانه خدا و مقام ابراهیم علیه السلام است لازم نیست و مستحب است. مناسک، مسأله 172
مراد از طواف بین مقام و بیت
390 657- مراد از طواف بین کع و مقام، رعایت مسافت میان خانه و مقام ابراهیم علیه السلام در همه اطراف خانه کع است، گونه‌ای که طواف کننده، از این فاصله- که گفته‌اند تقریباً بیست و شش ذراع و نیم است (1) دورتر نرود. (2)
1- آیة اللَّه بهجت: از خانه تا سنگِ مخصوص است نه بنا، و موضع معروف به« شاذروان» داخل بیت است از جمیع جوانب علی‌الأحوط. مناسک شیخ،ص 41.
2- آیة اللَّه بهجت: لیکن ظاهر این است که طواف در دورتر از این مسافت- بیست و شش ذراع و نیم- نیز کافی باشد برای کسانی که در این مسافت نتوانند طواف کنند یا طواف در آن بر آنها مشقت داشته باشد و مراعات احتیاط با قدرت و تمکن متعیّن است و با تحری اوقات خلوت نسبی و عدم تمکن از طواف در حد لازم، اقرب جواز طواف از اقرب حد است با رعایت اختلاف اطراف در مانع. مناسک، مسأله 306 و از اینجا حکم چند مسأله بعدی معلوم می‌شود.
آیة اللَّه تبریزی: درصورت امکان بنابر احتیاط طواف باید در محدوده فاصله بین کع و مقام ابراهیم علیه السلام باشد ولی در موارد ازدحام طواف در خارج این محدوده هم کافی است.
آیة اللَّه خامنه‌ای: اقوی عدم وجوب است، و برای مطاف حدی وجود ندارد و تا هر جای مسجدالحرام که طواف در آن طواف کعبهصدق کند، طواف مجزی است، بلی مستحب است که اگر اضطرار و ازدحام نباشد فیمابین کع و مقام ابراهیم انجام دهد. و از این مسأله حکم مسائل بعد نیز روشن می‌شود.
آیة اللَّه خویی: و لیکن ظاهر این است که طواف در دورتر از این مسافت بیست و شش ذراع و نیم نیز کافی باشد؛ خصوصاً برای کسانی که در این مسافت نتوانند طواف کنند یا طواف در آن بر آنها مشقت داشته باشد و مراعات احتیاط با قدرت و تمکن بهتر است و از این مسأله حکم چند مسأله بعد هم معلوم می‌شود. مناسک، مسأله 306.
آیة اللَّه وحید: احتیاط آن است که طواف بین خانه خدا و مقام حضرت ابراهیم علیه السلام باشد هر چند اقوی این است که طواف حتی برای متمکن از طواف در این مقدار بدون حرج نیز کافی است اگر چه مکروه است. مناسک فارسی معظم لهصفحه 156 و 157
آیة اللَّه سیستانی: ولی بعید نیست که در بیش از مقدار ذکر شده هم- هرچند که کراهت دارد- طواف جایز باشد؛ خصوصاً برای کسی که در فاصله ذکر شده توانایی طواف را ندارد یا موجب حرج و مشقت زیاد برای او می‌شود و درصورت توانایی رعایت احتیاط اولی است و از اینجا حکم مسائل بعد نیز روشن می‌شود. مناسک، مسأله 303.
آیة اللَّهصافی، آیة اللَّه گلپایگانی: تا جایی که جمعیّت طواف کننده متّصل یکدیگر مشغول طوافند، طواف در آن حدّصحیح و مجزی است ومع ذلک اولی رعایت حدّ است با امکان، و از اینجا حکم چهار مسأله بعد روشن می‌شود. آراءالمراجع،ص 320.
آیة اللَّه مکارم: رعایت این امر خوب است ولی لازم نیست. و در همین جا حکم چند مسأله بعد روشن می‌شود.
طواف از خلف مقام
391 658- طواف از پشت مقام ابراهیم باطل است؛ (1) و اگر طواف کننده بعضی از دورها را از پشت مقام طواف کند، باید آن دور را با اعاده همان جزء تمام کند و احوط اعاده طواف است، اگرچه ظاهراً لازم نیست، بلکه کفایت اعاده همان جزء، بعید نیست.
محدوده طواف در طرف حجر اسماعیل
392 659- در طرف حجر اسماعیل علیه السلام محل طواف تنگ می‌شود، (2) زیرا مقدار حِجْر از آن کاسته می‌شود و تقریباً شش ذراع و نیم برای محل طواف، باقی می‌ماند؛ بنابراین طواف نباید خارج از این حد، انجام شود؛ (3) و اگر فاصله بیش از شش ذراع و نیم (4)شود، بنابر اظهر، اعاده آن جزء لازم است.(5)
خروج از مطاف هنگام نظافت
393 660- هنگام نظافت مسجدالحرام، اگر طواف‌کننده از مَطاف خارج شود، اگر امکان طواف در محدوده باشد، بایدصبر کند و داخل محدوده طواف کند؛ و با فرض امکان، طواف در خارج حد،صحیح نیست. (6)
1- جهت نظر آیات عظام مسأله قبل مراجعه شود.
2- آیة اللَّهصافی، آیة اللَّه گلپایگانی: در طرف حجر فاصله از دیوار حجر محاس می‌شود.
آیة اللَّه فاضل: ظاهر آن است که در طرف حجر اسماعیل علیه السلام مقدار محل طواف ضیق نمی‌شود و از حجر مقدار بیست و شش ذراع و نیم عنوان مطاف را دارد، لیکن رعایت احتیاط؛ یعنی طواف در مقدار شش ذراع و نیم نیکو است. مناسک، مسأله 416.
3- مسأله 657 مراجعه شود.
4- آیة اللَّهصافی، آیة اللَّه گلپایگانی: در طرف حجر فاصله از دیوار حجر محاس می‌شود.
5- آیة اللَّه فاضل: ظاهر آن است که طوافشصحیح است. مناسک، مسأله 417.
6- آیة اللَّه بهجت: می‌تواند در کناری قرار بگیرد تا بعد از تمام شدن کار آنها، از آنجا که طوافش را قطع کرده بود طوافش ادامه بدهد وصحیح است.
آیة اللَّه فاضل: اگر طواف در خارج محدوده بوده، طواف و نماز را باید اعاده کرده و احتیاطاً سعی و تقصیر را نیز اعاده کنند مگر ضرورت عرفی اقتضا کرده وصبر کردن برای انجام طواف در محدوده مستلزم عسر و حرج بوده و در خارج حد با رعایت الاقرب فالاقرب انجام شده کهصحیح است.
طواف در حال ازدحام
394 661- افراد ناتوان و ضعیف که هنگام ازدحام نمی‌توانند بین مقام و بیت طواف کنند، اگر می‌توانند « (1) ولو در وقت خلوت- در مطاف طواف کنند، باید محدوده طواف را رعایت نمایند؛ (2) و در غیر اینصورت، طواف در خارج حد، با رعایت الاقرب فالاقرب، مانع ندارد و لازم نیست در احرام بمانند تا وقت ضیق شود. (3)
395 662- درصورت امکان(4) ولو با انتخاب وقت خلوت- باید طواف در حد ذکر شده انجام شود و دورتر، کفایت نمی‌کند؛ و درصورت عدم امکان ولو در وقت خلوت، طواف در خارج حد، با مراعات الأقرب فالأقرب، مانع ندارد.
رعایت مطاف با یقین هل خوردن
396 663- یقین هل خوردن مصداق عدم امکان طواف در محدوده نیست (5) و مجوّز برای طواف در خارج آن نمی‌شود؛ و همچنین است یقین برخورد اجنبی یا اجنبیّه در مطاف.
شک در خروج از مطاف
397 664- کسی که حدود مطاف آگاهی ندارد، اگر بعد از فراغ از طواف، شک کند که طواف او در مطاف بوده یا نه:
اگر از اول در مطاف بوده و شک در خارج شدن دارد، طوافشصحیح است؛ و اگر شک دارد
1- نظر سایر آیات عظام از ذیل مسأله 657 دست می‌آید.
2- آیة اللَّه فاضل: ولی چنانچه ضرورت عرفی اقتضا کند انجام طواف در خارج حدّ با رعایت الاقرب‌فالاقرب مانعی ندارد وصحیح است وصبر کردن و تأخیر انداختن لازم نیست.
3- تفصیل نظریه آیات عظام در ذیل مسأله 657 آمده است.
آیة اللَّه بهجت: برای مسأله نماز مسأله 800 و قبل از آن مراجعه شود.
4- نظریه آیات عظام در مسأله 657 آمده است.
آیة اللَّه فاضل: ولی چنانچه ضرورت عرفی اقتضا کند انجام طواف در خارج حد با رعایت الاقرب فالاقرب مانعی ندارد وصحیح است وصبر کردن و تأخیر انداختن لازم نیست.
5- . ذیل مسأله 657 مراجعه شود.
که از اول در محدوده بوده، با جهل حدود مطاف، نمی‌تواند طواف مزبور اکتفا کند. (1)
شک در صحت شوط
398 665- اگر طواف کننده درصحت شوط سابق، یا جزئی از همین شوطی که فعلا مشغول است و محل آن جزء گذشته، شک کند، مثلًا نمی‌داند که هنگام عبور از مقابل حِجْر، از حدّ مطاف، خارج شده یا نه، اگر حکم را می‌دانسته و قاصد عملصحیح بوده، یعنی غافل نبوده، طواف اوصحیح است. (2)
399 666- اگر کسی طواف را در خارج از مطاف آغاز کند سپس متوجه شود که طواف باید در محدوده معین انجام شود، باید آن را رها و طواف را در مطاف انجام دهد. (3)
طواف بانوان عاجز
400 667- اگر زنی قادر بر طواف نباشد و امر دائر است بین اینکه او را با چرخ و مانند در خارج مَطاف طواف دهند و یا نامحرم او را پشت کند و در مَطاف طواف دهد، باید او را در مَطاف طواف دهند، هرچند نامحرم او را پشت کند. (4)
حکم طواف از طبقه دوم
401 668- طواف از طبقه دوّم چه حکمی دارد؟ « (5)
1- نظریه آیات عظام در مسأله 657 آمده است.
2- آیة اللَّه تبریزی، آیة اللَّه فاضل: ودر غیر اینصورت طواف را تمام کند ونماز آن‌را بخواند وپس‌ازآن احتیاطاً طواف و نماز آن را اعاده نماید.
3- این مسأله مبتنی بر اعتبار حدّ طواف است و بر مبنای عدم اعتبار حدّ از جهت از سرگیری طواف با بقای موالات و عدم آن مسأله 722 مراجعه شود.
4- آیات عظام: تبریزی، خامنه‌ای،صافی، گلپایگانی، مکارم: چون رعایت حدّ بین مقام و بیت لازم نیست، او را با تخت چرخ طواف دهند.
حکم این مسأله در حاشیه مسأله 657 آمده است. و 744 نیز مراجعه شود.
5- آیت‌اللَّه بهجت: درصورت عدم امکان با رعایتِ الأقرب فالأقرب، کفایت می‌کند؛ واللَّه العالم.
آیت‌اللَّه تبریزی: احتیاط واجب این است که آنها را از طبقه دوم طواف دهند و نایب هم برایشان بگیرند.
آیت‌اللَّه خامنه‌ای: کسی که نتواند درصحن مسجدالحرام طواف کند، و باید طواف را در طبقه دوم انجام دهد، احتیاط واجب باید چنین شخصی خودش در طبقه دوم طواف کند و کسی را هم نایب بگیرد که برای او درصحن مسجد طواف انجام دهد، و نماز را هم خودش در طبقه دوم، و نائبش درصحن مسجد بخوانند، و اگر خودش بتواند درصحن مسجد نماز بخواند همان نماز او کفایت می‌کند.
آیت‌اللَّه سیستانی: چنانچه احراز شود که طبقه دوم بالاتر از کع است، طواف از بالا کفایت نمی‌کند و باید برای طواف از پایین نایب بگیرند و لازم نیست احتیاط کنند و چنانچه مطلب مشکوک باشد باید احتیاطاً بین طواف از بالا و نایب گرفتن از پایین جمع نمایند.
آیت‌اللَّهصافی: در فرض مذکور اگر طواف در طبقه دوم بالاتر از کع باشد نایب بگیرند تا برای آنان درصحن مسجدالحرام طواف نماید، خودشان لازم نیست که از طبقه دوم طواف نمایند.
آیت‌اللَّه فاضل: طواف در طبقه دوم برای کسانی که اجازه نمی‌دهند از طبقه اول طواف کنند، کفایت می‌کند و نیاز استنا نیست. و در مورد نماز طواف اگر می‌توانند بلافاصله و بدون عسر و حرج پایین بیایند، باید پایین بخوانند و الا در همان بالا بخوانند و کفایت می‌کند.
آیت‌اللَّه مکارم: در این‌گونه موارد که راهی جز این نیست طواف در طبقه بالا کفایت می‌کند.
آیت‌اللَّه نوری: طواف در طبقه فوقانیصحیح نیست و این قبیل افراد باید به‌وسیله کول گرفتن طواف خود را انجام بدهند و اگر ممکن نشد، لازم است برای طواف خود نایب بگیرند.
آیت‌اللَّه وحید خراسانی: در مفروض سؤال باید نایب بگیرد که درصحن مسجدالحرام طواف نماید و درصورتی که متمکّن می‌باشد و بر او حرجی نیست، احتیاط واجب آن است که خودش هم از طبقه دوم طواف نماید.
6- خروج از خانه
ششم- خروج طواف کننده از خانه و آنچه از آن محسوب است.
حکم شاذروان
402 669- پیش‌آمدگیِ اطراف دیوار کعبه- که «شاذروان» نام دارد- جزو کع است، و طواف باید از بیرون آن انجام شود؛ و اگر- فرض امکان- کسی در هنگام طواف، مقداری از بالای آن دور بزند، آن مقدار باطل است (1)و باید اعاده شود.
دست گذاردن کع هنگام طواف
403 670- هنگام طواف، گذاردن دست دیوار خانه کع در بالای شاذروان، جایز است (2) و طواف
1- آیة اللَّه تبریزی، آیة اللَّه خویی: و احتیاط این است که آن مقدار را تدارک نموده و طواف خود را تمام، سپس طواف را اعاده نماید.
آیة اللَّهصافی: حکم راه رفتن روی دیوار حجر را دارد که حکم آن گذشت.
آیة اللَّه مکارم: امروز شاذروان طوری ساخته شده که عملًا طواف روی آن ممکن نیست.
2- آیة اللَّه بهجت: احوط آن است که در اثنای طواف دست خودرا دراز نکند از طرف شاذروان دیوار خانه‌به‌جهت استلام ارکان یاغیر آن وهمچنین دست بر روی دیوار حجر نگذارد. مناسک شیخ،ص 42.
ضرر نمی‌رساند، گرچه احتیاط مستحب (1) در ترک آن است.
دست گذاشتن روی حجر هنگام طواف
404 671- گذاردن دست روی دیوار حجر اسماعیل، علیه السلام هنگام طواف جایز است (2) و طواف ضرر نمی‌رساند، گرچه احتیاط مستحب (3)در ترک است.
بوسیدن کع و شک در حرکت
405 672- اگر شخصی در حال طواف، کع را بوسیده و شک دارد که آیا در این حال، طواف هم می‌کرده یا نه، اگر این شک بعد از عمل باشد، طواف اوصحیح است. (4)
7- مراعات هفت شوط
هفتم- طواف باید هفت شوط کامل و بدون زیاده و نقصان باشد.
طواف از جهت عدم رعایت عدد اشواط، دارای احکامی شرح ذیل است:
الف- اضافه نمودن در طواف
قصد زیاده و نقیصه
406 673- اگر طواف کننده، عمداً از اول قصد کند که کمتر با بیشتر از هفت دور به‌جا آورد، طوافش باطل « (5)است، اگرچه هفت دور ختم نماید؛ و اگر از روی جهل حکم، یا سهو و غفلت باشد، بنابر
1- آیات عظامصافی، فاضل، گلپایگانی، نوری: بنابر احتیاط واجب جایز نیست و باید همان قسمت را اعاده کند.
2- آیة اللَّه فاضل: بنا بر احتیاط واجب جایز نیست و باید همان قسمت را اعاده کند.
آیة اللَّه بهجت: ذیل مسأله قبل مراجعه شود.
آیة اللَّه نوری: جایز نیست و باید همان قسمت را اعاده نماید.
3- نظریه آیات عظام، غیر از آیات عظام تبریزی، خامنه‌ای، خویی، سیستانی، مکارم که موافق متن هستند در این مسأله، مثل مسأله قبل است.
4- آیة اللَّهصافی، آیة اللَّه گلپایگانی: درصورتی‌که توجّه حکم و بنا بر اتیان طوافصحیح داشته است.
آیة اللَّه مکارم: هرگاه آگاه مسأله بوده که نباید در آن حالت راه برود.
5- آیة اللَّه تبریزی: بنابر احتیاط اصل طواف باطل است.
آیة اللَّه خویی: با فرض تحقّق قصد قربت طواف اوصحیح است.
آیة اللَّه گلپایگانی: بنابر احتیاط در هر حال طوافش باطل است. مناسک عربی،ص 112.
احتیاط واجب، طواف را اعاده کند. (1)
407 674- اگر در اثنای طواف، قصد کم یا زیاد کردن در اشواط نماید، از همان جا که این قصد را نموده، « (2)باطل است و باید اعاده کند؛ و اگر با این قصد زیادتر آورد، اصل طواف باطل می‌شود.(3)
اضافه نمودن یک دور بدون قصد وجوب
408 675- اگر از اول قصد هشت دور داشته باشد ولی در نظرش این باشد که هفت دورِ آن، واجب، و یک دور برای قدم زدن برای تبرک یا قصد دیگر باشد، طواف اوصحیح است؛ همچنین اگر گمان کند که یک دور نیز مستحب است و با قصد هفت دور واجب، یک دور مستحب، دنبال آن بیاورد، طواف اوصحیح است.
انجام چهارده شوط
409 676- اگر کسی قصد چهارده شوط، طواف نماید، ولو این که تصور می‌کرده طواف چهارده دور است، طوافش باطل است. (4)
زیاد نمودن سهوی در طواف
410 677- زیادی سهوی در طواف: اگر کمتر از یک دور باشد، آن را قطع کند و طوافشصحیح است؛
1- آیات عظام بهجت، تبریزی، سیستانی، فاضل: درصورت ندانستن مسأله و درصورت سهو و غفلت، چنانچه هفت دور تمام کند، اعاده طواف لازم نیست گرچه احتیاط مستحب اعاده آن است.
آیة اللَّه خویی: نظرشان دست نیامد.
2- - آیات عظام سیستانی، فاضل، نوری: بنابر احتیاط اصل طواف باطل می‌شود.
آیةاللَّه تبریزی: بنابراحتیاط اصل طواف باطل می‌شود، اگر ازروی علم‌وعمد، قصد زیادتر آوردن یا کمتر آوردن را کرده باشد.
آیة اللَّه خویی: اگر قصد قربت مختل شود اصل طواف اشکال پیدا می‌کند.
آیة اللَّه مکارم: احتیاط آن است که طواف را نیّتصحیح تمام کرده و بعد اعاده کند.
3- آیة اللَّه بهجت: آنچه که مصادف با نیّت زیاده بوده است، باطل می‌باشد. مستفاد از مناسک شیخ،ص 43.
نظریه آیة اللَّه گلپایگانی در مسأله قبل گذشت.
4- آیة اللَّه سیستانی: اگر جاهل قاصر باشدصحیح است وگرنه مشکل است.
آیة اللَّه فاضل: اگر جاهل قاصر بوده، طوافشصحیح و اعاده مستحب است.
و اگر یک دور یا زیادتر باشد، بنابر احوط (1)آن را با قصد قربت، بدون تعیین مستحب یا واجب، هفت دور برساند و دو رکعت (2)نماز قبل از سعی و دو رکعت بعد از سعی بخواند، و دو رکعت اول را، بدون اینکه تعیین کند برای طواف اول یا طواف دوم است، برای طواف فریضه قرار دهد. (3)411 678- اگر در هنگام خروج از مطاف، بعد از پایان هفت شوط، عمداً مقداری از مسافت را قصد جزئیت بجا بیاورد، طواف باطل است؛ و درصورت سهو، اگر از همان جا قطع کند، طوافشصحیح است. (4)
اضافه نمودن طواف جهلًا و اتمام اعمال
412 679- اگر جهلًا بیش از هفت شوط طواف کند و بقیه اعمال بعد از آن را بجا آورد:
اگر از اول، قصد بیش از هفت شوط داشته، طواف و نمازشصحیح نیست (5) و باید آنها را اعاده کند و ظاهراً اعاده بقیه اعمال لازم نیست؛ (6)
1- آیة اللَّهصافی، آیة اللَّه گلپایگانی: این احتیاط مستحب است. مناسک،ص 70، مسأله 103.
2- از اینجا تا آخر مسأله در مناسک آیة اللَّه خویی مذکور نیست.
3- آیة اللَّه بهجت: احتیاط در این است که دو رکعت فریضه قبل از سعی بجای آورد و دو رکعت نافله را می‌تواند بعد از سعی به‌جای آورد. مناسک، مسأله 318.
4- ذیل مسأله 677 مراجعه شود.
آیة اللَّه سیستانی: در مورد سهو، مراجعه شود حاشیه مسأله 677، و اگر جاهل باشد،صحّت طواف او مورد اشکال است مگر اینکه جاهل قاصر باشد.
5- آیة اللَّه فاضل: مگر اینکه جاهل قاصر باشد.
6- آیة اللَّه بهجت: بنابر احتیاط بقیه اعمال را اعاده کند.
آیة اللَّه خویی: بنابر احتیاط طواف باطل است و بقیه اعمال بعد از آن را هم اعاده نماید.
آیة اللَّه سیستانی: در هرصورت، اگر جاهل قاصر باشد طوافشصحیح است وگرنه مشکل است و احتیاط واجب بایدآن را و اعمال پس از آن را اعاده کند.
آیة اللَّه فاضل: استحبابا اعاده کند.
آیة اللَّهصافی، آیة اللَّه گلپایگانی: اعاده بقیه اعمال لازم است. آداب و احکام حج، م 574 واگر قصد هفت شوط داشته و بعد از اتمام، قصد زیاد کرده باشد، (1) پس اگر زیادی چهار شوط یا بیشتر باشد، احتیاط آن است که بقیه را چهارده شوط برساند و یک نماز دیگر بجا آورد و طواف و نماز را اعاده کند؛ (2) و اگر زیادی کمتر از چهار شوط و موالات عرفیه هم خورده باشد، بنابر احتیاط واجب، طواف و نماز را اعاده نماید؛ و اگر موالات عرفیه هم نخورده، حکمصورت قبل را دارد.(3)
اضافه نمودن چند شوط رجاء
413 680- اضافه نمودن یک یا چند شوط رجاءً بعد از طواف، قصد جبران نقص احتمالی، بهصحت طواف ضرر نمی‌زند ولی جبران نقص هم نمی‌کند. (4)
تردید در عدد اشواط اضافی و حکم بطلان
414 681- اگر شخصی بعد از اتمام طواف، سهواً یک یا چند شوط زیاد کرده است و در عدد اشواط اضافی مردّد است، طواف او باطل است (5) و باید طواف و نماز را اعاده کند.(6)
1- آیة اللَّه فاضل: اگر سهواً اضافه کرده و قبل از یک دور متوجّه شده، آن را قطع کند و طوافصحیح است‌و اگر بعد از یک دور متوجّه شود باید طواف را احتیاط واجب تا چهارده دور قصد قربت تمام کند و دو رکعت نماز برای طواف واجب قبل از سعی بخواند و احتیاط مستحب دو رکعت برای طواف مستحب نیز بعد از سعی بخواند.
آیة اللَّه مکارم: اینصورت هم مانندصورت اوّل است باید زیاده را رها کرده از سر بگیرد.
2- آیة اللَّه بهجت: اعاده لازم نیست نحوی که در مسأله 677 آمده است.
3- نظریه آیات عظام در مسأله 673 آمده است.
4- آیة اللَّه بهجت: قصد جبران قصد زیاده نیست. مناسک، س 90.
آیة اللَّه سیستانی: طواف او اشکال دارد مگر اینکه جاهل قاصر باشد.
آیة اللَّه مکارم: طواف او اشکال دارد.
5- آیةاللَّه‌خویی: بنابر احتیاط باید شوط زاید را به‌نیت قربت مطلقه تمام می‌نمود. مناسک، مسأله 318.
لازم تذکر است برای رعایت احتیاط، اعاده سعی و تقصیر هم لازم است. المسائل الشرعیه، ج 1،ص 335، س 19.
آیة اللَّهصافی، آیة اللَّه گلپایگانی: طواف واجب اوصحیح است. آداب و احکام، م 614
6- مراجعه شود مسأله 684 و 677.
آیة اللَّه سیستانی: مگر اینکه جاهل قاصر باشد.
آیة اللَّه مکارم: بنا بر احتیاط.
ب- قران در طواف
قران در طواف واجب و مستحب
415 682- در طواف واجب، قران جایز نیست؛ (1)یعنی جایز نیست بدون آن‌که بین دو طواف، نماز طواف فاصله شود، طواف واجب را با طواف دیگر دنبالِ هم آورد، و در طواف مستحب، مکروه است.
تکرار احتیاطی طواف بدون نماز
416 683- تکرار طواف از روی احتیاط بدون خواندن نماز طواف، موجب بطلان طواف نمی‌شود (2) هرچند داخل در قِران حرام است.
قصد قران و تحقق زیاده
417 684- اگر یک دور یا کمتر یا بیشتر، بر طواف زیاد کند: اگر از ابتدا (3) یا در اثنای (4)طواف اول، قصد داشته باشد که زیادی را جزو طوافِ دیگر قرار دهد، حرام و داخل در قران است (5) و احتیاط واجب
1- آیة اللَّهصافی، آیة اللَّه گلپایگانی: بنا بر احتیاط واجب سبب بطلان طواف می‌شود.
2- آیات عظام بهجت،صافی، گلپایگانی: اعاده طواف عنوان احتیاط، قرآن نیست.
آیة اللَّه سیستانی:صحّت عمل مورد اشکال است، از جهت فاصله بین طواف و نماز، مگر اینکه جاهل قاصر باشد.
نسبت نظریه سایر آیات عظام، مراجعه شود مسأله 682 و 684.
3- آیة اللَّه بهجت، کلام ایشان مطلق است و تفاوتی بین اینکه از ابتدا قصد اضافه کردن را داشته باشد یا دراثناء، نگذاشته‌اند. مناسک،ص 114.
آیة اللَّه سیستانی: اگر از ابتدا قصد قران داشته باشد باطل است.
4- آیة اللَّه گلپایگانی: بنابر احتیاط واجب سبب بطلان طواف می‌شود، چه از اول این قصد را داشته باشد و یا در بین آن و یا آخر آن.
5- آیة اللَّه بهجت: اگر طواف دیگر را آخر نرساند، نه زیادی در طواف است و نه قران. مناسک، مسأله 317.
آیة اللَّه تبریزی: اگر قصد جزئیت زیادی را برای طواف دیگر بنماید و اتفاقاً نتواند طواف دیگر را آخر برساند، در اینصورت نه زیادی است و نه قران، ولی گاهی طواف در اینصورت به‌جهت عدم تحقق قصد قربت باطل می‌شود و آن درصورتی است که مکلف هنگام شروع طواف یا در اثنای آن، با اینکه می‌داند قران حرام و مبطل طواف است آن را قصد نماید که قصد قربت با قصد حرام جمع نمی‌شود، هرچند از باب اتفاق آن حرام انجام نشود. مناسک، مسأله 317.
آیة اللَّه خویی: اگر طواف دوّم کمتر از هفت شوط باشد داخل در قران نیست، بلی اگر از ابتدا قصد هفت شوط دارد و می‌داند قران مبطل است دیگر قصد قربت در طواف اوّل از او متمشی نمی‌شود. مناسک، قبل از مسأله 318.
آیة اللَّه سیستانی: اگر طواف دوم را تمام نکند قران نیست ولی اگر قصد قران را داشته باشد با علم این که مبطل است قصد قربت محقّق نمی‌شود و طواف باطل است.
آیة اللَّه مکارم: ولی طواف اول باطل نیست.
نظریه سایر آیات عظام در مسأیل قبل گذشت. و مساله 557 مراجعه شود.
آن است که طواف اول را اعاده کند؛ و اگر بعد از تمام شدن طواف اول، این قصد برایش حاصل شده و دنبال طواف اول، زیاده را آورده، اقویصحّت طواف اول و احوط اعاده است. (1) 418 685- اگر طواف کننده از ابتدا یا در اثنای طواف، قصد قران داشته باشد، احتیاط در اعاده طواف است؛ و اگر بعد از تمام شدن طوافِ، قصد قران و اضافه طواف دیگر نموده باشد، بهصحت (2) طواف اول (3) ضرر نمی‌زند.(4)
1- آیة اللَّه اراکی: این احتیاط ترک نشود.
آیة الله تبریزی، آیة الله خویی: بلکه در فرض اتیان طواف کامل، اظهر بطلان طواف اول است مطلقا مناسک، قبل از مسأله 318.
آیة الله سیستانی: اگر طواف دوم را تمام کند طواف اول باطل است.
آیة اللهصافی، آیة الله گلپایگانی: احتیاط آن است که نماز طواف را بخواند و بعد اصل طواف و نماز آن را اعاده کند.
2- مراجعه شود مسأله 682 و 684.
آیة الله تبریزی، آیة الله خویی: درصورتی که قران محقق شود مطلقا موجب بطلان طواف است؛ چه از اول یا اثنای طواف اول قصد قران داشته یا این که بعد از تمام شدن طواف اول قصد قران کرده باشد.
آیة الله سیستانی: اگر هر دو طرف واجب باشد یا یکی مستحب و دیگری واجب باشد، چه از اول قصد قرآن داشته باشد و چه بعدا تصمیم بگیرد ولی طواف دوم را تمام کند، طواف اول باطل است. آری اگر هر دو مستحب باشد، هر چند کراهت دارد ولی جایز است.
3- آیة اللَّه فاضل: حاشیه مسأله 676 مراجعه شود.
4- آیة اللَّه بهجت: درصورت انحلال مقصود، موجب بطلان نمی‌شود.
ج- کم کردن از طواف
419 686- اگر از طواف واجب، یک دور یا کمتر یا بیشتر عمداً کم کند، واجب است آن را اتمام کند؛(1)» و اگر نکند- بنابر احتیاط واجب (2)حکمش حکم کسی است که طواف را عمداً ترک کرده که گذشت؛ و حکم جاهل « (3) مسأله، حکم عالم است.
کم کردن سهوی طواف
420 688- اگر سهواً (4)از طواف کم کند:
1- آیة اللَّه مکارم: اگر قبل از فوت موالات اتمام کندصحیح است.
2- آیات عظام تبریزی، خویی، سیستانی: بلکه بنابر اظهر. مناسک، مسأله 315.
3- آیة اللَّه بهجت، باید اعاده کند در هر دوصورت.
4- آیة اللَّه بهجت: اگر سهواً از طواف کم کرده پس تمام کردن آن درصورت تجاوز از نصف؛ یعنی با تمام شدن چهار شوط علی الأحوط، و از سر گرفتن آن درصورت عدم، خالی از وجه نیست. مناسک شیخ،ص 42.
آیة اللَّه تبریزی، آیة اللَّه خویی: اگر پیش از فوت موالات یادش آمد و از مطاف بیرون نرفته باشد کمبود را به‌جا آورد وصحیح خواهد بود و اگر مقدار فراموش شده‌یک شوط باشد یک شوط را به‌جاآورد وصحیح است و چنانچه شخصاً نتواند کمبود را انجام دهد، باید دیگری را نایب بگیرد که آن شوط را بجا آورد و چنانچه مقدار فراموش شده بیش از یک و کمتر از چهار شوط باشد آیةاللَّه تبریزی: بنابر احتیاط بایستی برگشته و کمبود را شخصاً بجاآورد وبهتر این است که پس از بجا آوردن کمبود طواف را اعاده نماید و اگر مقدار فراموش‌شده چهار یا بیش از چهار شوط باشد احوط اتمام سپس اعاده است. مناسک، مسأله 316.
آیةاللَّه‌سیستانی: درصورتی که از روی‌اشتباه یا فراموشی، بعضی از شوطهای طواف یا قسمتی از یک شوط را انجام نداده باشد، پس اگر پیش از فوت موالات عرفی یادش آمد، باقیمانده آن را به‌جاآورد و طوافصحیح است؛ و اگر پس از آن باشد، درصورتی که مقدار فراموش شده، یک یا دو یا سه شوط باشد، آن را به‌جاآورد و طواف باز همصحیح است ... و درصورتی که مقدار فراموش شده بیش از سه شوط باشد، بنا بر احتیاط واجب باقیمانده را به‌جاآورد و طواف را اعاده کند. مناسک، مسأله 313.
آیة اللَّه مکارم: یعنی چهار دور کامل انجام داده باشد.
اگر از نصف گذشته (1) و فعل کثیر انجام نداده، (2)بنابر اقوی از همانجا طواف را تمام کند؛ و درصورت فعل کثیر، احتیاط (3)واجب، اتمام و اعاده است؛ و اگر از نصف نگذشته، (4)طواف را اعاده نماید، لکن ترک احتیاط در همه موارد سهو، به‌تمام کردن طواف ناقص واعاده‌کردن آن، سزاوار نیست.
تذکر نقصان طواف در سعی
421 689- اگر در حال سعی یادش آمد که طواف را ناقص به‌جا آورده، سعی را رها نماید و طواف را از محل نقصان، تکمیل کند و بعد از آن باقیمانده سعی را به‌جا آورد و طواف و سعیشصحیح است. (5)» هرچند احتیاط (6) آن است که در کمتر از چهار دور، طواف را اتمام و اعاده نماید و همچنین اگر سعی را کمتر از چهار دور انجام داده، آن را اتمام و اعاده کند. (7)
نقصان طواف و مراجعت وطن
422 690- اگر حج‌گزار طوافش ناقص بوده ولی تا بعد از مراجعت وطن متذکر نشود، احتیاط (8) آن است که بازگردد؛ واگر نتوانست یا مشکل بود، نایب بگیرد. (9)
1- آیة اللهصافی، آیة الله گلپایگانی: اگر چهار دور تمام شده باشد لازم است طواف را تمام کند واگر کمتر از نصف باشد اعاده نماید و در فاصله بین 5/ 3 تا چهار دور احتیاط در تکمیل اشوط و اعاده است.
2- آیة الله مکارم: این قید زاید است.
3- آیة الله فاضل اولی و احوط این است.
آیة الله مکارم: و اتمام لازم نیست باید اعاده کند
4- آیة الله مکارم: مانند فرض بالا است.
5- آیة الله بهجت: احتیاط در اتمام و سپس اعاده سعی است.
آیة الله سیستانی: اگر قبل از فوت موالات متذکر شود یا بعد از آن باشد ولی سه شوط یا کمتر باقی مانده باشد اتمام طواف کافی است ولی اگر بیش از آن باشد احتیاط واجب طواف را پس از اتمام اعاده کند و نسبت سعی اتمام کافی است گرچه احتیاط مستحب اعاده آن است پس از اتمام.
6- آیات عظام تبریزی، فاضل، مکارم: این احتیاط ترک نشود. آیة الله تبریزی: همچنین است نسبت سعی. ولی اگر سعی فراموش شده یک شوط باشد، اعاده لازم نیست و اتمام کافی است.
7- ذیل مسأله 688 مراجعه شود.
8- آیة الله بهجت: و اگر متذکر نشود مگر بعد از مراجعت وطن خود، پس نایب می گیرد. مناسک شیخ،ص 42.
آیات عظام تبریزی، خامنه ای، خویی،صافی، فاضل، گلپایگانی: باید برگردد.
آیة الله سیستانی: اگر نتواند باقیمانده را خود جا آورد، اگر چه این علت باشد که پس از رجوع وطن یادش آمده دیگری را نایب خود قرار دهد و هر حال نماز طواف را باید خودش هر جا هست بعد از طواف نایب بخواند.
9- آیة اللَّهصافی، آیة اللَّه گلپایگانی: و در اینصورت نیز بنا بر احتیاط واجب هدی بفرستد و احوط آن است که شتر باشد مناسک فارسی، مسأله 104.
آیة اللَّه مکارم: و احتیاط آن است یک گوسفند در مکّه قربانی کند و اگر نتوانست در شهر خودش قربانی کند.
موالات در طواف و میزان ازاله آن
423 691- رعایت موالات عرفیه در طواف، بنابراحتیاط واجب، لازم است؛ (1) یعنی اگر جهتی در بین طواف متوقّف شد، آن قدر طول ندهد که ازصورت یک طواف، خارج شود.
424 692- موالاتِ در طواف و در سعی، چگونه زایل می‌شود؟ آیا با خواندن دو رکعت نماز مستحبی، یا انجام فعلِ منافی با طواف، موالات هم می‌خورد؟ « (2)
1- آیة اللَّه بهجت: مراعات موالات عرفیه، در غیر موارد عذرِ حاصل بعد از شوط چهارم، لازم است. مناسک شیخ،ص 44.
آیات عظام تبریزی، خویی، سیستانی: مراعات موالات لازم است.
آیة اللَّه خامنه‌ای: احتیاط واجب آن است که در میان اجزای طواف، موالات عرفیه را رعایت کند، مگر در مورد قطع طواف پس از گذشتن از نیمه آن، خاطر نماز و امثال آن.
آیة اللَّه مکارم: در طواف واجب موالات لازم است و در مستحب شرط نیست.
2- آیةاللَّه بهجت: فوات موالات عرفی است و فعل کثیر محقّق می‌شود و با شک در تحقّق آن حکم عدم می‌شود.
آیت‌اللَّه تبریزی: از مثل نماز مستحبی و فعل منافی باید اجتناب شود و مثل استراحت مختصر کوتاه و قطع برای نماز جماعت مانعی ندارد. واللَّه العالم.
آیت‌اللَّه خامنه‌ای: از بین رفتن موالات، موکول نظر عرف است و در سعی، موالات معتبر نیست، مگر آن‌که شوط اول تمام نشده باشد که درصورت از بین رفتن موالات، احتیاطاً از سر بگیرد.
آیت‌اللَّه سیستانی: آری، هم می‌خورد.
آیت‌اللَّهصافی: گرچه موالات در هر عمل تناسب خودش ملاحظه می‌شود و نظر می‌رسد نسبت طواف، فاصله مقدارِ دو رکعت نماز، موالات را هم نمی‌زند، لکن احتیاط این است که اگر این مقدار فاصله پیش آمد، با آن معامله محفوظ بودن موالات نکند و برای هم خوردن موالات هم این مقدار اکتفا نکند و انجام« فعل منافی با طواف» جمله مجملی است، توضیح نداده‌اید؛ واللَّه العالم.
آیت‌اللَّه فاضل: هم خوردن موالات عرفی است، ولی در قطع طواف و سعی، حتی لازم نیست موالات هم بخورد یعنی می‌توان بلافاصله از سر گرفت و ظاهراً با نماز مستحبی هم نمی‌خورد.
آیت‌اللَّه مکارم: با خواندن نماز مستحبی و فعل منافی و فاصله زیاد، موالات هم می‌خورد.
آیت‌اللَّه نوری: موالات عرفی است و لازم است در بین اشواط هیچ فعل منافی اختیاراً انجام نگیرد و دو فرض مورد سؤال، منافی محسوب می‌شود.
د- احکام شک در عدد و صحت طواف
شک در عدد اشواط بعد از طواف
425 693- اگر بعد از تمام شدن طواف و انصراف از آن، در کم و زیادی اشواط طواف شک کند، اعتنا نکند و طوافشصحیح است؛ ولیصورت دوم (شک در نقیصه)، خالی از اشکال نیست (1)و احتیاط ترک نشود. (2)
شک در صحت بعد از طواف
426 694- اگر بعد از طواف، درصحت آن شک کند، مثلًا احتمال بدهد محدث بوده، یا از داخل حجر اسماعیل علیه السلام طواف کرده، یا شانه او منحرف شده، اعتنا نکند، و طوافشصحیح است اگرچه در محلِ طواف باشد و از آنجا منصرف نشده یا مشغول کارهای دیگر نشده باشد، البته درصورتی که هفت دور- بدون زیاده و نقیصه- احراز شده باشد.
1- آیة اللَّه فاضل: این اشکال درصورت عدم انصراف از طواف است امّا اگر شک بعد از انصراف و دخول درنماز طواف باشد اعتنا نکند و طواف اوصحیح است بلکه ظاهراً محض انصراف هم، طواف محکوم بهصحّت است و لازم نیست اعتنا کند.
2- آیة اللَّه بهجت: هرگاه بعد از فراغ از طواف شک نماید که آیا طواف هفت شوط یا کمتر یا بیشتر بوده، اعتنا شک ننماید، مانند کسی که بعد از شروع نماز طواف چنین شکی بکند.
آیة اللَّه تبریزی، آیة اللَّه خویی: درصورت شک در نقیصه طواف باطل است مگر اینکه بعد از دخول در نماز طواف شک بکند که شکش اعتنا نمی‌کند. مناسک، مسأله 319.
آیة اللَّه سیستانی: اگر در عدد شوطها یا درصحت آنها بعد از تمامی طواف یا بعد از تجاوز از محل شک کند نباید شک اعتنا نماید؛ مثلًا پس از فوت موالات یا بعد از وارد شدن در نمازِ طواف شک نماید. مناسک، مسأله 315.
آیة اللَّهصافی، آیة اللَّه گلپایگانی: احتیاط واجب نیست.
شک در 7 و 8 بعد از حجرالاسود
427 695- اگر بعد از رسیدن حجرالاسود شک کند (1)که هفت دور زده یا هشت دور یا زیادتر، اعتنا شک نکند و طوافشصحیح است.
شک در 7 و 8 قبل از حجَر
428 696- اگر قبل از رسیدن حجرالاسود، شک کند که این دور، هفتم است یا هشتم، طوافش باطل است. (2)
شک در نقیصه
429 697- اگر در آخر دور یا اثنای آن، میان شش و هفت و هرچه پای نقیصه در کار است شک کند، طواف او باطل است. (3)
شک در شروع طواف از محل قطع شده
430 699- اگر طواف کننده- خاطر بوسیدن و لمس بیت‌اللَّه الحرام و مانند آن- از مسیر خود منحرف شده و نمی‌داند در بازگشت، آیا طواف را از همان نقطه که رها کرده، ادامه داده یا نه، اگر (4) وظیفه التفات داشته و بعداً شک عارض شده، حکم بهصحت نماید؛ و در غیر اینصورت، اکتفا طواف مزبور، محل اشکال است. (5)
1- آیة اللَّه بهجت: حکم شک بعد از تمام شدن طواف در مسأله 693 آمده است.
2- آیة اللَّه بهجت: احوط بطلان طواف است.
آیات عظام تبریزی، خویی، سیستانی: ظاهر این است که طوافش باطل است و احتیاطاً بقصد رجا تمام و اعاده طواف نماید.
آیة اللَّهصافی، آیة اللَّه گلپایگانی: لکن احوط اتیان نماز طواف و اعاده طواف و نماز است.
آیة اللَّه فاضل، آیة اللَّه مکارم: آن دور را تمام کند و طوافشصحیح است.
3- آیة اللَّه بهجت: بطلان طواف او و لزوم استیناف خالی از قوت نیست با آن‌که فی‌الجمله احوط است و احوط از آن بنا بر اقلّ بگذارد و طواف را اتمام و بعد از آن اعاده نماید. مناسک شیخ،ص 43.
آیة اللَّه سیستانی: اگر شک در نقیصه در غیر 6 و 7 باشد، طوافش باطل است. و اگر شک در پایان شوط بین 6 و 7 باشد، بنابر احتیاط واجب طواف را اعاده کند ولی اگر در اینصورت بنابر 6 گذاشت و از روی جهل مسأله طواف را تمام کرد و متوجّه مسأله نشد تا وقت اعاده گذشت طوافشصحیح است و اگر شک در زیاده و نقصان باشد؛ مثل اینکه شک کند بین 6 و 7 و 8 و یا شک بین 6 و 8 طوافش باطل است. مناسک، مسأله 314.
آیة اللَّه مکارم: بنابر احتیاط واجب.
4- آیة اللَّه خامنه‌ای، آیة اللَّه خویی: احتمال التفات کافی است.
5- مسأله 672 مراجعه شود.
آیة اللَّه بهجت: حمل برصحت می‌شود.
آیة اللَّه سیستانی: در هر دو فرض عملصحیح است.
علم عدد طواف مشکوک در اثنای طواف اعاده‌ای
431 700- اگر بعد از شک در اشواط طواف و بنای بر بطلان، طواف اعاده شود و در اثنای آن معلوم شود که طواف اول مثلًا شش شوط داشته، اکتفای این طواف مشکل است و احتیاط لازم است. (1)
اعتماد دیگری در اشواط طواف و سعی
432 701- اعتماد دیگری در عدد اشواط طواف و سعی،(2) مانع ندارد.
کثیرالشک در طواف
433 702- کسی که در عدد اشواط، کثیر الشک است، شکش اعتنا نکند (3)و احتیاط آن است که کسی را وادار کند که عدد را حفظ کند.
معیار کثیر الشک
434 704- معیار در کثیر الشک بودن در طواف، عرفی است. (4)
1- آیات عظام بهجت، تبریزی، سیستانی، فاضل: طواف دوم محکوم بهصحّت است همان را اتمام برساند.
آیة اللَّه خویی: فتوای ایشان در دست نیست.
آیة اللَّهصافی، آیة اللَّه گلپایگانی: باید احتیاط کند اینکه طواف دوّم را رها کند و طواف قبلی را تکمیل نماید و پس از نماز طواف قبلی طواف و نماز آن را طور کامل اعاده نماید.
آیة اللَّه مکارم:صبر می‌کند تا موالات طواف دوم هم بخورد، سپس طواف اول را تکمیل کند.
2- آیة اللَّه تبریزی، آیة اللَّه خویی: یا آن شخص ثقه باشد.
آیة اللَّه سیستانی: و در خصوص طواف می‌توان بر او اعتماد کرد، اگر خود او یقین عدد اشواط داشته باشد.
3- آیة اللَّه بهجت: کثیر الشکّ در طواف مثل کثیر الشک در نماز است و همان وظیفه را دارد؛ و گمان درطواف معتبر است.
آیة اللَّه خویی: کثیرالشک در طواف تا حدّ وسواس نرسد باید شکش اعتنا کند. المسائل الشرعیه، ج 1،ص 343.
آیة اللَّه سیستانی: کثیرالشک در طواف نباید شکش اعتنا کند چنانچه در نماز نباید اعتنا کند. ملحق مناسک، س 212.
آیة اللَّه مکارم: و بنا را بر آنچه نفع اوست بگذارد.
4- آیة اللَّه سیستانی: معیار این است: شکی که برای او حاصل می‌شود، نسبت کسانی که در موجبات حواس‌پرتی مانند او هستند، مقدار معتنا بیشتر باشد.
435 705- معیار کثیر الشک در تعداد دورهای طواف و تعداد ریگ‌های رمی چیست؟ و عدم اعتنا چنین شکی چه معناست؟ آیا بنا بر اقلّ بگذارد یا اکثر؟ « (1)
وسوسه در طواف
436 706- در انجام اعمال نباید وسوسه اعتنا کرد؛ و اگر قسمتی از طواف اشکال پیدا کند، همان قسمت باید تصحیح شود و ادامه بعد از آن قصد طواف، بدون تصحیحِ آن قسمت، موجب اشکال در طواف می‌شود و با آوردن یک شوط بعد از طواف احتیاطاً، اشکال رفع نمی‌شود.
شک در طواف مستحب
437 707- اگر در طواف مستحب، در عدد دورها شک کند، بنابر اقل بگذارد و طوافشصحیح است.
حکم گمان در طواف
438 708- گمان در عدد دورها اعتبار ندارد (2)
1- آیةاللَّه بهجت: عرفی است که بنا را بر فعل، یا برصحیح می‌گذارد.
آیت‌اللَّه تبریزی: می‌تواند با کسی که عدد اشواط را حفظ کرده و یقین داشته باشد همراهی کرده و بر طبق یقین همراه عمل کند و اگر حدّ وسواس برسد، نباید شک در نقیصه اعتنا کند. واللَّه العالم.
آیت‌اللَّه خامنه‌ای: معیار کثیر الشک در طواف عرفی است و همان معنایی است که برای کثیرالشک در نماز بیان شده است؛ و اما کثیر الشک در رمی، حکم خاصی ندارد؛ و درصورت شک در عدد انداختن، باید آن قدر بیندازد تا علم پیدا کند.
آیت‌اللَّه سیستانی: کثیر الشک کسی است که شک او با ملاحظه همگونی در موجبات فراموشی، بیش از حدّ متعارف است و باید بنا را بر اکثر بگذارد.
آیت‌اللَّهصافی: معیار در کثیرالشک نظر عُرف است و معنای عدم اعتنا این است که بنا نفع خود؛ یعنی اکثر بگذارد، مگر این که بنا بر زیادی، موجب بطلانِ عمل گردد، که در اینصورت بنا بر اقلّ می‌گذارد که عملصحیح شود؛ واللَّه العالم.
آیت‌اللَّه فاضل: معیار در کثیرالشک یک امر عرفی است و اگر کسی در یک طواف یا دو طواف یا سه طواف پی در پی، سه بار شک کند، حکم کثیرالشک را دارد و بنا را بر اقل بگذارد.
آیت‌اللَّه مکارم: اگر در عرف بگویند« زیاد شک می‌کند»، بنابر طرفی می‌گذارد که نفع عمل او است.
آیت‌اللَّه نوری: معیار در کثیر الشک عرف است، عدم اعتنا یعنی بنا بگذارد که اتیان کرده است، مگر این که اتیان آن شی‌ء مشکوک مبطل باشد که در اینصورت بنابر عدم اتیان آن می‌گذارد.
2- آیة اللَّه بهجت: حکم آن مانند حکم ظنّ در نماز است.
بناگذاری بر شوط مظنون و انکشاف صحت
439 709- اگر طواف کننده، در اشواط طواف شک کند و گمانش یک طرف بیشتر باشد و با بنای بر آن، طواف را اتمام نماید و بعد از انجام اعمال، یقین بهصحت طواف خود پیدا کند، طواف اوصحیح است. « (1)
440 710- اگر کسی طواف یا سعی را در حال شک در اشواط ادامه (2)دهد و بعد یقین بهصحت پیدا کند، اشکال ندارد و طواف و سعیصحیح است، (3)ولی در نماز بدون تروّی، محل اشکال است، و احوط اعاده آن است.(4)
1- آیة اللَّه تبریزی، آیة اللَّه خویی: بنابر احتیاط لازم طواف را اعاده نماید.
آیة اللَّهصافی، آیة اللَّه گلپایگانی: اگر قصد رجا و کشف حال طواف را ادامه دادهصحیح است.
آیة اللَّه فاضل: اگر با اطمینان یک طرف ادامه دادهصحیح است. و گرنه باید احتیاطاً طواف و نماز طواف و سعی و تقصیر را اعاده کند.
2- آیة اللَّه تبریزی، آیةاللَّه خویی: طواف یا سعیش بنابر احتیاطصحیح نیست.
آیة اللَّه فاضل: ادامه دادن طواف و نماز و سعی در حالِ شک اشکال دارد. لذا در فرض مذکور باید از ادامه اعمال خودداری کند و تروی کند و اگر یک طرف اطمینان پیدا کرد طبق آن عمل کند و الّا عمل را از نو انجام دهد و در این مسأله فرقی بین طواف و نماز و سعی نیست.
آیة اللَّه مکارم: امید انجام وظیفه شرعی.
3- آیة اللَّهصافی، آیة اللَّه گلپایگانی: اگر در حال سعی شک کند و در حال شک بقصد رجا کشف حال ادامه‌دهد و بعد یقین بهصحت پیدا کند سعی اوصحیح است و در طواف، اگر از دلیل طواف، لزوم حفظ هر شوط استفاده شود، حکم بهصحت مشکل است و الّا بعید نیست. آراء المراجع،ص 268.
4- آیة اللَّه خامنه‌ای: در مورد سعی، حکم صحّت فرموده‌اند و متعرّضِ طواف و نماز نشده‌اند.
آیة اللَّه مکارم: همه شک‌ها احتیاج مختصری فکر دارد تا مشمول ادله شک گردد.
