شکر کردن، راه تداوم نعمتها (شرح حکمت 13 نهج البلاغه)

شکر کردن، راه تداوم نعمتها (شرح حکمت 13 نهج البلاغه)

و قال عليه السلام إِذَا وَصَلَتْ إِلَيْكُمْ أَطْرَافُ النِّعَمِ فَلَا تُنَفِّرُوا أَقْصَاهَا بِقِلَّةِ الشُّكْرِ.

امام عليه السلام فرمود: هنگامى كه مقدمات نعمت ها به شما روى آورد ادامه آن را به واسطه كمى شکرگذارى از خود دور نسازيد.[1]

توجه : برای دریافت و مشاهده تصویر در ابعاد اصلی و بزرگ تر روی آن کلیک کنید.

شرح و تفسير شکر؛ راه تداوم نعمت ها

امام عليه السلام در اين سخن حكمت آميز به نكته ديگرى درباره آثار شکر نعمت و آثار كفران بيان مى كند و مى فرمايد: «هنگامى كه مقدمات نعمت ها به شما روى مى آورد دنباله آن را به واسطه كمى شکرگزارى از خود دور نسازيد»؛

(إِذَا وَصَلَتْ إِلَيْكُمْ أَطْرَافُ [2] النِّعَمِ فَلَا تُنَفِّرُوا أَقْصَاهَا بِقِلَّةِ الشُّكْرِ)

. نعمت ها غالباً به صورت تدريجى بر انسان وارد مى شود و وظيفه انسان هوشيار اين است كه به استقبال نعمت برود و استقبال از آن راهى جز شکرگزارى ندارد. هرگاه با آغاز روى آوردن نعمت به شکر قلبى و زبانى و عملى بپردازد ادامه خواهد يافت و تا پايان آن نصيب انسان مى شود و به تعبير ديگر به گفته بعضى از شارحان نهج البلاغه، نعمت ها مانند گروه هاى پرندگان است كه وقتى تعدادى از آنها بر شاخه درختى نشستند بقيه تدريجا به دنبال آنها مى آيند و شاخه ها را پر مى كنند؛ ولى اگر گروه اول صداى ناهنجار و حركت ناموزونى بشنوند يا ببينند فرار مى كنند و بقيه هم به دنبال آنها مى روند و صحنه از وجودشان خالى مى شود.

همچنين بسيارى از نعمت ها به صورت تدريجى زوال مى پذيرند؛ هرگاه  انسان در آغاز زوالش هوشيار باشد و به شکر قلبى و زبانى و عملى بپردازد مانع بازگشت و زوال تدريجى آن مى شود.

اين سخن در اصل برگرفته از قرآن مجيد است كه مى فرمايد: « «وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّكُمْ لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزيدَنَّكُمْ وَلَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابي  لَشَديدٌ»؛ به خاطر بياوريد زمانى كه پروردگارتان اعلام داشت اگر شکرگزارى كنيد (نعمت خويش را) بر شما خواهم افزود و اگر ناسپاسى مجازاتم شديد است».[3]

قرآن مجيد سرگذشت بسيار عبرت آموزى از قوم سبأ نقل مى كند كه خداوند نعمت بسيار وافرى به آنها داد و فرمود: « «كُلُوا مِنْ رِزْقِ رَبِّكُمْ وَاشْكُرُوا لَهُ بَلْدَةٌ طَيِّبَةٌ وَرَبٌّ غَفُورٌ»؛ ازروزى پروردگارتان بخوريد و شکر او را به جا آوريد؛ شهرى پاك و پاكيزه در اختيار شماست و پروردگارى آمرزنده».[4] ولى آنها به كفران پرداختند و سد عظيمى كه سبب آبادى كشور آنها شده بود بر اثر سيلاب و عوامل ديگر در هم شكست و تمام آبادى و باغ ها و مزارع ويران شد به گونه اى كه نتوانستند در آنجا بمانند و ناچار در اطراف متفرق شدند.

قرآن در اينجا مى افزايد: « «ذلِكَ جَزَيْناهُمْ بِما كَفَرُوا وَهَلْ نُجازي إِلَّا الْكَفُورَ»؛ اين كيفر را بر اثر كفرانشان به آنها داديم و آيا جز كفران كننده را كيفر مى دهيم».[5]

روايات فراوانى درباره اهميت شکر از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و امامان معصوم عليهم السلام به دست ما رسيده كه اهميت اين فضيلت انسانى را آشكار مى سازد.

امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

«إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ أَنْعَمَ عَلَى قَوْمٍ بِالْمَوَاهِبِ فَلَمْ يَشْكُرُوا فَصَارَتْ عَلَيْهِمْ وَبَالًا وَابْتَلَى قَوْماً بِالْمَصَائِبِ فَصَبَرُوا فَصَارَتْ عَلَيْهِمْ نِعْمَةً؛

خداوند متعال به گروهى از مردم نعمت داد، اما آنها شکرش را به جا نياوردند در نتيجه آن متاع مايه وبالشان شد و گروهى از مردم را به مصائبى گرفتار كرد لكن آنها صبر كردند و (شکرگزار بودند) در نتيجه مصيبت ها به نعمت ها تبديل شد».[6]

در اينجا دو سؤال باقى مى ماند:

نخست اين كه حقيقت شکر چيست؟

شکر سه مرحله دارد: مرحله قلبى كه انسان از نعمت هاى خدا خشنود و راضى و سپاسگزار باشد و مرحله زبانى كه آنچه را درون قلب اوست بر زبان جارى سازد؛ ولى از همه مهم تر مرحله عملى شکر است و آن به طور شفاف اين است كه از نعمت هاى الهى درست بهره بردارى كند و اهداف اين مواهب را در نظر گيرد و به سوى آن اهداف حركت كند؛ اگر خدا عقلى براى درك نيك و بد به او داده از اين عقل در مسير شيطنت استفاده نكند و اگر او را مشمول موهبت آزادى كرده از اين آزادى براى پيشرفت و تكامل بهره گيرد نه در مسير بى بند و بارى و گناه و فساد همچنين در مورد اعضاى بدن كه هر كدام موهبتى عظيم است و در مورد مال و ثروت و فرزند و همسر. بسيارند كسانى كه شکر قلبى و زبانى دارند؛ ولى در مرحله شکر عملى مقصرند.

اگر در مفهوم شکر به آن گونه كه در بالا گفته شد دقت كنيم فلسفه آن نيز روشن مى شود، زيرا اين مواهب مال ما نيست از سوى ديگرى است و آن را براى اهداف خاصى آفريده و اگر در غير آن اهداف به كار گرفته شود خيانت در آن نعمت است.

از اينجا پاسخ سؤال ديگرى نيز روشن مى شود كه خدا چه نيازى به تشکر و سپاسگزارى ما دارد. ممكن است انسان ها با سپاسگزارى تشويق شوند و آرامش روحى پيدا كنند. خدا كه نيازى به اينها ندارد.

ولى از آنچه در بالا گفته شد فهميديم كه سخن از نياز خدا در ميان نيست؛ سخن از نياز من است كه اگر نعمت ها و مواهب الهى را كه براى اهداف خاصى است در غير آن به كار گيرم طبيعى است كه از آن محروم خواهم شد، زيرا خداوند حكيم است و حكيم اين مواهب را به افراد لايق و وظيفه شناس مى دهد.

اضافه بر اين كسانى كه نعمت هاى الهى را ضايع مى كنند و در غير اهداف آن مصرف مى نمايند در واقع اهانتى به ساحت قدس پروردگار كرده اند و از اين جهت درخور عقوبتى هستند.

منبع: آیت الله مکارم شیرازی، پيام امام اميرالمومنين عليه السلام، ج‏12، ص: 99 الی 104.
-------------------------------------
پی نوشت:
[1] سند گفتار حكيمانه:
پيش از مرحوم سيّد رضى ابوعثمان جاحظ عين همين عبارت را در كلمات خود آورده و بعيد نيست كه سيّد رضى از او روايت كرده باشد و از كسانى كه بعد از مرحوم سيّد رضى بوده اند جماعتى آن را در كتاب هاى خود آورده اند از جمله قاضى قضاعى در دستور معالم الحكم و آمدى در غررالحكم و زمخشرى در ربيع الابرار.( مصادر نهج البلاغه، ج 4، ص 15).
ر كتاب تمام نهج البلاغه اين سخن حكمت آميز در لا به لاى دستورى كه امام عليه السلام به يارانش درباره آداب دين و دنيا تعليم داده آمده است.( تمام نهج البلاغه، ص 719).
[2] .« أطراف» جمع« طَرَف» در اينجا به معناى آغاز هر چيزى است به قرينه« اقْصاها» كه در جمله بعد آمده، و به معناى انتهاى چيزى است.
[3] ابراهيم، آيه 7.
[4] سبأ، آيه 15.
[5] سبأ، آيه 17.
[6] بحارالانوار، ج 68، ص 41، ح 31.

مطالب مرتبط:
آیین دوست یابی (شرح حکمت ۱۲ نهج البلاغه)
اهمیت آبروداری(ترجمه و شرح حکمت 346 نهج البلاغه)