در طول تاريخ اسلام به دليل اهميت مباحث اخلاقي کتب و مجموعه هاي بزرگي درباره علم اخلاق و تزکيه نفس تدوين شده است. که از ميان انبوه کتب به برخي از آنها اشاره مي کنيم:
1. در قرن سوم جعفر بن احمد قمي يکي از علماي بزرگ آن عصر، کتاب «المانعات من دخول الجنة» را تأليف کرد.
2. « وسائل اخوان الصفا وخلان الوفا» در قرن چهارم هجري به دست گروهي به نام اخوان الصفا که به خواست خودشان ناشناخته ماندند، نگاشته شد. آنان رساله ها را مشتمل بر خلاصه علوم زمانشان نگاشتند. هدف آنان مطابق آنچه بيان کرده اند پاک ساختن شريعت از اوهام و خرافات بوده است. مباحث اخلاقي آنان جنبه هاي نظرى، عقلى، ذوقي و عرفاني دارد.
3. علي بن احمد کوفي «کتاب الآداب و مکارم الاخلاق» را در قرن چهارم به رشته تحرير درآورد.
4. «السعادة و الاسعاد في السيرةالانسانيه» را شيخ ابوالحسن عامري نيشابوري (متوفاي381 ه ق) نگاشت. او از نخستين محققاني بود که درباره اخلاق کتابي مستقل تأليف کرد. او در کتاب خود از مفاهيم اخلاقي موجود در کتاب هاي افلاطون و ارسطو اقتباس کرد و آنها را با نکات عقلى و پندهاي حکمت آموز آميخت.
5. کتاب «طهارة نفس يا تهذيب الاخلاق و تطهير الاعراق»، نوشته ابن سکويه (متوفاي قرن پنجم) از کتب معروف اين فن است. شيخ ابوعلي سکويه از بزرگ ترين فلاسفه اسلامي و اولين کسي است که درباره اخلاق از ديدگاه عقلى محض بحث کرده است. موضوع کتاب او «خوشبختي» است و در هفت باب تنظيم شده و مجموعه اي از آراي اخلاقي افلاطون، ارسطو، جالينوس و احکام شريعت اسلامي است. بر اساس ديدگاه او اخلاق از نفس و جان آدمي نشئت مي گيرد و از اين رو در آغاز کتابش درباره شناخت نفس و قواي نفس سخن گفته است. کتاب هاي ديگر هم در علم اخلاق داشته است که مي توان از آداب العرب والفرس، الفوز الاکبر، الحکمة الخالدة نام برد.
6. «احياء علوم الدين» مهم ترين کتاب و اثر ابوحامد محمد بن غزالي طوسي (505 - 450 ه . ق) است، که مجموعه اي اخلاقي است. اين کتاب شامل چهار بخش است که عبارت اند از عبادات، عادت ها، مُهلِکات، منجيات و در صدر همه اينها کتاب علم و دانش قرار دارد. او خلاصه اي از اين کتاب را به نام کيمياي سعادت به زبان فارسي نوشت و کتاب هاي نصحةالملوک و معراج السالکين از کتب اخلاقي او به شمار مي آيد.
7. کتاب «تنبيه الخاطر و نزهة الناظر» نوشته ورام بن ابي فوارس از علماي قرن ششم از کتب معروف اخلاقي است که به عنوان مجموعه ورام شهرت دارد.
8. کتاب «اخلاق ناصري»، « اوصاف الاشراف» و «آداب المتعلمين» از آثار معروف خواجه نصيرالدين طوسي در علم اخلاق، در قرن هفتم است.
9. « المحجة البيضاء في تهذيب الاحياء» نوشته محمد بن مرتضي مشهور به مولي محسن فيض کاشاني (1006 ه .ق) است. او از شاگردان صدرالمتالهين و داماد ايشان است. اين کتاب در حکم پاک سازي و تصحيح احياء علوم الدين غزالي است.
01. «جامع السعادات» نوشته شيخ بزرگ و حکيم و عارف مولي محمدمهدي نراقي (1209 1128 ه .ق) است. اين کتاب بهترين و کامل ترين کتاب در موضوع علم اخلاق است.
کتاب هاي ديگر مانند ارشاد ديلمى، مصابيح القلوب سبزوارى، مکارم الاخلاق حسن بن امين الدين، الآداب الدينيه طبرسي و معراج السعادة و اخلاق بشر و غير اينها در علم اخلاق تدوين يافته است.[1]
----------------------------------------
[1] اقتباس از الذريعه، ج 1، ص375370 و ج5، ص58 و ج20، ص145و اخلاق درقرآن مکارم شيرازى ج1ص42و کاوشي نو در اخلاق اسلامي، حسين مظاهرى، ص1614.
