مراتب صبر و شکیبایی از منظر قرآن و عرفان

مراتب صبر و شکیبایی از منظر قرآن و عرفان

در این پست ابتدا مراتب صبر و شکیبایی از منظر عارفان مورد بحث و بررسی قرار میگیره و سپس مراتب صبر و شکیبایی با استفاده از آیات قرآن...

رجوع به بخش های قبلی:
1. صبر و شکیبایی از منظر عرفان اسلامی
2. جـزع در کلام عـارفـان و اولیـای الهی
3. صبر جمیل از منظر عارفان و اولیای الهی
4. اقسـام و انواع صبر از منظر عــرفان

مراتب صبر و شکیبایی از منظر عارفان

ابونصر سراج و دیگران به چهار نوع صبر قائل شده اند که عبارت است از: صبر فی الله، صبر لله، صبر مع الله و صبر عن الله، که آخرین آنها بسیار سخت و دشوار است.

صبر عن الله را نیز به سه درجه تقسیم کرده اند:[ر.ک: قوت القلوب: 1/ 193-203؛ شرح تعرّف: 3/ 113- 118؛ احیاء علوم الدین: 4/ 53- 78-112-124؛ کیمیای سعادت: 665- 675؛ شرح منازل السائرین: 85- 88؛ مصباح الهدایه: 379 - 384؛ حیات القلوب، حاشیه قوت القلوب: 2/216- 224]

اول متصبّران، که در مقام «صبر فی الله» اند و آن کسانی اند که در پیش آمد شداید و سختی ها گاهی صبر کنند و زمانی به عجز و جزع افتند.

دوم صابران، که در مقام «صبر فی الله» و «صبر لله» اند؛ که هیچ گاه جزع نکنند و شکایت سر ندهند.[در کتاب تسنیم المقربین نیز مشابه این تقسیم بندی مشاهده می شود: «وَ أَضْعَفُ الصَّبْرِ: الْصَّبرُ للِّه وَ هُوَ صَبْرُ العَامَّةِ وَفُوقَهُ الْصَّبرُ بِاللّهِ وَ هُوَ صَبْرْ الْمُرِیدِ وَ فُوقَهَمُا الْصَّبرُ عَلَی اللَّهِ وَ هُوَ صَبْرُ الْسَّالِك». یعنی ضعیف ترین صبر، صبری است که برای امید ثواب و جزای حق تعالی باشد. «للّه» أی لجزاء اللّه. این صبر عامه است و برتر از آن صبرباللّه است، که از حول و قوّت خود بیرون آمده باشد و دانسته که «لَاحَوْلَ وَلَا قُوَّةَ اِلاَّ بِاللَّهِ» و این صبر مرید است و برتر از هر دو، صبر علی اللّه است؛ یعنی صبر بر حکم و قضائی که حق تعالی در ازل رانده است. اگرچه نفس را رنجی باشد، اما دانسته است که تغییر و تبدیل به آن راه نیابد و این صبر سالکان و روندگان راه است. (تسنیم المقربین: 1/212)]

سوم صبّاران اند، که واجد هر سه صبر فی الله و لله و بالله اند و آنها کسانی اند که از سر راستی و حقیقت، نه رسم و خلقت بر جمیع بلایا صابر باشند و اظهار عجز نکنند.

خواجه عبدالله انصاری «صبر لله» را از آن عامّه داند و «صبر بالله» را از آن سالکان طریق حق و مریدان و «صبر علی الله» را متعلق به اولیاء الله و خاصان حق برشمرده است.[منازل السائرین: 70؛ البحر المدید:  3/ 176]

عزیزالدین محمود کاشانی نیز به طور کلی صبر را به سه قسم تقسیم کرده است: صبر نفس، صبر قلب و صبر روح. هم چنین برای هرکدام دو قسمت قائل شده است، که شامل صبر بر مکروه و صبر بر مراد می شود. او دشوارترین صبرها را «صبر عن الله» دانسته؛ که به خاصّان خاص تعلّق دارد.[مصباح الهدایه: 380] «صبر عن اللّه» که مقامی بزرگ دارد، صبری است که تنها به واسطه موت زائل می گردد و در آخرت یافت نمی شود. زیرا صبر به صاحب این صبر همان گونه نسبت داده می شود، که اسم صبور به خداوند نسبت داده شده است. به همین خاطر با زوال دنیا زائل می شود و در این صبر با زوال عبد از دنیا زائل خواهد شد.[مصباح الانس (ترجمه و شرح ناییجی): 1/ 554]

چنین نقل شده است که در بصره از شخصی درباره صبر پرسیدند، گفت آن بر سه وجه است: متصبّر و صابر و صبّار. متصبّر کسی است که در مقام «صبر فی الله» باشد و چنین کسی گاه بر سختی ها و دشواری ها صبر کند و گاه به عجز افتد و عاجز گردد. صابر کسی است که صبر فی الله و لله کند و هیچ گاه اظهار عجز نکند و جزع ننماید و شکایت سر ندهد. اما صبّار کسی است که واجد صبر «فی الله» و «لله» و «بالله» باشد و بر چنین کسی اگر جمیع بلایا بگذرد، اظهار عجز نکند و تغییر و دگرگونی در او رخ ندهد، از جهت وجوب و حقیقت؛ نه از جهت رسم و خلقت.[اللمع: 50؛ همچنین ر.ک: مصباح الهدایه: 383]

مراتب صبر و شکیبایی از منظر قرآن کریم

قرآن کریم می فرماید تا زنده اید شما را می آزمائیم؛[بقره(2):155-157؛ {وَ لَنَبْلُوَنَّکمْ بِشَی ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِالصَّابِرِینَ}] گاه به بیماری و گاه به تندرستی و گاه به درویشی و گاه به توان گری، گاه با بلا و شدت و گاه به آسانی و راضی، گاهی با نشاط و شادی همة آن بینید که دل شما خواهد، گاهی با خروش و زاری همه آن بینید که شما را کراهت آید. این همه به آن کنیم تا بنگریم که از شما صابر بر بلا و شاکر بر عطا کیست؟! آنگه شاکر را بر شکر جزا دهیم و صابر را بر صبر. این است که پروردگار می فرماید: { وَ إِلَینا تُرْجَعُونَ }؛ یعنی للحساب و الثواب و العقاب[کشف  الاسرار: 6/247].

میبدی با بیان زیبایی به مقام صابران پرداخته و در تقسیم بندی انواع صبر در ذیل آیة 149 سورة بقرة چنین می فرماید:

«صبر بر بلا، صبر مخصوص عاشقان است. محبّان و عاشقان بر بلای معشوق صبر می کنند و این صبر موجب می شود به علم فراست برسند. نیز بر ذوق علم صبر سه قسم است، بر ترتیب { اصْبِروُا وَ صابِروُا و رابِطوُا }؛ {اصْبِروُا} صبر بر بلاست، {صابِروُا}  بر معصیت و {رابِطوُا} صبر بر طاعت. صبر بر بلا صبر محبّان است، صبر از معصیت صبر خائفان است، صبر بر طاعت صبر بر راجیان و امیدواران است. محبّان صبر کنند بر بلا، تا به نور فراست رسند؛ خائفان صبر کنند از معصیت، تا به نور عصمت رسند؛ راجیان صبر کنند بر طاعت، تا به انس خلوت رسند. علی الجمله بنده را به همه حال صبر بِه، که ربّ العزه می گوید { وَ أَنْ تَصْبِرُوا خَیرٌ لَکمْ }؛ و اگر صابران را از علوّ قدر و کمال شرف همین بودی که { إِنَّ اللهَ مَعَ الصَّابِرِینَ }؛ تمام بودی که این منزلت مقربان است و رتبت صدّیقان».[کشف الاسرار: 1/ 421-422]

هم چنین میبدی در تفسیر عرفانی آیة 200 سوره آل عمران می فرماید:

«وَ قِیلَ إِصْبِرُوا فِی اللهِ وَ صَابِرُوا بِاللهِ وَ رَابِطُوُا مَعَ اللهِ»؛ صبر فی الله صبر عابدان است، در مقام خدمت بر امید ثواب؛ صبر بالله صبر عارفان است، در مقام حرمت بر آرزوی وصال؛ صبر مع الله صبر محبّان است، در حال مشاهدت در وقت تجلی؛ دیده در نظاره نگران و دل در دیده حیران و جان از دست مهر به فغان. پیر طریقت گفت: الهی همگان در فراق سوزند و مُحِبّ در دیدار. چون دوست دیده ور گشت، مُحِبّ را با صبر و قرار چه کار؟[کشف الاسرار: 2/ 400]

از دیدگاه عین القضاه نیز صبر مع الله سخت تر از همه این صبرها باشد.[تمهیدات عین القضات همدانی: 1/ 319]

برخی ازعرفا معتقدند: «صَبْرُ المُحِبِّینَ أَشَدُّ مِنْ صَبْرِ الزَّاهِدِینَ»؛ صبر عاشقان دشوارتر است از صبر زاهدان. زیراکه زاهد در فراق مشتهیات و خواسته های نفس صبر می کند و محبّ در فراق محبوب و این؛ از آن به مراتب صعب تر است. چراکه سال ها برآید که عاشقان را نه نفس به خاطر گذرد و نه هوا و طرفةالعین از محبوب غافل نتواند بود و همه کس داند که چیزی که سال ها بر خاطر خطور نکند، صبر از وی آسان تر باشد از صبر چیزی که لحظه از دل بیرون نرود.[تفسیر حدائق الحقائق: 255]

صبر قوّت مردان است و دلیل قوّت ایمان. دهقانی که بار صبر نکشید، کشته اش به ثمر نرسید. هر مرادی به صبر حاصل شود و هر آسانی بی صبوری مشکل. صبر و سکون نشانه عمق است و تعجیل نمونه حمق. صابر به عقل عمیق است و به کار دقیق. ازاین رو، با مرد صبور بیامیز و از مردم عجول بگریز. در این عافیت است و در آن آفت. عاقبت مرد عجول زود از کار ملول گردد، آن گونه که زحمتی کشیده و در آخر به راحتی نرسیده.[عرفان الحق: 38]

برخوان زمانه شور و شیرین به هم است     بـی تلخـی هجر لذّت وصل کم است

در دهـر مگر که روز شادی خود نـیست     یا هست و لیک بعد شب های غم است
[ینبوع الأسرار: 1/ 315]

پس هرکه ملاحظه این معانی کند و از حسن عواقب بلایا و رزایا[پیش آمدهای ناگوار] اندیشه نماید، هرآینه رضا به قضای [خدا دهد] و شکیبایی و صبر را پیشه سازد و یقین شناسد که صبر اگرچه جوان را پیرکند، هزاران بخت پیر را جوان گرداند و اگرچه با او ساختن مشکل و دشوار است، همه مشکلی از او سهل و آسان گردد. با باد شرطه صبر، هیچ زورق نشین اندیشه طوفان نکند و در بازار تجربه هیچ معامل با او زیان نکند، هیچ در مرادی بی کلید صبر نگشاید و هیچ درخت امیدی بی نسیم صبر به بار نیاید. صبر دوا فرمای هر رنجی است و طلسم گشای هر گنجی.

  صبـر حـرز اسـت پیش تیر فنا           صبر بندسـت پیش سیل بلا

  هـیـچ دردی نیـافـریـد خــدا           که نکردش طـبیبِ صبر دوا

  هرکه او را رهی به جایی نیست            بهتر از صبر رهنمایی نیست

  گـره بـستـه، صبـر بـگشـایـد           ره گـم گشـتـه، صبر بنماید

  گـل گـلـزار صبـر رنگین است           میوه شاخ صبر شیرین است
[ینبوع الأسرار:1/ 315]

رجوع به بخش های قبلی:
1. صبر و شکیبایی از منظر عرفان اسلامی
2. جـزع در کلام عـارفـان و اولیـای الهی
3. صبر جمیل از منظر عارفان و اولیای الهی
4. اقسـام و انواع صبر از منظر عــرفان