آسیبهای فردی و اجتماعی غلو و تملق

آسیبهای فردی و اجتماعی غلو و تملق

دین اسلام و مکتب اهل بیت علیه السلام نه اجازه بزرگ نمایی دادند نه کوچک نمایی، زیرا در این دو است که حق گم می شود و حق دار از رسیدن به حق خود محروم می ماند. از دیگر آسیب های غلو و بزرگ نمایی بالا رفتن میزان اشتباه در افراد است. کسانی که خود را بزرگ می بینند یا چاپلوسان آنها را بزرگ تر از آنچه هستند می پندارند اشتباه شان به دلیل غرور، تکبر، عجب و دوری از نقد بیشتر می شود که آثار بسیار بدی برای افراد و جوامع دارد. این موضوع ما را بر آن داشت تا از آسیبهای فردی و اجتماعی غلو و تملق سخن بگوییم.

آسیبهای فردی و اجتماعی غلو و تملق

دین اسلام دین عقلانیت و تفکر است. هر مسئله ای در مسائل دینی با عقل سنجیده می شود؛ همچنین پیدا کردن مصادیق عمل در احکام شرعی نیز برعهده عقل گذاشته شده است. اسلام با اعتبار دادن به عقل، دین را کامل کرده است و هیچ گاه سعی نکرده عقل را کنار بگذارد. هر انسانی با رجوع به عقل و فطرت خود می تواند راه، روش، سخن و تفکر درست یا غلط را تشخیص دهد. یکی از رفتارهایی که به دین و عقل صدمه می زد بزرگ نمایی و غلوّ یا کوچک نمایی و تحقیر است. دین هیچ گاه اجازه بزرگ نمایی بیش از حد برای فرد، افکار یا کاری را نداده است و از آن طرف کوچک دیدن بیش از حد هرچیزی را هم مردود دانسته است.

با توجه به اینکه در غلوّ و بزرگ نمایی دروغ های متعددی نهان شده است، باعث صدمات و لطمات بزرگ تری می شود. غلو کردن از جمله رفتارهایی است که رشته گناه های زیادی را با خود دارد و صدمات بسیار زیادی به دین و انسانیت می زند. چاپلوسی، نمامی، دروغ گویی، عجب، تکبر، انحراف، طمع، توهین، حسد، تحقیر دیگران و ... تنها بخشی از گناهانی است که در غلو به وجود می آید. امام علی علیه السلام در این باره هشدار داده است: «درباره من، دو گروه نابود شدند، دوست دار افراط کننده و گزافه گوی و دشمن کینه توز و دشمن خوی.»[1] افرادی بودند که به واسطه محبت به اهل  بیت علیه السلام در حق آنها غلو می  کردند که در تاریخ به «غالی» معروف شدند. این دسته از مثلا محبان هم خود را هلاک می کردند، هم دیگر مؤمنان را و هم جایگاه اهل  بیت علیه السلام را تنزل می دادند.

خداوند در مورد غلو کردن در مورد حضرت مسیح در قرآن می  فرماید: «ای اهل کتاب، در دین خود از اندازه فراتر مروید و غلو مکنید و بر خدا جز راست مگویید؛ همانا مسیح عیسی پسر مریم، پیامبر خدا و کلمه اوست که آن را به سوی مریم افکند، و روحی است از او، پس به خدا و فرشتگان او ایمان آورید و مگویید خدا سه است: أب و إبن و روح القدس. از این گفته بازایستید که برای شما بهتر است. جز این نیست که الله خدایی یکتاست، پاک و منزّه است، از اینکه او را فرزندی باشد.»[2] آری برخی انسان ها به دلیلی محبتی یا نیازی که نسبت به چیزی یا کسی دارند، سعی می کنند با القاب خاص و نسبت های خاص آن  را بالا ببرند؛ در حالی که با بالا بردن او یک اصل، فرد یا تفکر را پایین  می آورند. یعنی اگر کسی بگوید مسیح فرزند خداست، خداوند را کوچک، قابل رؤیت کرده و در دسترس قرار داده است و نتیجه اینکه خدای کوچک شده نمی تواند «حَمیداً لَمْ یَزَلْ، مَحْموداً لایَزالْ» بوده و مدبر عالم باشد، چون محدود شده است.

بزرگ کردن کوچکان

در طول تاریخ کسانی که یک قدرت مادی یا معنوی به دست می گرفتند سعی می کردند چهره و تفکر خود را بزرگ نمایی کنند و در جایگاهی قرار دهند که کسی نتواند آن فرد یا تفکر را نقد کند یا به کارش اشکالی وارد کند. در مقابل هم افرادی بودند که با چاپلوسی و تملق به این حرکت دامن می زدند و باعث می شدند مردم آن جایگاه را باور کنند. این رسم غلط از زمان فرعون و نمرود که خودشان را خدا می پنداشتند وجود داشته تا امروز که هر فردی و تفکری سعی دارد خود را بالاتر از آنچه هست جلوه دهد. این رفتارها البته یک طرفه نبود زیرا در حالی که افراد سعی می کردند خود را بالاتر از دیگران بدانند در تلاش بودند که افراد شایسته را پایین تر از آنچه هستند معرفی کنند. به طور مثال کافران و مشرکان هرگاه می خواستند پیامبر اسلام را کوچک کنند ایشان را یتیم عبدالله می خواندند و افرادی را اجیر می کردند که ایشان را مسخره کنند یا شکمبه گوسفند بر سر ایشان خالی کنند اما رسول خدا صلی الله علیه و آله در مقابل سعی نکردند با بزرگ نمایی و غلو پیش بروند و تلافی کنند، زیرا آسیب آن بیشتر بود. معاویه خود را خلیفه و شریف می دانست اما به کار بردن لقب فرزندان رسول خدا را برای امام حسن و امام حسین ممنوع کرده بود.
این تغییر جایگاه ها توسط معاویه به قصد ضربه به دین انجام می گردید. دین اسلام و مکتب اهل بیت علیه السلام نه اجازه بزرگ نمایی دادند نه کوچک نمایی، زیرا در این دو است که حق گم می شود و حق دار از رسیدن به حق خود محروم می ماند. امیرالمؤمنین علیه السلام می فرمایند: «ستودن بیش از استحقاق، چاپلوسى است و ستودن کمتر از استحقاق ناشى از ناتوانى در سخن یا حسادت است.»[3] شاید افرادی قابل تقدیر باشند اما تقدیرها نباید باعث تملق شود و نباید به نحوی صورت بگیرد که در افراد ایجاد غرور کند و از طرفی دیگر شایستگان را حقیر کند و از طرفی دیگر عزت متملق را هم از بین ببرد.[4] از دیگر آسیب های غلو و بزرگ نمایی بالا رفتن میزان اشتباه در افراد است. کسانی که خود را بزرگ می بینند یا چاپلوسان آنها را بزرگ تر از آنچه هستند می پندارند اشتباه شان به دلیل غرور، تکبر، عجب و دوری از نقد بیشتر می شود که آثار بسیار بدی برای افراد و جوامع دارد. نتیجه آنکه غلوّ و بزرگ نمایی هم ضددینی و ضدانسانی است و هم ناهنجاری اجتماعی؛

تقدس زایی

یکی از رفتارهایی که دین مداران و صاحبان قدرت دینی انجام می دهند، تقدس زایی و مقدس انگاری است. اولین کاری که مقدس زایی انجام می دهد «دور زدن عقل و فکر» است. این کار با الگوبرداری از دین صورت می گیرد؛ در حالی که دین آنچه را که جایگاه ارزش مندی دارد، قابل تغییر و تبدیل نیست و اختلالی در آن شکل نمی گیرد، «مقدس» می شمارد. دین اسلام چیزهایی را مقدس شمرده که به وحی و امر الهی متصل باشند. امری که به وحی متصل است و قابل تغییر در زمان و مکان خاص نیست؛ ولی هنگامی که چیزی با نظر، عقیده و استدلال انسانی و با توجه به ذوق ها، امیال، علاقه مندی ها و حتی تعصب ها، غیض ها  و غضب ها مقدس شمرده می شود، در طول زمان و در مکان  خاص تغییر می کند و دچار نقصان می شود.

در اینجا وجهه مقدسی که به آن داده شده، صدمه می بیند و در ادامه مقدسات اصیل دیگر را هم به چالش می کشد. نام گذاری ها و لقب دادن ها اگر از سوی انسان باشد و به سرچشمه وحی، کتاب و سنت متصل نباشد می تواند مورد بررسی، قضاوت و داوری قرار بگیرد. اینجاست که اختلال در آن باعث مختل شدن اعتقادات اصیل می شود. از جمله آسیب های تقدس زایی گرفتن حق نقد از آن موضوع مقدس انگاشته شده است که باعث می شود اشکالات در آن انباشته شود و به مرور نابودش کند. از طرفی انسان ها، هم حق بررسی دارند و هم حق انتخاب که با تقدس زایی در یک جا جمع نمی شوند. پس هم حق بررسی از بین می رود و هم حق انتخاب.

ضمن آنکه خداوند انسان را ذاتاً غایت اندیش آفریده است، به همین دلیل است که انسان ها همیشه در رفتارها و نگاه های شان غایت را در نظر می گیرند. حال اگر غایت متصور با عمل هم خوانی نداشته باشد، آن امر نه تنها مقدس نمی شود؛ بلکه ضد مقدس دیده می شود. در کل تقدس زایی یکی از مراتب غلو است که انسان ها انجام می دهند؛ در حالی که دین با هر نوع غلو و بزرگ نمایی مخالف است. مکتب ما به جای تقدس زایی، «عزت مندی» را توصیه و سفارش کرده است. خداوند در قرآن عزت را از آن خود، پیامبر و مؤمنان دانسته است[5] بنابراین هرچه که در راستای امر خداوند و دین باشد، عزیز است و قابل احترام، پس نیازی به تقدس زایی نیست.

پی نوشتها :
.....................................................
1. نهج البلاغه، حکمت۱۱۷
2. نساء/۱۷۱
3. نهج البلاغه، حکمت۳۴۷
4. عیون الحکم، ص389
5. منافقون/8