تعصبات جاهلی از منظر قرآن | تحلیل نقش عدالت و ایمان در جامعه اسلامی

تعصبات جاهلی (نژادی و خویشاوندی) از منظر قرآن

تعصب جاهلی، از مهم‌ترین موانع تحقق عدالت اجتماعی در جوامع انسانی است. قرآن کریم، تعصبات نژادی و حزبی را عامل ظلم و گمراهی دانسته و مؤمنان را به ترک این باورهای نادرست دعوت کرده است. در این مقاله، مفهوم تعصب، آثار مخرب آن و راهکارهای مقابله از نگاه قرآن بررسی می‌شود.

مقدمه:

تعصب، به معنای اولویت‌دهی به پیوندهای خویشاوندی، نژادی، حزبی و قبیله‌ای در تفکر و رفتار، یک کنش اجتماعی است که نخستین تأثیر آن، تهدید عدالت و نابودی بستر اجرایی آن است. این مسئله نه‌تنها جامعه را از مسیر حق دور می‌کند، بلکه زمینه‌ساز ظلم و بی‌عدالتی می‌شود.

از این‌رو، قرآن کریم با شدت تمام از تعصب اجتماعی نهی کرده و مؤمنان را دعوت می‌کند تا به‌جای تأکید بر پیوندهای خویشاوندی، بر اخوت و برادری ایمانی پایبند باشند. در این مقاله، نویسنده به بررسی ابعاد تعصب، عوامل شکل‌گیری آن و پیامدهایش از منظر قرآن می‌پردازد و راهکارهای مقابله با این آفت اجتماعی را تبیین می‌کند.

آثار مخرب تعصب اجتماعی:

تعصب برگرفته از عصبیّت، حالتی است که فرد را به حمایت از خویشاوندان خود وادار می‌کند، خواه آنان ظالم باشند یا مظلوم. (لسان‌العرب، ج‌۹، ص‌۲۳۳، «عصب») جایگاه تعصب در قلب و روان انسان است، و قرآن کریم بر نقش مخرب آن در انحراف از حق تأکید کرده است. (فتح، آیه ۲۶)

تعصب بر حق، امری پسندیده است و هر انسانی که به حقیقت دست یابد، باید با قاطعیت از آن دفاع کند؛ اما تعصبات نژادی، قومی و حزبی به‌جای آنکه بر معیار حق و عدالت استوار باشند، جامعه را به سمت فساد و انحراف سوق می‌دهند. زمانی که پیوندهای خویشاوندی، حزبی و جناحی جایگزین معیارهای حق شوند، عدالت اجتماعی در معرض تهدید قرار می‌گیرد و جامعه دچار بحران ظلم و نابودی می‌شود؛ زیرا هر نظامی که از عدالت فاصله بگیرد، محکوم به فروپاشی است.

امام سجاد علیه‌السلام درباره تعصب ناروا می‌فرماید: «تعصّبی که به سبب آن، انسان گناهکار شمرده می‌شود، این است که شخص اشرار قوم خویش را بهتر از نیکان دیگر اقوام بداند.» (الکافی، ج‌۲، ص‌۲۳۳)

قرآن کریم تعصبات خویشاوندی ناحق را با عنوان «حمیّت جاهلیت» معرفی کرده است. (فتح، آیه ۲۶) در جامعه جاهلی پیش از اسلام که عقل فطری و وحی الهی حاکم نبود، معیارهای اجتماعی بر اساس پیوندهای نژادی و خویشاوندی تنظیم می‌شد. رفتارهای اجتماعی نه بر محور حق و عدالت، بلکه بر مدار تعصبات قومی و قبیله‌ای شکل می‌گرفت. در این جوامع، افراد علیه حق و عدالت قیام می‌کردند و حقوق دیگران را تنها به دلیل تعصبات خویشاوندی پایمال می‌کردند.

مهم‌ترین پیامدهای خطرناک تعصبات اجتماعی عبارت‌اند از:

بسترهای تعصب جاهلی و راهکارهای مقابله با آن:

عوامل ایجاد تعصبات ناروا:

اموری موجب می‌شود تا در قلب آدمی تعصب ایجاد شود. از جمله این امور می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

راهکار مقابله با تعصبات ناروا:

برای مقابله با تعصبات ناروا و جلوگیری از نفوذ متعصبان در جامعه، باید از رفتار و کنش‌های مناسب بهره گرفت. خداوند در راستای تقابل با متعصبان، بر آرامش و بردبارى به عنوان سلاحى کارآمد در رویارویى با تعصّب جاهلانه تأکید می‌کند.

«إِذْ جَعَلَ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي قُلُوبِهِمُ الْحَمِيَّةَ حَمِيَّةَ الْجَاهِلِيَّةِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَىٰ رَسُولِهِ وَعَلَى الْمُؤْمِنِينَ...» (فتح، آیه ۲۶)

صبر در قالب استقامت و حفظ آرامش می‌تواند مانع از غلبه متعصبان بر جامعه و اجرای مقاصد ناروای آنان باشد. مؤمنان با التزام به تقوا، پیروی از حق و عدالت، و اقتدا به اسوه حسنه کامل یعنی حضرت محمد(صلی‌الله‌علیه‌وآله) و امامان معصوم(علیهم‌السلام)، می‌توانند خود را از تعصبات جاهلی و ناروا مصون نگه دارند و قیام‌کنندگان به عدالت باشند.

جمع‌بندی:

تعصبات جاهلی، جامعه را از مسیر حق و عدالت منحرف کرده و موجب بروز ظلم، خشونت و گمراهی می‌شود. تنها راه مقابله با این آفت، پایبندی به اصول اسلام ناب، تحقیق و عقلانیت و پیروی از قرآن کریم است. هر جامعه‌ای که عدالت و حقیقت را معیار خود قرار دهد، از خطرات تعصب جاهلی در امان خواهد ماند.