تنت به ناز طبیبان نیازمند مباد وجود نازکت آزرده گزند مباد
میل به پاکی در فطرت انسان
خداوند یکتا در فطرت آدمی خداپرستی، طلب خیر «پاکی» بیزاری از ناپاکی و میل به پاکیزگی را به امانت نهاده و چون نیاز به سلامت، فطری و ضامن بقای نسل آدمی بوده، برای همین، اسلام با تحریم پلیدی ها و ترویج و تشویق به پاکیزگی و پاکیزه ها، راه رسیدن به این هدف را فراهم ساخته است.
پرورش تن، نه تن پروری
آموزش های اسلام، براساس حفظ و رشد سلامت جسم است، بنابراین، پرورش جسم در حدود پرورش علمی، بهداشت، سلامت و تقویت جسم تا نیرو گرفتن جسم، کمال است و همه کسانی که بدنی نیرومند دارند، این نیرومندی کمال آنان شمرده می شود؛ مثلاً حضرت علی ـ[ علیه السلام ]ـ نیرومند بوده و قدرت بدنی داشته است و این از کمالات آن حضرت است. تن پروری که در اسلام نکوهیده شده، جز پرورش تن به معنای بهداشت است.
توجه به سلامت؛ محور بسیاری از احکام
علت حرمت بسیار از امور در شرع مقدس اسلام، آسیب آن ها بر بدن است، این از پذیرفته شده های فقهی و اصل کلی، در نزد فقیهان بوده که هر چیزی زیانش برای جسم انسان آشکار شود، قطعا حرمت دارد، اگرچه، هیچ دلیلی از قرآن و سنت در مورد آن وجود نداشته باشد. حال اگر زیانش آن اندازه کم باشد که بدان اعتنا نشود، از آن مکروه یاد می شود و می گویند ترک آن مستحب است، اما اگر چیزی زیانش قطعی بود، از دیدگاه اسلام قطعا حرام است. اصولاً در بسیاری از احکام اسلامی رعایت نکته های مهم بهداشتی نهفته است.
پاکیزگی؛ سنّتی اسلامی
استاد شهید مطهری درباره آموزه های بهداشتی اسلام، چنین می فرمایند: «نظر به این که اسلام هیچ دستور گزافی نمی دهد، اموری را که اسلام سنّت کرده است، باید به صورت یک اصل حفظ کنیم، اسلام برای غذا خوردن آدابی ذکر کرده است. اسلام دین تشریفاتی نیست، بلکه اگر آدابی را ذکر کرده، حساب نموده است. اسلام به سلامت انسان اهمیت می دهد. می خواهد دندان، معده و اعصاب انسان سالم باشد و تنها به جنبه های روانی نمی پردازد.»
نظافت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله
استاد مطهری [ رحمهم الله ] درباره سیره رفتاری پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در رعایت بهداشت چنین می فرمایند:
«پیامبر باید شرایطی در او باشد که وجودش حتی از جنبه جسمانی نیز جذاب باشد. خیلی از چیزهاست که اثر تنفیر دارد؛ یعنی مردم را از اسلام متنفّر می کند، مثلاً نظافت در اسلام بدون شک سنت است و مستحب مؤکّد. نظافت در ایمان است و پیغمبر ما نظیف ترین مردم زمان خویش بودند. امروز هم اگر ایشان بودند، او را مردی فوق العاده نظیف می دیدیم. یکی از چیزهایی که پیامبر هیچ گاه از آن جدا نمی شد و به آن توصیه می فرمود: استعمال عطر و بوی خوش بود»
بهداشت؛ مایه تقرب به خداوند
برای مؤمنان، پاکیزگی مقدمه تقرب آنان به خداوند است؛ زیرا آغاز ارتباط رسمی با خداوند تنها با داشتن طهارت (وضو یا غسل) ممکن است، و برای نماز که کلید ذکر خداست. باید نخست به تطهیر بدن، لباس، مکان نماز و... پیشی گرفت و سپس به سوی خاستگاه پاکی ها و خوبی ها روی آورد. برای مؤمن رعایت بهداشت، به معنای اطاعت از دستورهای الهی و رعایت امانت خداوند (بدن) و تلاش در حفظ و پایداری و سالم نگه داشتن امانت الهی است.
بهداشت فردی
در فرهنگ زندگی ساز اسلام، به جز توجه به جنبه های عمومی بهداشت، به بهداشت فردی نیز توجه شده و در این باره دستورهای بسیار آمده است، برخی از این آموزه ها عبارتند از: ـ مسواک زدن؛ در روایت آمده است: مسواک زدن دهان را پاکیزه و موجب خشنودی پروردگار است.
ـ استفاده از سبزی؛ امام صادق علیه السلام در یک مهمانی که دو سفره انداخته بودند، بر سر سفره ای نشست که سبزی بر روی آن گذاشته بودند، وقتی علت را از حضرت جویا شدند، فرمود: حضرت امیرمؤمنان علیه السلام سفره ای را دوست داشت که در آن سبزی باشد. این سخن اشاره به بهداشت تغذیه دارد.
ـ بهداشت صورت: برای وجود ارتباط بین پیازک های موی صورت و عصب دندان ها و نقش رویش مو در صورت مرد در سلامت پوست صورت و چهره، اسلام گذاشتن ریش را سنّت کرده و از تراشیدن موهای صورت، نهی نموده است.
نکته سنجی های بهداشتی اسلام
در آموزه های دینی، نکته های بهداشتی اسلام هست که نشان از گستره دقیق فرهنگ اسلامی دارد؛ مثلاً در دستورهای دینی آمده است: کسی که غذایی با بوهای تند و زننده بخورد، نباید به مسجد و محل اجتماعات مردم نزدیک شود. و یا در دستورالعملی دیگر از پیشوایان دینی می خوانیم که چنان چه بوی بد پا به قدری باشد که باعث آزار مؤمنان و نمازگزاران در مسجد شود. باید از ورود به مسجد با آن حال خودداری کرد.
بهداشت محیط زیست
روزی حضرت علی[ علیه السلام ] با جمعی از یاران به محلّه بنی ثقیف رسیدند. جوانی که حضرت را نمی شناخت، به استهزا سخن ناروایی گفت، امام به سوی او نگاهی کرد. ناگاه پیرمرد قبیله، خدمت حضرت رسید و عذرخواهی کرد، حضرت پذیرش عذرخواهی آنان را مشروط به شرایطی کردند که بعضی از آن ها تأکید به توجه به بهداشت محیط زیست است:
ناودان های بام را از کوچه به طرف حیاط خانه خود برگردانید.
پنجره ها و روزنه ها را که به طرف کوچه باز می شود، ببندید.
درهای توالت خانه را که از کوچه باز می شود، مسدود کنید و...
بزرگان بنی ثقیف گفتند: ای امیرمؤمنان با جان و دل اطاعت می کنیم.
تأکید بر مصرف بعضی از خوراکی ها در روایت ها
در روایت های گوناگون، بر مصرف بعضی از خوراکی ها سفارش شده، این تأکید می تواند، اهمیت دین اسلام به سلامت تن و بهداشت تغذیه را نشان دهد، بعضی از این خوراکی ها عبارتند از: خرما، انگور، کشمش، انار، سیب، گلابی، انجیر، فلفل، خربزه، هندوانه، گردو، کاسنی صحرایی، کدو، تربچه، قارچ، کاهو، گلپر، سیر، عدس، عنّاب، کندر، گل گاو زبان، اسپند، گل ختمی، حنا، بالنگ، عسل، گوشت، تخم مرغ، شیر، ماهی، روغن زیتون، نمک، سرکه، حلیم با گوشت و گندم و...
نسخه ای برای همه
امام علی ـ[ علیه السلام ]ـ در یکی از نسخه های درمان عمومی که می تواند برای همه مفید باشد، می فرمایند:
هر گاه کسی بخواهد که غذا به او زیانی نرساند، این دستورها را نگه داری کند:
1. تا گرسنه نشود، غذا نخورد تا معده کاملاً پاک شود.
2. به هنگام صرف غذا، بسم الله الرحمن الرحیم بگوید.
3. غذا را درست بجود.
4. تا هنوز سیر نشده، دست از غذا بکشد.
توصیه بهداشتی حضرت عیسی علیه السلام
حضرت علی علیه السلام ، در روایتی فرموده اند که روزی حضرت عیسی علیه السلام از روستایی عبور می کرد، دید که مردم آن جا رنگ های صورتشان زرد و چشم هایشان کبود است. مردم تا ایشان را دیدند از بیماری خود به آن حضرت شکایت کردند. آن حضرت برای درمان آنان فرمود: «شما گوشت را نشسته در ظرف می گذارید و می پزید، از این پس، گوشت را با آب بشویید و بپزید و بخورید که از این گونه بیماری ها نجات یابید.»
رابطه تکامل و سلامت
تکامل معنوی انسان، در بیشتر اوقات، ایستاده بر صحت و سلامت اوست و کسی که از سلامت جسمی برخوردار نباشد، نه تنها در زندگی مادی، بلکه در زندگی معنوی نیز از پس افتادگان است؛ زیرا زندگی مادی انسان در واقع مقدمه اصلی و شرط لازم تکامل روحی و معنوی او به شمار می رود. از این رو، می توان گفت که: رعایت بهداشت و دقت در سلامت جسم، ما را در رسیدن به تکامل معنوی یاری می کند.
نه پرخوری، نه کم خوری
در فرهنگ اسلامی، برای بهداشت تغذیه، به رعایت اعتدال تأکید شده است؛ به این معنی که هم پرخوری آسیب رسان و مذموم است و هم کم خوری بیش از اندازه به سلامت لطمه می زند و شادابی و نشاط انسان را تهدید خواهد کرد. ارزش کم خوری توفیق در پیش روی روحی و معنوی انسان است. پس باید در اندازه ای باشد که انسان را از دیگر کمالات محروم نسازد که اگر از این اندازه بگذرد، مسلما نامطلوب و بی ارزش و یا حتی دارای ارزش منفی خواهد بود.
عافیت و سلامت در روایات
1. «تن درستی بهترین نعمت هاست.»
2. «عافیت و تن درستی گواراترین نعمت هاست.»
3. تن درستی بهترین لباس هاست.»
4. «به واسطه تن درستی، لذت زندگی حاصل می شود.»
5. «جز با پرهیز، نمی توان به سلامت رسید.»
6. «در طول زندگی، به حفظ سلامت تن خود کوشا باشید.»
حمام آفتاب در بیان علی علیه السلام
امروزه در جامعه های پیشرفته، تأکید فراوانی بر استفاده از آفتاب و نور خورشید و تأمین ویتامین D، از آن موهبت الهی دارند، از سویی دیگر به خطرهای پرتوهای مستقیم خورشید، هشدار می دهند. تا جایی که متخصصان پوست، یکی از مهم ترین آسیب رسان ها را نور خورشید می شناسانند. پس باید به گونه ای عمل شود که هم از فایده های نور خورشید استفاده شود و هم از عارضه های جانبی آن پرهیز گردد. امام علی ـ[ علیه السلام ]ـ در بیان زیبایی که به هر دو نکته اشاره دارد، می فرمایند: برای استفاده از نور آفتاب، پشت به آفتاب بنشینید، اما اگر رو به آفتاب نشستید و یا کار کردید، سبب آشکار شدن دردهای پنهان بدن می شود.
سفارش به حجامت
عمل حجامت، در روزگاران قدیم، برای بیرون ریختن خون های کثیف و تولید دوباره خون در بدن صورت می گرفت و منافع فراوانی داشت، درمان بسیاری از دردها بود که امروزه با اعطای خون، همان هدف بهداشتی تأمین می گردد. حضرت علی علیه السلام می فرمایند: حجامت کنید که حجامت کردن بدن را سالم و عقل را محکم می گرداند.
مصرف دارو
امروزه در همایش های علمی، از مصرف بی رویه دارو نهی شده و آن را آسیب رسان به سلامت بدن می دانند و تأکید کرده اند که تا ضرورت ایجاب نکند، دارو مصرف ننمایند. امام علی ـ[ علیه السلام ]ـ در بیانی شیوا می فرمایند: تا وقتی که درد و بیماری بر بدن چیره نشد، خود را مداوا نکنید و از دارو استفاده ننمایید.
بهداشت روانی، در سایه ایمان
در اسلام علاوه بر بهداشت بدن، به بهداشت روانی و داشتن آرامش نیز تأکید شده است. مطمئن ترین و تنها راه قطعی رسیدن به آرامش پایدار، پیوستن به منبع آرامش؛ یعنی ذات مقدس خداوند بیان شده است؛
الا بذکر الله تطمئن القلوب
که این می تواند به معنای هر آن چه انسان را به یاد خدا بیندازد و باعث تقرب به خدا شود، نیز باشد. پس هر کاری که رنگ خدایی دارد، مثل رسیدگی به ظاهر خود و آراستگی برای خدا، روح و جان انسان را آرامش می دهد به عبارتی دیگر، نظافت نیز امری معنوی بوده و معنویت ضامن بهداشت روان انسان است.
منبع: گلبرگ - فروردین 1383، شماره 49 - روز جهانی بهداشت
