مقدمه
مرحوم آیت الله مؤسس حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی فرزند محمد جعفر (متولد 1280ق- متوفی 1355ق.) در یکی از روستاهای میبد یزد متولد گشت.
عبدالکریم تنها فرزند خانواده خود است. مادر ایشان چون بچه دار نمی شد مرحوم محمد جعفر تصمیم به ازدواج مجدد –به عنوان عقد موقت- و تنها به منظور بچه دار شدن میگیرد. و با خانمی که قبلا شوهر او وفات یافته و یک فرزند یتیم داشت ازدواج میکند. وقتی محمد جعفر میبیند این ازدواج باعث اذیت آن طفل یتیم می گردد فوراً از همسر موقت خود جدا شده و به خدای متعال عرض کند: «خدایا اگر می خواهی به من فرزند بدهی از همان همسر اول بده تا من بچه یتیمی را ناراحت نکنم». و در همان شب خداوند عبدالکریم را به وی از همان همسر اول عطا میکند.
عبدالکریم سنّ هفت سالگی برای تحصیل علم به اردکان و نزد مجدالعلماء اردکانی رفت. و به فراگیری خواندن و نوشتن و کتاب «نصاب الصبیان» مشغول شد. پس از آن مقدمات فقه و اصول را فرا گرفت. در ده سالگی پدر خود را از دست داد.
و در سال 1298 ق. در سن 18 سالگی به همراه مادر خود به کربلا مهاجرت کرد. و «شرح لمعه» و «قوانین الاصول» را نزد آیه الله ملاحسین اردکانی فرا گرفت.
دو سال در کربلا اقامت داشت که به امر آیه الله فاضل اردکانی به سوی سامرا و برای استفاده از حوزه تازه تأسیس آنجا حرکت نمود. در سامرا به خدمت مرحوم میرزا محمد حسن شیرازی (میرزای بزرگ) رسید. مرحوم میرزا به او فرمود: شمایک ماه رمضان در خانه ما مهمان باشید و پس از ماه مبارک رمضان یک حجره ای که برای شما آماده میکنم بروید ولی مادر شما در خانه ما باشد تا هنگامی که شما ازدواج کنید.
مرحوم حاج شیخ عبدالکریم در مدت شانزده سالی که در سامرا بود به درس آیات: شیخ فضل الله نوری، سید محمد فشارکی و شیخ محمد تقی شیرازی حاضر میشد و همراه اساتید خود همزمان در درس میرزای بزرگ نیز شرکت میکرد.
پس از وفات میرزای شیرازی مرحوم حاج شیخ عبدالکریم به همراه استاد خود مرحوم فشارکی از سامرا به نجف اشرف مهاجرت نمود و در درس مرحوم آخوند خراسانی حاضر گردید.
سه سال در نجف اشرف بود و مجدداً به کربلا مهاجرت نمود وحدود سیزده سال در کربلا اقامت گزید و به درس و بحث و تالیف مشغول گردید.
سال 1289ق. مهاجرت از یزد به کربلا و اقامت دو ساله در آن شهر.
از سال 1300 تا 1316ق. اقامت در سامرا.
از سال 1316 تا سال 1319ق. اقامت در نجف اشرف.
از سال 1319 تا 1332ق. اقامت در کربلا.
مرحوم حاج شیخ پس از مدتی از عراق به ایران مهاجرت کرده و در اراک مقیم شد و مجدداً سفری به نجف و کربلا داشته و باز به اراک برگشت.
در سال 1332 ق. که برای بار دوم به اراک تشریف آورد تا سال 1340 ق به مدت هشت سال به تدریس و تربیت شاگردان مشغول بود.
در این ایامی که عدهای از مراجع بزرگ وفات یافتند و فتنه بهائیان خطر جدّی برای مسلمانان ایجاد کرده و تحولات جنگ جهانی و تهاجمات به ایران و عراق شرایط بحرانی پدید آورده بود مرحوم حائری احساس کرد ضرورت اول احیاء حوزه علمیه و تربیت عالمان وارسته ای است که بتوانند جایگزین میرزا محمد حسن شیرازی (متوفی 1312ق.) سید محمد فشارکی (متوفی 1336 ق.) آخوند خراسانی (متوفی 1332ق.) سید یزدی (متوفی 1337 ق.) باشند.
مرحوم حائری تجربه مرحوم میرزای بزرگ در تأسیس حوزه سامرا در سال 1290ق. و کیفیت حفظ و بقاء آن توسط میرزا محمد تقی شیرازی را به خوبی مشاهده کرده و در تجربیات خود نگهداری کرد. از این رو وقتی آیت الله میرزا محمد فیض که از علمای قم بود از ایشان برای تاسیس حوزه قم دعوت کرده وی روز 29 اسفند سال 1299ش. را به عنوان مبدأ حرکت خود از اراک به قم مشخص نمود. مرحوم آیت الله بافقی و تولیت آستانه مقدسه و آیت الله فیض و جمع کثیری از مردم به استقبال آمدند و مرحوم فیض محل اقامه جماعت خود در مسجد بالاسر حرم مطهر را به حاج شیخ تفویض کرده و خودش چند شب به جماعت حاج شیخ حاضر میشد.
بنابراین سال 1340 ق. مصادف با 1300 ش. سال تأسیس و احیاء حوزه علمیه قم بدست مرحوم حاج شیخ است.
مرحوم حاج شیخ در تربیت شاگردان هم از جهت اخلاقی و هم از جهت علمی کم نظیر است.
برخی از شاگردان ایشان عبارتند از:
آیت الله العظمی سید محمد حجت کوه کمری.
آیت الله العظمی سیدمحمد تقی خوانساری.
آیت الله العظمی سید صدرالدین صدر.
آیت الله العظمی رفیعی قزوینی.
آیت الله العظمی امام سید روح الله خمینی.
آیت الله العظمی شیخ محمد علی اراکی.
آیت الله العظمی سید محمد رضا گلپایگانی.
آیت الله العظمی سید شهاب الدین مرعشی نجفی.
آیت الله العظمی سید احمد خوانساری.
آیت الله العظمی سید احمد زنجانی.
آیت الله العظمی میرزا هاشم آملی.
آیت الله العظمی آخوند ملا علی همدانی.
آیت الله العظمی فکور یزدی.
آیت الله العظمی شیخ مرتضی حائری یزدی.
این تعداد مرجع تقلید در میان شاگردان یک استاد واقعاً بیسابقه است و حکایت از اوج معنویت و نفس الهی آن مرد بزرگ دارد.
بحث از سجایای اخلاقی و کیفیت تعلیم و تربیت ایشان و نیز کارهای عمرانی او بویژه در جریان سیلی که در قم در سال 1313 ش. بوقوع پیوست و نزدیک به هزار خانه را تخریب کرد، و نیز مبارزات سیاسی ایشان مخصوصاً در برابر تهاجمات رضاخان نسبت به دین و مذهب و شعائر دینی بحث مفصلی است که از ذکر آن در اینجا صرف نظر میشود. و اشاراتی از آن در کتاب «برگی از تاریخ قم» آمده است.
تألیفات حاج شیخ:
1- کتاب الصلاه
1- دررالاصول
2- کتاب الرضاع
3- کتاب المواریث
4- کتاب النکاح
5- تقریرات مرحوم فشارکی
6- رساله عملیه
7- حاشیه عروه الوثقی
8- حاشیه برانیس التجار
9- استفتائات
10- کتاب الحجه المنتظر عجل الله تعالی فرجه الشریف
11- کتاب الرجعه.
توضیح کوتاهی پیرامون کتاب استفتائات
از کتاب استفتائات 2 نسخه خطی شناسایی شد.
1- نسخه خطی به شماره 21/191 که دارای 224 صفحه است و در کتابخانه مدرسه آیت الله گلپایگانی نگهداری میشود.
2- نسخه خطی به شماره 540 کتابخانه آستانه مقدسه حضرت معصومهJ(1). و تصحیح حاضر براساس این نسخه انجام شده است. این نسخه دارای 324 صفحه وزیری است. ابتدای نسخه چنین است:
1- [1] . «فهرست نسخههای خطی کتابخانه آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه J »، ج2، ص162.
«بسم الله الرحمن الرحیم (باب الطهاره): (س) هرگاه دست تا شانه نجس شود...» و پایان نسخه اینگونه است: «و بقیه که سدس باشد از عمّه است و الله العالم. تمّ کتاب المیراث. کتب هذه الرساله الشریفه عبدالله الموسوی الاشتهاردی. اللهم اغفر لمؤلفه و لبانیه و لکاتبه، فی سنه 1361ق. و لکلّ من استفاء من هذا الکتاب الشریف و یستفید».
نسخه کتابخانه مرحوم آیت الله العظمی گلپایگانی تفاوتهای فراوانی با نسخه خطی کتابخانه آستانه مقدسه دارد. و جناب حجت الاسلام والمسلمین آقای علی اشرف عبدی با تلاش زیاد موارد اختلاف دو نسخه فوق را استخراج و در کتاب حاضر منعکس نموده است. استفتاءات متعددی در هر کدام از این دو نسخه وجود دارد که در دیگری نیست. و این تفاوتها از هرکدام از دو نسخه با مشخص کردن مکان هر استفتاء و قرار دادن در باب مناسب خود انجام شده است.
گرچه شاید امروز کسی مقلّد مرحوم حاج شیخ نباشد ولی چاپ و نشر این کتاب از ارزش و اهمیت والایی برخوردار است زیرا گذشته از آنکه ادبیات آن زمان را مشخص میکند- و به همین جهت در تصحیح حاضر به ویرایش محتوایی پرداخته نشد- فرهنگ دینی 90 سال پیش را مشخص میکند. علاوه برآنکه در این مجموعه استفتاءاتی یافت می شود که هنوز بی نظیر است. برخی از پاسخهایی که در این کتاب آمده خود می تواند یک رساله اعتقادی به شمار آید و ارزش آنرا دارد که بصورت کتاب جیبی مستقل منتشر گردد. استفتاءات در خصوص کیفیت تعامل مسلمانان با یهود و بهائیان و افراد جدید الاسلام و منافقان از قسمت های جذاب این کتاب است.
مرحوم حاج شیخ در پاسخ به سوال شماره 838 می فرماید: من کتابی در باب رجعت نوشته ام. از اینجا معلوم می شود که ایشان تالیفی در این خصوص داشته است و باتوجه به آنکه قبلاً کتابی با عنوان «کتاب الحجه المنتظر» و با نام مرحوم حاج شیخ عبدالکریم حائری چاپ شده و آن کتاب بحث رجعت را ندارد معلوم می شود مقصود کتابی دیگر غیر از «کتاب الحجه المنتظر» است.
نکته هایی درباره رضاشاه مثل آنچه در ص 435 آمده، یا نامه ایران باستان مثل ص400، و اشاراتی به تاریخ آن دوران مثل ص398 و... در این اثر یافت می شود.
این کتاب مشتمل است بر استفتائات تعدادی از مراجع و علمای بزرگ:
1- استفتائات مرحوم آیهالله العظمی آخوند ملا محمد کاظم خراسانی که با علامت «ظم» در اصل نسخه خطی مشخص شده است.
2- استفتائات مرحوم آیهالله العظمی سید کاظم طباطبائی یزدی که با علامت «طبا» مشخص شده است.
3- استفتائات مرحوم آیهالله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری که برخی با نام کامل ایشان و برخی دیگر بدون امضاء است.
ضمناً تمام استفتائات بدون امضاء مربوط به ایشان است.
4- تعداد بسیار اندکی از استفتائات با امضاء «فیروز آبادی»(1) است. که مشخص شده و مرحوم حاج شیخ عبدالکریم به آنها تعلیقه زده است.
1- [1] . آیت الله سید محمد حسینی یزدی فیروزآبادی فرزند سید محمد باقر فرزند سید حسین، در سال 1265 ه.ق در فیروزآباد اَشگ ذر یزد بدنیا آمد، دوران کودکی را در همانجا سپری نمود، سپس به یزد عزیمت کرده و دانش سطوح را فرا گرفت در حدود سی سالگی به سامرا مهاجرت نمود و از محضر میرزای بزرگ شیرازی و پس از آن در نجف از سید محمد کاظم یزدی و آخوند خراسانی بهره جست و در شب جمعه آخر ربیع الاول 1345 در سامرا وفات یافت و پیکرش پس از تشییع به نجف انتقال یافته و در صحن حضرت علی D دست راست ورودی باب الطوسی در مقبرهی ویژه به خاک سپرده شد. از آثار علمی اوست جامع الکلم فی حکم اللباس المشکوک فیه. [دانشوران یزد؛ ریحانه الأدب؛ معجم الرجال الفکر و الأدب فی النجف]
در پایان لازم است از تولیت معظم آستانه مقدسه حضرت معصومه سلام الله علیها حضرت آیت الله سید محمد سعیدی که اهتمام ویژه به امور فرهنگی و نشر علوم و معارف و خصوصاً آثار فقهی دارند و این اثر نیز با حمایت و تاییدات ایشان سامان یافته و نیز از حجه الاسلام و المسلمین آقای سید حسن نقیبی و حجه الاسلام و المسلمین آقای علی اشرف عبدی که برای تصحیح و نمونه خوانی و غلط گیری این کتاب وقت فراوانی صرف کرده و زحمت کشیده اند صمیمانه تشکر و قدردانی کنم.
والسلام علی سیدتنا و مولاتنا الستّی فاطمه المعصومه
بنت باب الحوائج الی الله تعالی.
و آخر دعوینا ان الحمدلله رب العالمین
احمد عابدی
ربیع المولود 1433 ق.
