شجره زقوم و میوه آن چیست؟ آیا جهنم را می پوشاند؟

شجره زقوم و میوه آن چیست؟ آیا جهنم را می پوشاند؟

شجره زقوم یا همان درخت زقوم سه بار در قرآن آمده در این نوشتار به توضیحاتی پیرامون آن درخت و میوه آن پرداخته می شود و اینکه آیا شجره زقوم جهنم را می پوشاند؟

همان گونه که انسان در این جهان دارای دوگونه اعمال قلبی و روحی و اعمال جسمی و مادّی است به تصریح آیات و روایات به حسب دو جنبه بودن معاد به صورت جسمانی و روحانی، پاداش ها و عذاب ها در قیامت نیز به دو صورت روحانی و جسمانی هستند که می تواند مایة لذّت و یا سبب عذاب جسم بوده و حتّی تأثیراتی در روح می گذارد. قرآن در این باره برای تربیت و برحذر داشتن از اعمال ناشایسته، با اعلام هشدار به مجرمان به بیان کیفیّت غذاها و نوشیدنی های دوزخیان می پردازد؛ چنان که در آیات 62 صافات و 43 دخان و 52 واقعه می فرماید: «إِنَّ شَجَرَةَ الزَّقُّومِ طَعامُ الْأَثِیمِ»[دخان/ 43ـ46] «أَ ذلِکَ خَیْرٌ نُزُلاً أَمْ شَجَرَةُ الزَّقُّومِ إِنَّها شَجَرَةٌ تَخْرُجُ فِی أَصْلِ الْجَحِیمِ طَلْعُها کَأَنَّهُ رُؤُسُ الشَّیاطِینِ»[صافات/ 62ـ66] «لآکِلُونَ مِنْ شَجَرٍ مِنْ زَقُّومٍ»[واقعه/ 52].

واژه زقّوم از مادّه «زقم» به معنای بلعیدن است. برخی گفته اند: این واژه از حبشه به محیط اعراب آمده است. در هر صورت نام گیاهی بدمنظر، تلخ، خشن، ناگوار، بدبو، بدطعم و سمّی است و وقتی به بدن اصابت کند متورّم می شود و دارای برگ های کوچکی است؛[الطبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1379ق، ج5، ص220] در قعر جهنّم می روید و طعام ویژه گروهی از دوزخیان است. مرحوم راغب در کتاب مفردات معتقد است که زقّوم به معنای هرگونه غذای تنفّرآمیز دوزخیان است.[راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، بیروت، دارالکاتب، مادّه زقّوم] بعضی از مفسّران گفته اند هنگامی که این واژه از قرآن نازل شد، جمعی از کفّار قریش گفتند ما گیاهی به نام زقّوم سراغ نداریم؛ مردی از آفریقا بر آنها وارد شد، از او سؤال کردند آیا زقّوم را می شناسی؟ او گفت این لغت نزد ما به معنای کره و خرما است! هنگامی که این معنا به ابوجهل رسید از روی استهزاء به کنیز خود گفت: زقّمینا یعنی زقّوم ما را بیاور!‌ منظورش کره و خرما بود؛ بعد به یارانش گفت: شما هم زقّوم بخورید، این همان چیزی است که محمّد ما را به آن تهدید می کند، گمان می برد آتش درخت می رویاند در حالی که آتش سوزاننده درخت است.[الطوسی، حسن بن علی، التبیان، قم، مکتب العلوم الاسلامی، 1409ق، ج9، ص 501] این معنا سبب شده که برخی از لغوی ها و مفسّران به گمان این که تفسیر مذکور جدّی و واقعی است یکی از معانی زقّوم را همین معنا می دانند چنان که در کتاب لسان العرب از جوهری نقل شده که:‌ زقّوم اسم غذایی است برای عرب ها که در آن خرما و کره باشد.[طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان، تهران، دارالکتب الاسلامی، 1409ق، ج9، ص 501]

در کتاب المیزان آمده که سور صافات سه ویژگی شجره زقوم را بیان می کند:

اوّل این که طعام گناه دوستان است.
دوّم این که چون سرب و یا مس گداخته است.
سوّم این که در درون شکم ها چون آب جوش غل می زند.[طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، چاپ گلشن، 1363 ش، ج 18، ص 238]

امثال معاویه ها غافلند که اصول حاکم بر جهان آخرت با اصول حاکم بر این دنیا تفاوت بسیار دارد؛ گیاه یا درختی که از قعر جهنم می روید به رنگ جهنّم بوده و در شرایط دوزخی پرورش می یابد که این تعجّبی ندارد مگر زنده ماندن انسان دوزخی در دوزخ یا در بهشت عجیب نیست؛ و یا سایر عجایبی دیگر همانند وجود سبزه و چمن و گیاه در قعر اقیانوس ها تعجب ندارد؟ به هر حال خداوند هر کاری را بخواهد، انجام می دهد. امّا تشبیه شکوفه های درخت زقوم به سرهای شیاطین که سمبل زشتی و بدی است نوعی تشبیه است و می رساند که این درخت علاوه بر ویژگی ها و اثرات ضرربخش آن، دارای ظاهری بسیار بد منظر و زشت است کما این که در عرف مردم هم در مورد زیبایی ها به فرشته مثال می زنند و حال آن که آن را ندیده اند و عموماً‌ این ها تشبیهاتی رسا و گویا می باشند.[مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر موضوعی پیام قرآن، مدرسة الامام علی بن ابیطالب، زمستان 1374 ش، ج 6]