نگاهی به نقش عمار یاسر در جنگ صفین

نگاهی به نقش عمار یاسر در جنگ صفین

در این نوشتار از منظر مقام معظم رهبری، نگاهی به نقش عمار یاسر در جنگ صفین داریم. با ضیاءالصالحین همراه باشید تا در این مورد بیشتر بخوانید.

رهبر انقلاب در سخنانی در 5 مرداد 1388 در دیدار اعضای دفتر رهبری و سپاه حفاظت ولی امر، به نقش نخبگان با بصیرت در تبیین حقایق در فضای جامعه اشاره کرده و برای نمونه از مجاهدت عمار یاسر در برابر جنگ روانی معاویه در نبرد صفین یاد کردند.

نبرد شدید عمّار در روز سوم جنگ و تبیین گری او

در سومین روز جنگ صفّین، بخشی از سپاه امیرمؤمنان علی علیه السلام به فرماندهی عمّار یاسر، برای نبرد با سپاه معاویه حرکت کردند و بخشی از سپاه معاویه به فرماندهی عمروعاص به میدان کارزار آمدند. بین این دو گروه، جنگ سختی در گرفت؛ در این هنگام، عمّار معاویه را چنین معرفی کرد:
"ای مسلمانان! آیا می خواهید نظاره گر شخصی باشید که خدا و رسولش را دشمن دارد و با خدا و رسولش می جنگد و بر مسلمین ظلم و تجاوز می کند و مشرکان را تقویت می نماید؟ همان کسی که وقتی خداوند (در فتح مکه) پیروزی دینش و نصرت رسولش را خواست، نزد پیامبر آمد و در ظاهر مسلمان شد. سوگند به خدا! اسلام او از روی میل نبود؛ بلکه با کمال بی اعتنایی اسلام را پذیرفت و پس از رحلت رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم سوگند به خدا ما او را بعنوان دشمن مسلمین و دوست مجرمین شناختیم! آگاه باشید که او معاویه است. با او نبرد کنید و او را لعنت نمایید که او از کسانی است که نور خدا را خاموش می کنند و موجب پیروزی دشمنان خدا می شوند!" عمّار با همراهان دلاور خود در آن روز، عمروعاص و دشمن را تا پایگاه خودشان عقب راند و آن روز پیروزی نصیب سپاه امیرمؤمنان علی علیه السلام شد و عمرعاص در آخر آن روز با فرار و گریز خود را نجات داد.

مناجات ها و رجزهای عمّار در جبهه ی صفّین

"... خدایا! اگر ما را پیروز کنی، این نخستین بار نیست؛ بلکه بسیار ما را پیروز ساخته ای؛ و اگر زمام امور را در اختیار دشمنان بگذاری، در برابر بدعت هایی که از آن ها نسبت به بندگانت بروز می کند، عذاب دردناک را شامل حال آن ها کن!" سپس عمّار و همراهان، در جبهه به دشمن نزدیک شدند. وقتی عمّار، عمروعاص را در نزدیک خود دید، به او فرمود: "ای عمر! دین خود را به استان مصر فروختی! خدا تو را هلاک کند که از دیر زمان در رابطه با اسلام به راه کج رفتی و می روی." سپس به دشمن حمله کرد در حالی که چنین رَجَز می خواند:
"خدا راست فرمود و او شایسته ی راستی است و بزرگتر و بالاتر از همه چیز است. خدایا! به زودی مقام شهادت را نصیبم گردان! در پرتو کشته شدن در راستای آرمان کسی که کشته شدن را نیک دوست دارد. شهیدان در پیشگاه خدا در بهشت، از شراب طهور و زلال آن می نوشند. از شراب نیکان که آمیخته با مُشک است، با جام هایی که لبریز از شراب طهور آمیخته با زنجبیل بهشتی است."
... عمّار در یکی از مناجات های خود، در جبهه ی صفّین به خدا چنین عرض می کند: "أللهم إنی أعلم ممن علمنی انی لا أعمل عملاً صالحاً هذا الیوم، هو أرضی من جهاد هولاء الفاسقین و لو أعلم الیوم عملاً هو أرضی لک منه لفعلته؛ خدایا! از آن چه به من آموخته ای، می دانم که من کار نیکی را امروز انجام نمی دهم که در پیشگاه تو پسندیده تر از جهاد با این فاسقان (معاویه و سپاهش) باشد و اگر امروز من می دانستم که کاری پسندیده تر از جهاد با این فاسقان در پیشگاه تو هست، همان را انجام می دادم."

انتقاد شدید عمّار به عُبیدالله بن عمر

عبیدالله بن عمر، از دشمنان سرسخت حضرت علی علیه السلام به شمار می آمد و در جنگ صفّین از سرداران سپاه معاویه بود و با سپاه امام علی علیه السلام می جنگید و سرانجام در همین جنگ کشته شد. عمّار یاسر در یکی از روزهای جنگ، او را نزدیک دید؛ به او خطاب کرده و گفت: "ای پسر عمر! خدا تو را بر زمین بکوبد و بکشد، دین خود را به دنیای دشمن خدا و دشمن اسلام فروختی."
عبیدالله گفت: "نه، هرگز." عمّار گفت: "نه، هرگز چنین نیتی نداری؛ و من از روی آگاهی گواهی می دهم که هیچ یک از کارهایت برای خدا نیست. اگر امروز مرگ سراغ تو نیاید، فردا می میری. اکنون بنگر، هنگامی که خداوند با بندگانش بر اساس نیتشان روبه رو می شود، نیت تو چیست. (نیت عبیدالله این بود که در پیشگاه معاویه محبوب گردد و دنیایش آباد شود و خون عثمان را بهانه قرار داده بود.)

نظر عمّار درباره هواداران معاویه

در درگیری نبرد صفّین، یکی از مسلمانان نزد عمّار آمد و چنین پرسید: "ای ابوالیقظان! مگر نه این است که رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: "قاتِلُوا النّاسَ حَتّی یَسْلَمُوا...؛ با کافران بجنگید تا مسلمان شوند و هنگامی که مسلمان شدند، از جانب من، خون و اموال آن ها محفوظ است؟" عمّار جواب داد: آری همین گونه است؛ ولی این ها (طرفداران معاویه) مسلمان نیستند، بلکه در ظاهر اسلام را پذیرفتند و کفر خود را پنهان داشتند، تا آن هنگام که دارای یار و یاور شدند، کفرشان را ظاهر کنند."

پاسخ قاطع عمّار در رفع تردید

اسماء بن حکیم می گوید: ما در سپاه امام علی علیه السلام در زیر پرچم عمّار یاسر با دشمن می جنگیدیم. نزدیک ظهر شد و ما در سایه ی روپوش قرمز رنگی قرار گرفتیم. در این هنگام مردی از سپاه امام علی علیه السلام به پیش آمد و گفت: "عمّار یاسر در میان شما کیست؟" عمّار گفت: "من هستم." او گفت: ابویقظان تو هستی؟! عمّار گفت: آری. او گفت: من نیازی به تو دارم. عمّار گفت: بگو. او گفت: آیا آشکارا بگویم یا محرمانه؟ عمّار گفت: اختیار با خودت است.
او گفت: "بلکه آشکارا می گویم. من هنگامی که از خانه بیرون آمدم، اطمینان داشتم که ما در مسیر حق هستیم و شکی نداشتم که این قوم (معاویه و طرفدارانش) بر باطل و گمراهی هستند. تا شب گذشته، همین عقیده و اطمینان را داشتم؛ ولی دیشب دیدم که اذان گوی ما، در جمله های اذان گواهی به یکتایی و رسالت محمد صلی الله علیه وآله وسلم می دهد و اذان گوی آن ها (معاویه و هوادارانش) نیز گواهی به یکتایی خدا و رسالت محمد صلی الله علیه وآله وسلم می دهد؛ و بعد از اذان هم ما نماز می خوانیم، هم آن ها و کتاب ما یعنی قرآن هم یکی است. دعوت ما یکی است. رسول ما نیز یکی است. از این رو، دیشب شک و تردید بر من راه یافته است. دیشب بی آنکه کسی جز خدا بداند، شب را به سر آوردم و صبح نزد امیرمؤمنان علی علیه السلام آمدم و ماجرا را گفتم. به من فرمود: "آیا عمّار را ملاقات کردی؟" گفتم: "نه." فرمود: "نزد عمّار برو ببین چه می گوید. از گفته ی او پیروی کن. اینک برای همین مسأله نزد تو آمده ام."
عمّار به او گفت: "آیا آن صاحب پرچم سیاه را که در مقابل من قرار گرفته است، (اشاره به پرچم عمروعاص) می شناسی؟ من با این شخص در عصر رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم در رکاب آن حضرت، 3 بار جنگیدم و اینک این چهارمین بار است که با او می جنگم و این بار بهتر و نیک تر از سه بار قبل نیست؛ بلکه بدتر و زشت تر از آن هاست. من در جنگ بدر و احد و حُنین، در برابر او جنگیدم. آیا پدرت این جاست تا تو را به آن خبر دهد؟" آن مرد گفت: "نه."
عمّار گفت: "آن روز در عصر پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم تجمّع ما در مرکز پرچم های رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم بود ولی تجمّع این قوم (عمروعاص و معاویه و سپاه آن ها) در مرکز پرچم های مشرکان بود. آیا این لشکر (معاویه) و کسانی را که در آن هستند می بینی؟ سوگند به خدا! دوست دارم که همه ی آن ها، بصورت یک فرد بودند و من آن فرد را سر به نیست می کردم. سوگند به خدا ریختن خون همه ی آن ها حلال تر از ریختن خون گنجشک است! آیا ریختن خون گنجشک حرام است؟" آن مرد گفت: "نه، بلکه حلال است." عمّار گفت: "ریختن خون آن ها نیز حلال است، آیا مطلب را خوب بیان کردم؟" آن مرد گفت: "آری، خوب روشن کردی." عمّار گفت: "اینک برو، هرکدام از دو لشکر را خواستی انتخاب کن، به زودی آن ها (معاویه و پیروانش) با شمشیرهای خود شما را می زنند تا حدّی که باطل گرایان شما، به شک و تردید می افتند." آن گاه عمّار (با یقین و احساسات پاک خود) این جمله های تاریخی را فرمود: "والله ما هم من الحق علی ما یقذی عین ذباب، والله لو ضربونا بأسیافهم حتی یبلغونا سعفات هجر لعلمنا انا علی الحق و انهم علی باطل؛ سوگند به خدا! به اندازه ی خاشاکی که در چشم پشه رفته، آن ها بر حق نیستند. سوگند به خدا! اگر آن ها با شمشیرهای خود ما را بزنند و تا کنار نخل های سرزمین هَجَر (بحرین) ما را به عقب برانند، ما علم و اطمینان داریم که بر حق هستیم و آن ها بر باطل می باشند."

پاسخ دیگر عمّار برای رفع شک

ابوزینب از یاران و در سپاه امیرمؤمنان علی علیه السلام بود. در جبهه ی جنگ صفّین بر اثر نا آگاهی به شک افتاد که کدامیک از دو لشکر بر حقّند؟ امیرمؤمنان علی علیه السلام به او فرمود: "تو اگر با این قوم با نیت پاک جنگ کنی و کشته شوی، در راه اطاعت خدا کشته شده ای و بر حق هستی..."
عمّار یاسر نیز به او فرمود: "ثابت قدم باش و در مورد این احزاب (پیروان معاویه) شک نکن؛ که آن ها دشمنان خدا و رسولش هستند." آن گاه عمّار به دشمن حمله کرد، در حالی که چنین رجز می خواند: "حرکت کنید به سوی دسته هایی که دشمنان پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم هستند. حرکت کنید که بهترین انسان ها پیروان امام علی علیه السلام می باشند. اکنون وقت کشیدن شمشیر از نیام و تازاندن اسب ها به سوی میدان جنگ و پرتاب نیزه های بلند، می باشد." به این ترتیب می بینیم عمّار از روی بینش و آگاهی و با کمال اطمینان و عقیده، بر اساس تولّی و تبرّی می جنگید.

تلاش های گوناگون عمّار در جنگ صفّین

نظر به اینکه جنگ صفّین طول کشید و عمّار ده ها بار به خط مقدم جبهه رفت و جنگید، حرکت او برای جنگ بصورت های گوناگون بود. گاهی فرمانده ی سواره ها بود و گاهی فرمانده ی پیادگان رزمنده کوفه بود؛ و گاهی بعنوان "قُرّاء" (دعوت کنندگان دشمن به سوی حق، و یا دعوت کنندگان سپاه دوست به سوی نبرد) بود؛ و زمانی فرمانده ی گروه کمین بود.
عجیب این که: روزی اتفاق افتاد که به فرمان معاویه، سپاهی با 70 پرچم به میدان آمد و سپاه امام علی علیه السلام با چند پرچم به فرماندهی عمّار یاسر در برابر سپاه معاویه قرار گرفتند و درگیری شدیدی رخ داد. در این درگیری 700 نفر از سپاه معاویه کشته شدند و دویست نفر از سپاه امام علی علیه السلام به شهادت رسیدند.

پاره ای از شعارها و سخنان عمّار در جبهه ی نبرد

عمرو بن شمر می گوید: عمّار را در پیشاپیش صفوف فشرده ی سپاه امام علی علیه السلام، سوار بر اسب دیدم در حالی که زره ی سفید پوشیده بود، فریاد می زد: "اَیُّها النّاسُ اَلرّواحُ اِلیَ الْجَنَّهِ؛ ای مردم! کوچ کنید به سوی بهشت." نیز روایت شده: عمّار یک روز یا دو روز قبل از شهادتش در جبهه فریاد می زد: اَیْنَ مَنْ یَبْغِی رِضْوانَ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ، وَ لا یَؤوبُ اِلی مالٍ وَ لا وَلَدٍ؛ کجاست آن کس که رضوان خدا را می طلبد و دل بسته به ثروت و فرزند نیست."
گروهی به ندای عمّار لبیّک گفتند و نزد او برای حرکت به سوی جبهه ی جنگ اجتماع کرند. عمّار آن ها را مخاطب ساخته و گفت: "ای مردم! همراه ما به سوی این قوم که خواهان خون خلیفه هستند و گمان می کنند او مظلوم کشته شد، حرکت کنید؛ سوگند به خدا او به خود ظلم کرد و به غیر قانون خدا، حکم نمود."
هاشم مرقال یکی از قهرمانان سپاه امیرمؤمنان امام علی علیه السلام بود، در یکی از روزهای جنگ، پرچم را به دست گرفت. عمّار یاسر، احساسات او را برای جنگ با دشمن تحریک می کرد... هاشم پرچم را به اهتزاز در می آورد و عمّار با شعارهای عمیق، او را برای جنگ به هیجان می انداخت و به پیش می برد. آن روز، حرکت هاشم همراه عمّار و دیگران به قدری رعب آور بود که عمروعاص فرمانده ی دشمن گفت: "من صاحب پرچمی را می نگرم. او چنان به پیش می آید که اگر به پیشروی خود ادامه دهد، امروز همه ی عرب را سر به نیست خواهد کرد." آن روز، نبرد سختی رخ داد، و عمّار فریاد می زد: صَبْراً! وَاللهِ اِنَّ الجَنَّهَ تَحْتَ ظِلالِ الْبَیْضِ؛ مقاومت کنید. سوگند به خدا! بهشت در زیر سایه ی شمشیر است." عمّار، همچنان هاشم مرقال را به پیشروی فرا می خواند و آن روز آن چنان جنگ شدید و عظیم شد که نظیر آن دیده نشده بود و از دو طرف بسیاری کشته شدند.

آشکار شدن حق با شهادت عمّار

محمد بن عمّاره بن خُزیمه بن ثابت می گوید: جدّم (خزیمه) در جنگ جمل، همواره شمشیرش را از کشتن سپاه جمل باز می داشت؛ (زیرا شک و تردید به دلش راه یافته بود) و همچنان این روش را ادامه داد، تا آن هنگام که عمّار در جنگ صفّین کشته شد. آن گاه (همین حادثه موجب اطمینانش شد) و به سوی دشمن شمشیر کشید و جنگید تا به شهادت رسید. دلیلش این بود که می گفت: از پیامبر شنیدم که فرمود: "گروه ستمگر، عمّار را می کشند." (بنابراین، سپاه شام که او را کشته، ستمگر است.)

فریاد ملکوتی عمّار

عبدالرحمن بن عوف می گوید: یکی از شاهدان عینی در جنگ صفّین برای من نقل کرد: سوگند به خدا! افراد سپاه در سنگرهای خود آرمیده بودند. آفتاب بالا آمده بود که ناگهان فریاد عمّار را شنیدم که می گفت: "ای مردم! کیست که مانند تشنه ای که آب را بنگرد، روانه بهشت شود؟! بهشت در زیر سرنیزه ها است. امروز با دوستانم محمد صلی الله علیه وآله وسلم و حزبش، دیدار می کنم." سپس خطاب به سپاه کرد و گفت: "ای مسلمانان! خدا را در مورد سپاه دشمن، تصدیق کنید. سوگند به خدا! آن ها از روی اجبار و بی میلی در برابر شمشیرهای مسلمین (در فتح مکه و جنگ حُنین) وارد اسلام شدند و با کمال میل از اسلام بیرون رفتند، تا فرصتی را برای سرکوبی اسلام به دست آورند." در آن روز که عمّار این فریاد را می کشید، حدود 90 سال داشت، که وقتی سوار بر اسب می شد (بر اثر لاغری آنچنان در میان زین اسب فرو می رفت که) تنها لگام اسب و زین آن دیده می شد." در عین حال فریاد ملکوتیش، به کالبدها جان می بخشید.