عملیات والفجر 1 - نخستین تجربه مشترک سپاه و ارتش

عملیات والفجر 1 - نخستین تجربه سپاه پس از سازماندهی

سه ماه پس از انجام عملیات ناموفق والفجر مقدماتی، عملیات والفجر 1 در منطقه شمال غربی فکه تا بلندی های حمرین طرح ریزی شد. در ساعت 22 و 10 دقیقه 20 فروردین ماه 1362 با رمز یا الله - یا الله - یا الله حمله یگان های سپاه و ارتش به فرماندهی سرهنگ علی صیاد شیرازی (فرمانده وقت نیروی زمینی ارتش) آغاز شد.

از زمان عملیات ثامن الائمه که به شکست حصر آبادان انجامید ، تا آغاز عملیات والفجر 1 همواره برای در هم کوبیدن خط دشمن و گرفتن فرصت عکس العمل از آنها از تاریکی شب و ساعات استراحت نیروهای آنان بهره گرفته می شد ، اما در این عملیات روش هجوم در پوشش آتش تهیه برای در هم کوبیدن دشمن برگزیده شد. بر این اساس عملیات با اجرای آتش انبوه توپخانه شروع شد . 60 هزار گلوله توپ بر مواضع عراقیها فرو ریخت و این تا آن زمان بی سابقه بود . البته شمن نیز با 100 گلوله به استقبال توپهای ایرانی آمد .

موقعیت منطقه عملیاتی والفجر بیشتر تپه ماهور ( تپه های کوتاه ) بوده و بلندی های مهم آن از 180 متر تجاوز نمی کند و در منطقه جنوب شرقی کوه های حمرین قرار دارد . قرارگاه خاتم الانبیاء عملیات را از دو محور شمالی و جنوبی به فرماندهی قرارگاه کربلا در جناح راست و قرارگاه نجف در جناح چپ پیش می برد . در این عملیات 8 لشکر از سپاه پاسداران و 2 لشکر ، 3 تیپ و یک گردان از نیروی زمینی ارتش ایران و به عبارت دیگر 30 گردان از ارتش و 80 گردان از سپاه مشارکت داشتند . هر دو جناح کار پیشروی را تا سحر گاه فردا و تا اعلام دستور توقف به خوبی انجام دادند . از صبح همان روز تا پایان ششمین روز عملیات ، عراق بارها دست به پاتک زد و چندین مرتبه بلندی ها منطقه در دست طرفین رد و بدل شد ، اما نیروهای خودی توانستند اهداف به دست آمده را تثبیت کرده و حالت پدافند به خود بگیرند .

در پایان این عملیات تعداد 6750 تن از نیروهای دشمن کشته ، زخمی و اسیر شدند و 98 دستگاه تانک و نفربر زرهی منهدم ، 5 فروند چرخبال ساقط و سه واحد 550 نفری جیش الشعبی ، سه گردان کماندویی و 4 گردان مکانیزه آسیب دید . همچنین بخشی از بلندی های حمرین ، چندین روستا در حاشیه رودخانه دویرج و پاسگاه مرزی پیچ انگیزه آزاد شد که در مجموع 150 کیلومتر وسعت را در بر می گرفت .

آتش به جای خون

در میان جوی آکنده از تردید و عدم اجماع نظر، عملیات والفجر 1 در 21 فروردین 1362 آغاز شد همانگونه که پیش بینی می شد، موانع انبوه دشمن و حضور وسیع آنها در منطقه، دستیابی به اهداف را دشوار ساخته بود. اما رزمندگان، این بار نیز با تمام قدرت به دشمن حمله کردند. در محور قرارگاه فرعی کربلای 1، قرار بود لشکر 41 ثارالله، روی ارتفاع 135 و 139 که میدان مین و موانع متعددی میان این دو ارتفاع را پوشانده بودند عمل کند. با این حال، نیروهای این یگان با دادن تلفاتی، توانستند هدف های خود را به طور کامل تصرف کنند، اما با آن که میان معبر این یگان با معبر لشکر 14 امام حسین (علیه السلام) یک کیلومتر فاصله دارد. ولی تا صبح، الحاق صورت نگرفت. حتی در چند محور، عملیات شکستن خط و رخنه به داخل مواضع دشمن به دلیل وجود موانع، کمین های به هم پیوسته و رده های متعدد دفاعی، انجام نشد. در محور قرارگاه کربلای 2، لشکر 7 ولیعصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) مأموریت داشت، روی ارتفاع 175 عمل کند، اما در ابتدای این ارتفاع متوقف شد و با دادن شماری شهید و مجروح، از پیشروی و تصرف هدف بازماند. در محور قرارگاه کربلای 3، تیپ 33 المهدی در گزارش های خود اعلام کرد که ارتفاع 178 را تصرف کرده است اما این مسئله اثبات نشد. در محور قرارگاه کربلای 4 لشکر 14 امام حسین (علیه السلام) از منطقه رملی مقابل خود به اشتباه وارد محوطه اصلی سمت چپ شد و به پاک سازی منطقه پرداخت و پس از آن، خود را به ارتفاع تیغ های پس از رمل رساند و نیروهای دشمن را پاک سازی کرد.

همچنین، نیروهای این یگان بیش از 200 تن از نیروهای عراقی را به اسارت در آوردند. در محور قرارگاه کربلای 5، لشکرهای نجف فجر و یک کیلومتر از موانع را پشت سر گذاشته و خود را به سه راهی پشت ارتفاع 178 رساندند.

در محدوده قرارگاه نجف نیز اوضاع کم و بیش همین گونه بود؛ در محور قرارگاه نجف 1، لشکر 31 عاشورا مأموریت داشت دو ارتفاع 165، واقع در کنار شیار بجلیه و 145 را تصرف کند در مسیر ارتفاع 165

(با آن که ارتفاعی کوتاه و فاقد قله است) نیروهای شناسایی به دلیل وجود موانع بسیار زیاد، نتوانستند معبری را باز کنند، از این رو، مقرر شد قرارگاه نجف 1 روی ارتفاع 145 عمل کند و سپس، نیروهای خود را به سوی ارتفاع 165 و شیار بجلیه حرکت دهد. اما پس از استقرار نیروهای این قرارگاه روی ارتفاع 145، در نیروها توانی برای ادامه تک به سمت ارتفاع 165باقی نمانده بود. در محور قرارگاه نجف 2، لشکر 27 حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) ارتفاع 112 را که در جناح چپ این یگان قرارداشت، تصرف و تثبیت کرد و توانست مقداری نیز به سوی ارتفاع 143 که در مقابل این لشکر واقع بود، پیشروی کند. در قرارگاه نجف 4، تیپ 10 سیدالشهدا (علیه السلام) و تیپ 37 زرهی شیراز از ارتش، مأموریت داشتند در محور پیچ انگیزه و دویرج عمل کنند. این محور اهمیت چندانی نداشت و حتی در صورت پیشنهاد، ممکن بود، مأموریت این یگان ها لغو شود. با این حال، تیپ 10 سیدالشهدا (علیه السلام) معبر را شناسایی کرد که موقعیت این معابر از پشت پیچ انگیزه به طرف دویرج، یعنی در پشت نیروهای دشمن بود. یگان های قرارگاه نجف 4 در مأموریت خود نیروها را در پشت نیروهای عراق مستقر کرده و با تیرباری که در آن سوی رودخانه

کار گذاشته شده بود، به سوی دشمن تیراندازی کردند. این اقدام که برای دشمن تازگی داشت، تمام توجه تیربارهای عراقی را در آن محور به سوی خود جلب کرد و موجب شد دشمن بر روی آنها اجرای آتش کند. در پی این اقدام، مواضع دشمن شناسایی شد و نیروهای تیپ 10 با حمله به دشمن و انداختن نارنجک در سنگرهای آنان، شمار زیادی از عراقی ها را کشتند و منطقه را پاک سازی کردند.

به طور کلی، وضعیت محورها متفاوت بود؛ بیشتر هدف ها تصرف نشده بود، در برخی محورها نیروها نتوانسته بودند عملیات رخنه و توسعه سر پل را عملی کنند و در بعضی محورها نیز موفقیت های محدودی به دست آمده بود. در چنین شرایطی ماندن یگان ها در مناطق تصرف شده، امکان پذیر نبود. لذا، صبح روز عملیات، به تمام یگان های قرارگاه کربلا دستور عقب نشینی داده شد. گرچه نیروهای خودی حدود 60 هزار گلوله بر سر دشمن ریختند (که در مقایسه با گذشته بی سابقه ترین حجم آتش در جنگ بود) اما در مقابل، دشمن نیز با 400 قبضه توپ، جهنمی از آتش در منطقه به وجود آورد. بدین ترتیب، این بار نیز موفقیت اندکی نصیب نیروهای خودی شد و شماری از نیروها که شهید یا مفقود شده بودند در منطقه تحت اختیار دشمن به جا ماندند.

در این میان، لشکر 8 نجف کمترین مفقود را داشت. این یگان به دلیل تجربه قبلی به ویژه در عملیات والفجر مقدماتی، پس از دریافت دستور عقب نشینی، با اجرای مانور آتش تانک به خط دشمن، نیروهای خود را عقب کشید. همچنین فرماندهان این یگان در شب عملیات وقتی دریافتند که اوضاع نامساعد است، دستور حرکت به سمت چپ و راست خود را صادر نکردند و بدین ترتیب، از تلفات بیشتری جلوگیری شد. قرارگاه نجف نیز با وجود حفظ برخی مواضع از جمله در محور لشکر حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) (قرارگاه فرعی نجف 2) وضعی مشابه قرارگاه کربلا داشت.

پس از مرحله اول عملیات، با یک شب تأخیر، مرحله دوم عملیات نیز انجام شد با این امید که بعضی مواضع، تصرف و تثبیت شود، اما این اقدام نیز چاره ساز نشد. در این مرحله لشکر 27 حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) ارتفاعات 146 و 143 را تصرف کرد ولی تنها توانست تا ظهر 24 فروردین 1362 آن را حفظ کند و با فشار نیروهای عراق، از مناطق تصرف شده عقب نشینی کرد.

شناسنامه عملیات والفجر 1 : 

شرح مختصر عملیات والفجر 1

مقدمه

پس از عملیات والفجر مقدماتی، که با طراحی و فرماندهی سپاه پاسداران و با اتکا به نیروی پیاده در جنوب منطقه فکه انجام شد، فرماندهان ارتش عملیاتی در شمال این منطقه با اتکا به آتش توپخانه طراحی کردند. بدین ترتیب برای نخستین بار در جنگ ایران و عراق آتش متمرکز و فوق العاده توپخانه در نظر گرفته شد.

اهداف عملیات والفجر 1

هدف اصلی این عملیات تک به جبال حمرین و تکمیل تصرف آن و نیز دست یابی به جبل فوقی بود تا به این وسیله ضمن تسلط بر ارتفاعات منطقه، دشمن را مجبور کنند تا در دشت قرار بگیرد و مقدمات پیش روی به عمق فراهم آید.[مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، "از خرمشهر تا فاو"، ص 55]

موقعیت منطقه

زمین منطقه به صورت کوهستانی و تپه ماهور است و ارتفاعات مهمی همچون 178، 175 و 165 را در خود جای داده است. اغلب این ارتفاعات در جنوب منطقه عملیاتی و در امتداد جنوب شرقی جبال حمرین واقع شده و به شکل دهلیزی صخره ای نمایان است. همچنین، پس از دشت سمیده، در این قسمت ارتفاعات جبل فوقی به موازات جبال حمرین شروع می شود. پس از آن، آب گرفتگی و باتلاقی های هورالهلغل و هورالسناف قرار گرفته است.[منبع شماره 1، ص 55]

استعداد دشمن

با انجام عملیات والفجر مقدماتی، نیروهای عراقی در منطقه عمومی فکه افزایش یافتند. به همین دلیل جبهه خودی تلاش زیادی به عمل آورد تا منطقه مورد نظر برای انجام عملیات والفجر 1 از نظر دشمن محفوظ بماند. این تلاش تا روز 1361/12/28 موفق بود، اما پس از ورود توپخانه به منطقه و دو بار جابه جایی آن و نیز عواملی همچون نقل و انتقال یگان های عملیاتی موجب شدند دشمن نسبت به تحرکات نیروهای خودی و احتمال انجام عملیات از سوی آنها حساس شود. به همین دلیل سپاه چهارم عراق که مسئولیت پدافند از منطقه مورد نظر را بر عهده داشت، یگان های زیر را برای مقابله با عملیات احتمالی ایران تحت امر خود قرار داد:

- تیپ های 501، 18، 44، 45، 701، 704، 603، 419، 38، 703، 104، 427، 238 پیاده؛
- تیپ های 60، 51، 37، 12، 17، 26، 34، 8، 42 زرهی؛
- تیپ های 27، 1 و 24 مکانیزه؛
- تیپ 55 مختلط؛
- تیپ 33 و چهار گردان مستقل نیروی مخصوص؛
- دو گردان کماندویی از لشکر 1 و پنج گروهان کماندویی از سپاه 4؛
- تیپ 108 گارد مرزی.[گزارش 881 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، عملیات والفجر 1 ، ص 7؛ و: سند 019193 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1362/1/22؛ و: سند 019214 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1362/1/24؛ و: سند 019249 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1362/1/26]

سازمان رزم خودی

قرارگاه خاتم الانبیاء(صلی الله علیه و آله) برای انجام این عملیات دو قرارگاه عملیاتی را تحت امر خود قرار داد:

الف- قرارگاه عملیاتی نجف؛ 

نجف 1، شامل: لشکر 31 عاشورا (15 گردان پیاده) و تیپ 55 هوابرد (چهار گردان)؛
نجف 2، شامل: لشکر 27 محمد رسول الله (15 گردان پیاده) و تیپ 84 خرم آباد (چهار گردان)؛
نجف 3، شامل: لشکر 5 نصر (15 گردان پیاده) و تیپ 58 ذوالفقار (پنج گردان)؛
 نجف 4 (به عنوان احتیاط) شامل: تیپ مستقل 10 سیدالشهدا (پنج گردان پیاده) و تیپ 37 زرهی (دو گردان تانک و یک گروهان مکانیزه)؛

یگان های توپخانه، شامل: شش گردان از ارتش و دو گردان از سپاه.

ب- قرارگاه عملیاتی کربلا:

کربلا 1، شامل: لشکر 41 ثارالله (شش گردان پیاده) و تیپ 1 لشکر 21 حمزه (چهار گردان پیاده و یک گردان (-) تانک)؛
کربلا 2، شامل: لشکر 7 ولی عصر (پنج گردان پیاده) و تیپ 2 لشکر 21 حمزه (سه گردان پیاده و یک گروهان تانک)؛
کربلا 3، شامل: تیپ 33 المهدی (پنج گردان پیاده) و تیپ 3 لشکر 21 حمزه (سه گردان پیاده و دو گروهان تانک)؛
کربلا 4، شامل: لشکر 14 امام حسین (هشت گردان پیاده و دو گردان تانک) و تیپ 2 لشکر 77 خراسان (چهار گردان پیاده و یک گروهان تانک)؛
کربلا 5، شامل: لشکر8نجف اشرف(9گردان پیاده) و لشکر(-) 19فجر (هفت گردان پیاده و 1 گردان تانک)؛
تیپ 4 زرهی لشکر 21 حمزه (دو گردان مکانیزه و سه گردان تانک و دو گردان ژاندارمری) و یک گروهان از سپاه (به عنوان احتیاط) و تیپ 1 لشکر 17 علی ابن ابیطالب (سه گردان پیاده)؛

یگان های توپخانه، شامل: هشت گردان از ارتش و دو گردان از سپاه.[سند 019108 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1362/1/18؛ و: سند 074818 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1361/12/20]

طرح عملیات والفجر 1

عملیات از دو محور شمالی و جنوبی طراحی شد. قرارگاه نجف ارتفاعات حمرین را تصرف، دشمن را منهدم و منطقه مورد نظر را تامین می کند و سپس بنا به دستور تک را جهت تصرف جبل فوقی به سمت جنوب ادامه داده و آماده پدافند می شود ویا بنا به دستور تک را به سمت جنوب و غرب ادامه می دهد.
قرارگاه کربلا ضمن پدافند در قسمتی از منطقه واگذاری تک کرده و با انهدام قوای دشمن دامنه ارتفاعات جنوب غربی حمرین را تأمین و در امتداد آن پدافند می کند و سپس آماده می شود بنا به دستور به قرارگاه نجف کمک نموده و یا تک را به سمت غرب ادامه دهد.[سند 019104 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1362/1/18]

شرح عملیات والفجر 1

عملیات در ساعت 23 روز 1361/1/21 با رمز مبارک "یاالله" آغاز شد. یگان های عمل کننده به تناسب طرح مانور و ماموریت های تعیین شده، با اختلاف کمتر از یک ساعت با دشمن درگیر شدند. در قرارگاه عملیاتی کربلا، نیروها در دو جناح چپ و راست در عمق پیش روی کردند و پس از انهدام نیروهای دشمن، نظر به این که محور وسط پاکسازی نشده بود و نیروهای خودی از جناحین تهدید می شدند، با نزدیک شدن روشنایی هوا دستور داده شد که از ادامه پیش روی خودداری کنند.

در محور قرارگاه عملیاتی نجف، چند ارتفاع مهم منطقه پاک سازی شد و نیروها روی آنها و نیز در داخل کانال های ارتباطی و سنگرهای دشمن هجوم برده، در آنجا مستقر شدند.
موضوع قابل توجه در این محور، عملکرد چشمگیر و ابتکاری یکی از یگان های سپاه پاسداران در جناح چپ محور جنوبی بود؛ به گونه ای که نیروهای دشمن دور خورده و به طور کامل منهدم شدند.
دشمن صبح روز اول با استفاده از ارتفاعاتی که به تصرف نیروهای خودی در نیامده بود، از جمله ارتفاع مهم 165 - مشرف بر پاسگاه و شیار بجلیه - نیروهای موجود در منطقه را تقویت کرد و سپس پاتک های خود را با حجم زیاد آتش آغاز نمود، به گونه ای که تا ساعت 17 همان روز به همین شکل پنج پاتک را تدارک و اجرا کرد.
در شب دوم، ارتفاع 165 به تصرف نیروهای خودی درآمد؛ اما با روشن شدن آسمان و اجرای آتش شدید از سوی دشمن، این ارتفاع در همان روز دو بار میان نیروهای خودی و دشمن دست به دست شد.
در روز سوم عملیات، نیروهای عراقی با در اختیار داشتن ارتفاع 165 و سپس اجرای آتش شدید و بهره گیری از هلی کوپتر، مجدداً پاتک های خود را از سر گرفتند که مقاومت جبهه خودی در این روز چشمگیر و قابل توجه بود.
در شب چهارم، نیروهای خودی مجدداً تلاشی را به منظور تصرف ارتفاع 165 انجام دادند؛ اما دشمن که هوشیار شده و به اهداف عملیات را پی برده بود، به مقابله با تعرض طرف مقابل پرداخت.
در روزهای چهارم و پنجم، نبرد با شدت زیاد روی ارتفاعات تصرف شده ادامه داشت و در برخی از ارتفاعات، درگیری به صورت تن به تن درآمده بود.

طی این درگیری ها ارتفاعات منطقه چندین بار رد و بدل شد؛ لیکن به رغم عبور موفق نیروها از موانع و شکستن خط دشمن و نیز به کارگیری نسبتاً مناسب آتش توپخانه و تلفات قابل ملاحظه ای که به دشمن وارد شد، درگیری ها به مرور کاهش یافته، نیروهای خودی در مواضع مناسب پدافند کردند.[منبع شماره 1،ص ص 58 - 56]

نتایج عملیات والفجر 1

در این عملیات به رغم مورد هجوم قرار دادن دشمن با 60 هزار گلوله توپ، حجم آتش خودی حدود 60 درصد آتش دشمن بود. مضافاً اینکه مسبب اصلی عدم موفقیت نیروهای خودی در این عملیات را هوشیاری دشمن می توان دانست.

خسارات وارده به دشمن به قرار ذیل می باشد:

1. کشته و مجروح شدن 8500 تن و به اسارت در آمدن 350 تن دیگر،
2. انهدام 98 دستگاه تانک و پنج فروند هلی کوپتر،
3. انهدام سه واحد 550 نفری جیش الشعبی، سه گردان کماندویی و 13 تیپ مکانیزه.[منبع شماره 1، ص 58]

خسارات خودی:

حسین علایی مسئول ستاد قرارگاه خاتم(صلی الله علیه و آله) در نامه ای به فرماندهی کل سپاه پاسداران آمار شهدا و مجروحان عملیات را به این شرح اعلام کرد:

شهدای سپاه و بسیج          1000 نفر
مجروحان سپاه و بسیج       4686 نفر
شهدای ارتش                 200 نفر
مجروحان ارتش حدود       700 نفر
شهدای مجهول الهویه         50 نفر[گزیده اسناد عملیات والفجر 1 ، جلد 3، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، ص278]

جبهه نبرد: 
فکه- شوش - دزفول
دهلران- موسیان

منبع: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس