نتایج و پیامدهای مهندسی فرهنگی امام صادق علیه السلام

نتایج و پیامدهای مهندسی فرهنگی امام صادق علیه السلام

هدف نوشتار حاضر پاسخ به این پرسش است که مهم ترین پیامدها و نتایج مهندسی فرهنگی امام صادق علیه السلام چه بود؟ با بررسی منابع و گردآوری و پردازش اطلاعات به شیوه توصیفی ـ تحلیلی نتایج ذیل حاصل شد: مهم ترین دستاوردهای تلاش و فعالیت امام صادق علیه السلام، توسعه تشیع، نظام مند شدن عقاید و باورها، شکل گیری تشکیلات سیاسی، پویایی فقه شیعی و شکل گیری نظام آموزشی منسجم می باشد. با ضیاءالصالحین همراه باشید تا در مورد نتایج و پیامدهای مهندسی فرهنگی امام صادق علیه السلام بیشتر بدانید.

طرح مسئله

مسائل فرهنگی از جمله مهم ترین مسائل هر جـامعه ای به شمار می آید. عوامل مختلفی ازجمله دین، اعتقادات و باورها در شکل گیری و تداوم فرهنگ ها تأثیرگذار اسـت. امامان معصوم علیه السلام بعنوان رهـبران دیـنی جامعه تشیع، نقش مهمی در شکل گیری و پویایی فرهنگ شیعی ایفا کرده اند. در این میان، نقش امام صادق علیه السلام به دلیل فرصت ها و زمینه های موجود در عصر ایشان برجسته تر است. امام صادق علیه السلام ساختار فرهنگی جامعه تشیع را سامان دهی نموده و تـحولی شایسته در پیشرفت فرهنگی جامعه اسلامی ایجاد نمود. ایشان با طرح ها و ابتکاراتی که آفریدند، شئون مختلف جامعه شیعه را مهندسی کردند. در دوره های بعدی شیوه آن حضرت در مهندسی فرهنگی توسط دیگر ائمه علیهم السلام تداوم پیدا کـرد. قـطعاً اصلاح ساختار فرهنگ جامعه با برنامه ریزی جامع فرهنگی میسر بود که آن هم وابسته به مدل و الگوی فرهنگی است. مهندسی فرهنگی امام صادق علیه السلام می تواند الگوی عملی قابل اتکایی را برای سامان دهی نـظام فـرهنگی جامعه اسلامی ارائه نماید. ازاین رو شناخت و معرفی پیامدها و نتایج حاصل از فعالیت های فرهنگی ایشان ضروری بنظر می رسد.

در زمینه مهندسی فرهنگی امام صادق علیه السلام تحقیقات قابل توجهی انجام نگرفته است. البته در لابه لای تـحقیقاتی کـه درباره آن حضرت صورت گرفته، بصورت استطرادی اشاراتی به فعالیت های حضرت مشاهده می شود، ولی به هیچ عنوان چنین توجهاتی انعکاس دهنده تصویری کامل از پیامدها و نتایج مهندسی فرهنگی امام صادق علیه السلام نیست. دکـتر عـادل ادیـب در بخشی از کتاب خود به نام زنـدگانی تـحلیلی پیـشوایان ما، دکتر احمدرضا خضری در قسمتی از کتاب تاریخ تشیع، رسول جعفریان در کتاب حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، علی محمدعلی الدخیل در کتاب ائمـتنا، هـاشم مـعروف الحسنی در کتاب سیرة الائمة الاثنی عشر و همچنین اسـتاد شـهید مرتضی مطهری در کتاب ارزشمند سیری در سیره ائمه اطهار به بخشی از فعالیت های فرهنگی امام صادق علیه السلام پرداخته اند. در نوشتار حاضر تلاش شـده اسـت بـا توصیف و تحلیل داده های تاریخی و روایی، مهم ترین پیامدها و نتایج مهندسی فـرهنگی امام صادق علیه السلام بررسی شود.

مطالب مرتبط و پیشنهادی: ویژه نامه تشکیلات از نگاه بزرگان

مفهوم شناسی

الف) فرهنگ

فرهنگ در لغت به معنای دانش، حرفه، علم، فنون، هنر، آموختن، به کار بستن ادب، بـزرگی، سـنجیدگی، کـتاب لغت، آموزش و پرورش، تربیت، آیین و رسوم و عقل به کار رفته است.[انـوری، فـرهنگ بزرگ سخن ، ج 6 ، ص 5347 ] در اصطلاح نیز مقوله یا مفهوم فرهنگ دارای معانی بسیار و ابعاد استعمالات گوناگون و وسیعی است. برخی کـاربرد فـرهنگ را صـرفاً در بُعد معنوی یا روحیات می بینند و برخی آن را به مثابه ارزش هایی که یک گروه مـعین دارنـد، هـنجارهایی که از آن پیروی می کنند و کالاهای مادی ای که تولید می کنند، تعریف نموده اند.[گـیدنز ، جامعه شناسی ، ص 36] کلمه فرهنگ در اصطلاح عـلمی در مـقابل واژه تـمدن به کار می رود و با وجود تمایز دقیق بین حوزه های معنوی و مادی در دستاوردهای بشری، فرهنگ را بـرای حـوزه های معنوی و روحی و تمدن را برای وجوه مادی به کار برده اند.

ب) مهندسی

واژه هندسه به معنای «اندازه» در زبـان فـارسی اسـت که معرب گشته و مشتقاتی همچون مهندسی از آن ساخته شده است.[معین، فرهنگ فارسی، ج 4، ص 5205] مهندس، عالم به هندسه را گـویند.[رشـاد، «مـهندسی فرهنگ و مهندسی فرهنگی؛ ماهیت، مبانی و مسائل »، ماهنامه زمانه، تیرماه 1386، ش 58، ص 26] بـنابراین مهندسی تعبیری است که بر اندازه گیری، طراحی و نقشه پردازی در یک موضوع یا مقوله دلالت مـی کند.

ج) مـهندسی فـرهنگی

مهندسی فرهنگی به معنای ترسیم نقشه و هندسه پردازی برای شئون مختلف جامعه با رویکرد فرهنگی و از زاویه فـرهنگ مـی باشد. «مهندسی فرهنگی» از جهت مفهوم شناسی، محتوا و ساخت زبانی با «مهندسی فرهنگ» تفاوت دارد. در «مـهندسی فـرهنگ »، مـهندسی به فرهنگ اضافه شده و ترکیب از نوع اضافی (مضاف و مضاف الیه) است. در این ترکیب مقوله «فرهنگ» مـتعلق و مـوضوع «مـهندسی» است و آنچه که باید مهندسی شود، فرهنگ است نه چیز دیگر. ولی «مـهندسی فرهنگی» تعبیری است پدیدآمده از یک ترکیب وصفی (صفت و موصوف) که به معنای تدبیر کردن، سامان بخشیدن، جـهت دادن و اندازه کردن امور و شئون از نوع فرهنگی، با معیارهای فرهنگی و از زاویه فرهنگ مـی باشد. در ایـن ترکیب متعلق مهندسی ذکر نگردیده و مشخصاً گـفته نـشده چـه چیزی را باید مهندسی کنیم؛ درحالی که در «مهندسی فـرهنگ» مـتعلق خود فرهنگ بود. بدین ترتیب در «مهندسی فرهنگی » متعلق بسیار وسیع گرفته شده اسـت و مـی تواند علاوه بر فرهنگ، بسیاری از مـقوله های دیـگر را نیز شـامل شـود.[ تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی » بهار 1392 ، سال چهارم - شماره 10 (صفحه 32)]

د) برنامه ریزی فرهنگی

بـرنامه ریزی فـرهنگی عبارت است از تنظیم روندی از پیش طـراحی شده برای رسیدن به اهـداف مـشخص و زمان بندی شده فرهنگی. در واقع بـرنامه ریزی فـرهنگی ملاک تصمیم گیری های اجرایی فرهنگی است.[پیروزمند، مبانی و الگـوی مـهندسی فرهنگی ، ص 117]

بسترها و زمینه های مهندسی فرهنگی امام صادق علیه السلام رخدادهای مـهم واپسـین سالیان حکمرانی امویان عرصه و مـجالی بـرای رشـد تکاپوهای فرهنگی شـیعه فـراهم آورد. شکل گیری بحران های سیاسی، اوجـ گیری شـورش های اجتماعی، آغاز دعوت عباسیان، آشفتگی فرهنگی و شور و نشاط علمی در این دوره، ازجمله مهم ترین زمینه های تـرسیم شـاکله فرهنگی تشیع در عصر امام صادق علیه السلام بـه شمار مـی آید.

بحران های سـیاسی نـظیر عـدم مشروعیت نظام سیاسی، تـعدد ولایتعهدی، تعصبات قبیله ای و شورش های اجتماعی در اواخر عصر اموی مانند قیام زید بن علی بن حـسین در سـال 122 ق در کوفه، قیام فرزندش یحیی در سال 125 ق در خـراسان و شـورش عـبدالله بـن مـعاویة بن عبدالله بـن جـعفر طیار در سال 129 ق، فرصت و قدرت تعقیب فعالیت های امام صادق علیه السلام را در بخش وسیعی از زندگی آن حضرت، از حکومت سلب کـرده بـود. ازایـن رو امام علیه السلام در فضای مناسب تری توانست جامعه شیعه را رهـبری نـماید.

هـمچنین شـعارهای دعـوت عـباسیان مثل شعار «الرضا من آل محمد ص» که طی چندین سال توسط بنی عباس بر گوش های مردم در مناطق مختلف نواخته شده بود، علی رغم میل خود بنی عباس، مردم را به بازشناسی آل محمد صلی الله علیه وآله وسلم ترغیب کـرده و فضا را برای معرفی وارثان اصلی مکتب پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم که در این دوره امام صادق علیه السلام در رأس آن قرار داشت، فراهم نموده بود. شعار ضد بیدادگری و عدالت خواهی عباسیان، یاد عدالت علوی را زنده می کرد و این موضوع بخصوص برای مـوالی و کـسانی که از تبعیض های نژادی دستگاه اموی به ستوه آمده بودند، بسیار مهم بوده است.

به لحاظ زمینه های فرهنگی نیز جریان های فکری و مذهبی مثل زنادقه، مرجئه، معتزله، صوفیه، حنفی و مالکی در این دوره بـر فـعالیت خود افزودند و شور و نشاط علمی بی نظیری در دنیای اسلام شکل گرفت. فضای حاصل از این جریانات سیاسی و فرهنگی می توانست برای جامعه شیعه آسیب زا باشد. امـا امام صادق علیه السلام این تهدیدها را به فـرصت تـبدیل نموده و از بسترهای موجود برای رشد فرهنگی جامعه اسلامی و مهندسی فرهنگی جامعه شیعه استفاده نمودند. مهندسی فرهنگی امام صادق علیه السلام پیامدها و نتایجی داشت که در ذیل بـه آنـها می پردازیم.

پیامد ها و نتایج مهندسی فرهنگی امام صادق علیه السلام

الف) توسعه تشیع

بدون تردید جامعه شیعه در عصر امام صادق علیه السلام شاهد تحولی عظیم در ابعاد مختلف بوده است که توسعه تشیع از مصادیق بارز این تـحولات بـه شمار می رود. بخش اعظم رشد کیفی و کمی شیعه، مرهون تلاش های بی بدیل امام صادق علیه السلام بوده و از دستاوردهای مهندسی فرهنگی آن حضرت به شمار می آید. ازاین رو ابتدا به روند توسعه تشیع و سپس به راهکارهای امام صادق علیه السلام در راسـتای حفظ جـامعه شیعه از آسیب های پیش رو می پردازیم.

1. روند توسعه تشیع در عصر امام صادق علیه السلام

گرچه به دنبال واقعه عاشورا احساسات مردم و بخصوص شیعیان تا حدی به سمت اهل بیت علیه السلام معطوف گشت[آثار شـهادت امـام حسین× با ورود اسرا به کوفه و خطبه حضرت زینب÷ و ابراز تأثر و گریه شدید مردم (ابن طیفور، بلاغات النساء ، ص 24 ) و همچنین سخنان پرشور و مؤثر امام سجاد× و برخواستن بانگ شیون و اعلام فرمانبری کوفیان از امام سجاد× (ابـن طاووس، اللهوف، ص 66) و تکرار این صحنه ها در شام و مدینه آغاز شده و در سال های بعد به شکل قیام علیه بنی امیه ظاهر می شود. قیام توابین (65 ق) که به دنبال احساس پشیمانی شدید کوفیان و قیام مختار (66 ق) که با انگیزه و شـعار خـون خواهی امام حسین× شکل گرفته بود، نمونه بارز تجلی احساسات و عواطف مردم در قالب قیام است. این اعتراضات در عصر امام صادق علیه السلام با قیام و شهادت زید بن علی× و فرزندش یحیی ادامه یافت. قـیام زیـد و یحیی به اندازه ای اثرگذار بود که مردم تا یک هفته عزای یحیی را به پا نمودند و در آن سال هر کودکی که در خراسان متولد شد ، نامش را یحیی و یا زید گذاردند. (مسعودی، مروج الذهـب، ج 3، ص 222)] و امام سجاد و امـام بـاقر علیهم السلام فـعالیت های فرهنگی مهمی در جهت توسعه مبادی شیعه انجام دادند، لکن تبلیغات امویان علیه شیعه شدیدتر از آن بود که جـماعت شـیعه بتواند علناً فعالیت و رشد نماید. حکومت اموی، هم در صحنه سیاسی ـ اجتماعی برخورد سـختی بـا دوسـتداران اهل بیت علیه السلام داشت و هم در بعد فرهنگی با جعل احادیث و تحریف آنها بطور مداوم در تخطئه شیعه مـی کوشید.[هـاشم معروف دراین باره می نویسد : «حزب اُموی پس از آنکه به شکل محوری ترین حزب در مخالفت با علی× درآمد، هرچند از دیدگاه اکثر مسلمانان شرایط یک حاکم پذیرفته شده را نداشت، اما با همه وسایل برای اسـتوار سـاختن پایـگاه دینی خود و تقویت آن دست بـه کـار شـد و به همین منظور، آزمندان و نیز کینه توزانی را که در پیرامون خود گرد آورده بود، برای جعل احادیثی که منزلت و ارج این حزب و خاندان اموی را بـالا مـی برد و خـلفای ثلاثه را بر همه مردم برتری می داد ، به کار گـرفتند و آنـان نیز احادیثی در برتری دادن شام و دیگر شهرهایی که ساکنان آن طرف دار این حزب بودند ، بر سایر شهرها و بر همه سرزمین ها، و نـیز دهـ ها حـدیث در مذمت علی× و خاندان بنی هاشم به قصد فریب دادن مردم و بازداشتن آنـان از آنچه که از رسول اکرم| درباره علی× و فرزندانش شنیده و به یکدیگر منتقل نموده بودند، جعل کردند.» (هاشم معروف الحسنی، اخـبار و آثـار سـاختگی ، ص 141 )] با این هجمه تبلیغات و تدابیر شدید امنیتی حکومت اموی علیه شیعه، در حاشیه مـاندن شیعیان و فقر فرهنگی و اجتماعی آنها امری اجتناب ناپذیر می نمود. شاهد این موضوع گله مندی ائمـه علیه السلام از دوره امـویان است که در فرمایش امام سجاد علیه السلام به درستی منعکس شده است: «ما در مکه و مدینه بیست نفر دوستدار اهـل بیت علیه السلام نـداریم. [لو جـلسنا علی شاة لما افنیناه. (کلینی، اصول کافی، ج 2، ص 26)] هـمچنان که وقتی حمران بن اعین تعداد شیعیان را به امام باقر علیه السلام گزارش می دهد، مـی گوید: «اگـر هـمه ما شیعه های کوفه را جمع کنند و سر سفره ای بنشانند که غذای آن سفره یک گـوسفند بـاشد، تـمام نمی شود. » [نجاشی، الفهرست، ص 40 ـ 39] ولی با تحول فرهنگی ای که امام صادق علیه السلام در همین شهر متشکل از طبقات فرهنگی و اجتماعی گـوناگون ایـجاد کردند، تاریخ کوفه شاهد حضور نهصد نفر راوی که همگی از امام صادق علیه السلام نقل روایـت مـی کردند، مـی شود، [ابن ابی الحدید، شرح نـهج البلاغه، ج 4، ص 104] که از این آمار می توان به میزان توسعه چشمگیر شیعیان پی برد. در مکتب امام صادق علیه السلام افـراد ویـژه ای با استعدادهای درخشان ظهور کردند که قدرت بیان و تبلیغ بالایی داشته و از موقعیت اجـتماعی مـناسبی بـرخوردار بودند که فعالیت آنها در دستگاه فرهنگی امام صادق علیه السلام توانست عده بسیاری را با جامعه شیعه هـمراه کـند؛ حتی به تدریج خانواده هایی پیدا شدند که مهد تشیع قرار گرفتند؛ مثل «آل اعـین» خـاندان زراره مـعروف که نزدیک به 60 فقیه از این خانواده به ثمر رسیدند.[«آلِ اَعْین» از خاندان های روایـی بـنام شیعی از اواخر قرن اول تا قرن چـهارم هجری که منسوب بـه «اعـین بن سُنْسُن» هستند. افراد ایـن خـاندان از روزگار امام سجاد× به دوستی با خاندان پیامبر| شناخته شده اند. برخی از اینان که مـحضر آن امـام را درک کرده اند، به تبحر در کلام، فـقه، حـدیث و دیـگر شاخه های علمی آن روزگـار نـام آور گشته اند. پس از آن حضرت نیز نـوادگان و اخـلاف اعین مصاحبت دیگر امامان را برگزیده و گروهی از آنان به مقامات بلند علمی و دینی نائل آمـده اند. ابـوغالب زراری که خود از این خاندان است، آل اعـین را حـدود 60 نفر دانـسته اسـت. (زراری، رسـاله ابی غالب الزراری، ص 114)]

2. حفظ جامعه شیعه از آسیب

در واقع مـهم ترین عـاملی کـه موجبات توسعه هرچه بیشتر جامعه رو به رشد شیعه را فراهم نمود و باعث شـد جـامعه شیعی هم به لحاظ جمعیت و هم از جهت مرزهای جغرافیایی روزبه روز پیشرفت نماید، مجموعه طرح ها و تدابیری بود کـه امام صادق علیه السلام به کار بست. این مسئله بخصوص در دوره منصور (خلافت 158 ـ 136 ق) که حکومت عباسی تـثبیت شـده است، اهمیت خود را بیشتر نشان می دهد. در ایـن دوره کـه مـسائل فکری و عقیدتی و همچنین مباحث فقهی در جامعه اسـلامی اوج گـرفته و شبهات گوناگون در زمینه های دینی و غیر دینی مطرح می شد، نیاز علمی و معرفتی شدیدی پدیـد آمـده بود که در نتیجه آن توجه مـردم بـه امام صادق علیه السلام بـیشتر شـده و جایگاه و موقعیت اجتماعی ایشان در جامعه روزبـه روز بهتر شناخته می شد؛ چنان که شخصی نقل می کند: «جهت دیدار امام صادق علیه السلام به حیره (6 کیلومتری کوفه) رفـتم، ولی بـه جهت ازدحام جمعیتی که دور امام علیه السلام را گرفته بـودند، مـلاقات را نـاممکن یـافتم. سـه روز منتظر ماندم و در نـهایت نـتوانستم ایشان را ملاقات کنم. روز چهارم، امام علیه السلام مرا دید و بعد از خلوت شدن مراجعه کنندگان، مرا نزدیک قبر امیرمؤمنان علیه السلام بـرد و آنـجا بـا هم صحبت کردیم.»[ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ص 238]

از این نقل ها میزان تـوجه و تـمرکز مـردم بـه امام صادق علیه السلام فهمیده می شود. این مسئله امری نبود که حکومت نسبت به آن بی تفاوت باشد؛ در چنین فضایی شخص امام صادق علیه السلام برای حکومت دارای حساسیت بود و از میان برداشتن ایشان، از مهم ترین دغدغه های حـکومت به شمار می رفت. همچنین جماعت شیعه نیز که نسبت به دوره های قبل با سرعت بیشتری در حال افزایش بود و با کناره گیری از اقدام نظامی، بهانه سرکوب را از حکومت گرفته بود، برای حکومت نگران کننده و حـساسیت زا بـود؛ چنان که طبق گزارش منابع اولیه، منصور جاسوسانی برای کشف ارتباط امام با شیعیان و افشا کردن فعالیت های آنها به کار گماشت.[ راوندی، الخرائج و الجـرائح، ص 721]

مؤید دیگر آن است که منصور عباسی، امام صادق علیه السلام را به اتـهام حـمایت از قیام «محمد بن عبدالله» (نفس زکیه) به عراق فراخواند و در ضمن، حضرت را متهم نمود که «معلّی بن خنیس» را برای جمع آوری اموال به منظور کمک بـه قـیام مذکور نزد شیعیان فرستاده اسـت.[ابـن طاووس، مـهج الدعوات و منهج العبادات، ص 199] دسـتگیری معلی بن خنیس و بازجویی شدید از وی برای فاش کردن اسامی یاران و شیعیان امام صادق علیه السلام و در نهایت شهادت او توسط داوود بن علی والی مدینه[کشی ، رجال ، ص 381 ] نیز می تواند، مؤید حساسیت حـکومت نـسبت به فعالیت های امام علیه السلام و شـیعیانش بـاشد.

 درباره زمان و کیفیت کشف قبر حضرت علی علیه السلام اقوال متفاوتی نقل شده است. روایات متعددی که علامه مجلسی نقل کرده، ناظر به این است که امام صادق علیه السلام قبر حضرت علی علیه السلام را بـارها بـه اصحاب و یاران خود نشان داده است. (مجلسی، بحارالانوار، ج 97، ص 238 ـ 235) همچنین طبق روایتی، منصور عباسی در زمان امام صادق علیه السلام و با دلالت آن حضرت به موضع قبر علی علیه السلام واقف شده است. (ابن طاووس، فرحة الغری، ص 119) در خرائج و جرائح نـیز آمـده است: «و لم یـزل قبره مخفیا حتی دل علیه جعفر بن محمد فی ایام دولة العباسیه علیه السلام.» (راوندی، الخرائج و الجرائح، ج 1، ص 238) در مقابل، شیخ مفید روایـتی نقل می کند که مطابق آن، قبر امام علی علیه السلام در زمان هارون الرشید و در جریان شـکار وی در حـوالی مـحل دفن حضرت کشف شده است. آنچه مسلم است اینکه، قبر آن حضرت در هیچ زمانی برای امامان معصوم مـخفی نـبود، اگرچه در میان عموم مردم پنهان بوده باشد.

مقابله با شرایط سیاسی ـ اجتماعی موجود، نیاز به مهندسی و طـراحی در جامعه شیعه داشت؛

از این رو امام صادق علیه السلام برای حفظ جامعه تشیع و صیانت رهبری شـیعه، راهبردهایی به اجرا گـذاشت کـه عبارتند از:

1. دور کردن شیعیان از گرداب های سیاسی

در دوره ظهور حکومت عباسی مشکل اصلی برای جامعه شیعه مجذوب شدن شیعیان در تحرکات عباسیان بود؛ بخصوص اشخاص جوان و شخصیت های انقلابی و حساس و دلاور که زود جذب حرکت های مسلحانه می شوند، بـه ویژه در حرکت های مسلحانه ای که بوی قدرت نیز از آن استشمام شده و شعار پیروزی حق بر باطل و پیروزی عزاداران حسین علیه السلام بر قاتلان آن حضرت در رأس آن باشد. این خطری بود که حتی خود خاندان امام صادق علیه السلام نـیز از آن ایـمن نبودند. بعنوان مثال برخی از بنی الحسن علیه السلام با عباسیان جلسات سرّی داشتند. [بلاذری، انساب الاشراف، ج 3، ص 78؛ مفید، الارشاد، ج 2، ص 190] در چنین شرایطی که دشمن از وضعیت جامعه شیعه خبر داشته و با عده ای از آنها رابطه دارد، ضرورت به کارگیری ترفند های سیاسی جدیدی که مـتفاوت بـا روش های قبلی باشد، به خوبی احساس می شد. قطعاً امام علیه السلام مصلحت نمی دید که عباسیان را به صراحت رد نموده و از آنها اعلان برائت کند؛ چون اولاً شعار آنها (الرضا من آل محمد) برای مردم فریبنده بود و ثـانیاً در آیـنده که عباسیان غالب می شدند، امام و شیعیانش در معرض خطرات و آسیب های جدی قرار می گرفتند. بنابراین امام علیه السلام برای مقابله با این تهدید از ایما و اشارات استفاده نمود. بعنوان نمونه، بنی الحسن علیه السلام را به دامی کـه در آن گـرفتار شـده اند، توجه می دهد و در جلسه ای که مـیان بـنی العباس و بـنی الحسن علیه السلام برای بیعت با نفس زکیه تشکیل یافته و از امام علیه السلام نیز برای بیعت با نفس زکیه دعوت شده بود، امام به عبدالله بـن حـسن پدر نـفس زکیه می فرماید: «این (حکومت ) نه به سوی تو خـواهد آمـد و نه برای دو فرزند توست. این (حکومت) مال بنی العباس است و دو فرزند تو نیز کشته خواهند شد. بعد امام علیه السلام از جا بـلند شـده و بـه اشاره گفتند: صاحب عبای زرد (منصور ) تو را خواهد کشت. یکی از اصـحاب بنی العباس به نام عبدالعزیز بن علی می گوید: من از دنیا نرفتم مگر اینکه دیدم منصور او را کشت.» [ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص 184. برای تاریخ دقـیق ایـن جـلسه گزارشی در منابع اولیه یافت نشد ، لکن نظر به حضور ابراهیم امام در این جلسه و کـشته شـدن وی در سـال 132 ق، قطعاً این جلسه قبل از سال 132 ق برگزار شده است] یعنی امام علیه السلام با شـیوه های مـختلف صـحنه واقعی و آنچه را که اتفاق خواهد افتاد، برای علویان تصویر می کنند تـا مـتنبه شده و ابزار کار عباسیان قرار نگیرند. از طرفی در این دوره قیام قائم آل محمد صلی الله علیه وآله وسلم زیاد مطرح می شد. ازاین رو بـرخی سـعی داشـتند

قسمت جعلی روایت پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم در خصوص مهدی آل محمد صلی الله علیه وآله وسلم کـه فـرموده بود «اسمه اسمی و اسم ابیه اسم ابی»[مـفید، الارشاد، ج 2، ص 190 ] را عَلم نموده و آن را بر ادعای امامت و مـهدویت خـود مـنطبق سازند. بعنوان نمونه، بنی الحسن علیه السلام تلاش کردند محمد بن عبدالله بن حسن (نفس زکیه ) را بعنوان مـهدی امت معرفی و با او بیعت نمایند. [مجلسی، بحارالانوار، ج 51، ص 24] این مسئله مورد توجه منصور عباسی که نـامش عـبدالله بـود نیز قرار گرفته و شاید برای ترغیب بیشتر مردم بر بیعت با فرزندش، لقب وی را مهدی گـذاشت. امام صادق علیه السلام باطل بودن این ادعاها را با ذکرعلائم قیام قائم آل محمد صلی الله علیه وآله وسلم بصورت غیر مـستقیم اعـلان مـی نماید تا شیعیان به سمت آنها گرایش پیدا نکنند. [در صحیح ترمذی و سـنن ابـن ماجه و نیز در روایـات اهـل بیت^ چـنین تعبیری وجود ندارد]

همچنین پوشیدن لباس سیاه توسط عباسیان بـه بـهانه عـزاداری که می توانست برخی از جماعت شیعه را دچار اشتباه کند، از چشمان تیز امام علیه السلام بـه دور نـمانده و آن حضرت با تعبیرات متعدد کنایه ای، شیعیان را به این مهم توجه داده است. مثلاً می فرماید: «لباس سیاه لبـاس اهـل دوزخ است»، [حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 3، ص 281] یا «لباس سیاه لباس فرعون است»، یا «لباس دشمنان مرا نـپوشید.» [حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 4، ص 385؛ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ص 99] مـفهوم و دلالت التزامی این روایات می تواند این بـاشد کـه بـه بنی عباس ملحق نشوید.

در موارد بسیاری نیز امـام علیه السلام بـه شیعیان دستور مستقیم می دهد: «زبان های خود را کنترل نموده و در خانه های خود بنیشیند؛ زیرا آنـچه بـه شما اختصاص دارد (حکومت اسلامی حـقیقی) بـه این زودی بـه شـما نـمی رسد و زیدیه همیشه حافظ و نگهبان برای شـماست.»[کفوا السنتکم و الزمـوا بـیوتکم فانه لا یصیبکم امر تخصون به ابـدا و لا تـزال الزیـدیه لکـم وقـاء ابدا. (کلینی، اصـول کـافی، ج 2، ص 254؛ نعمانی، الغیبه، ص 197)]

ایـن تأکیدات سیاسی از ناحیه امام صادق علیه السلام محوری را برای شیعیان ترسیم و مشخص می کرد تـا از مـحدوده آن خارج نشده و در دام جریانات دیگر گرفتار نـشوند. امام صادق علیه السلام همه ایـن تـهدیدات موجود را به فرصت تبدیل کـرده و بـا جلوگیری از هدر رفتن نیروها، جماعت شیعه را به سمت مهندسی فرهنگی جامعه اسلامی و ایـجاد تـحول و انقلاب فکری در آن هدایت نمودند.

2. طـراحی اخـتلاف ظـاهری میان جماعت شـیعه

راهـبرد دیگر امام صادق علیه السلام طـراحی نـمایش اختلاف میان شیعیان به ویژه خواص شیعه است.

روشن است که حکومت ها بطور طبیعی اتـحاد گـروه های مخالف دولت را خطرآفرین دانسته و در صورت مشاهده اختلاف میان آنها، احساس امنیت کرده و از شدت پیگردشان کاسته می شود. امام صادق علیه السلام بـه ایـن مـهم توجه داشته و در راستای جلوگیری از فشارهای دولت عباسی، طـرحی را اجـرا مـی کند کـه در نـتیجه آن تـصویری از تفرقه و اختلاف ظاهری در میان صفوف شیعه شکل می گیرد که شیعیان در ظاهر انسجام اجتماعی ندارند. امام علیه السلام بعنوان راهبر این طرح، صحنه را آن قدر به هم می ریزد که در نگاه ساده باور درسـت شدن آن سخت بنظر می آید؛ درحالی که هر آن و لحظه ای که بخواهد، می تواند اختلاف را از میان بردارد؛ چون همه اصحاب تحت امر ایشان هستند و به یک اشاره امام علیه السلام در ریسمان اتحاد ایشان صف می کشند. طـرح نـمایش اختلاف در واقع یکی از مصادیق و ابعاد پیچیده سیاست مهم تقیه است که در حرکت ائمه معصومین علیه السلام جزو اصول واجب به شمار می آید.

امام صادق علیه السلام این راهبرد مهم را با چند روش در میان شیعیان اجـرا مـی کند:

1. از طریق برائت از اصحاب:

امام صادق علیه السلام در مواردی زحمات زراره را ارج نهاده و می فرماید: اگر زراره نبود، احادیث پدرم منتفی می شد. [مفید ، اختصاص، ص 66؛ کشی، رجال، ص 136] اما در مواردی دیگر از زراره برائت می جوید و راز این عمل را به پسـرش عـبدالله بن زراره چنین بیان می دارد: «سـلام مـا را به پدرت برسان و به او بگو که من برای دفاع از تو چنین می کنم؛ چراکه دشمن هرآنچه را که ما ستایشش می کنیم، دنبال کرده و اذیت می کند.. . بدین وسیله تـو پیـش مردم مذموم بوده و جـلب تـوجه نمی کنی و در نتیجه از شر آنان در امان می مانی.. .. »[مفید ، اختصاص، ص 66؛ کشی، رجال، ص 138]

همچنین امام علیه السلام به حسین بن زراره می فرماید: «سلام مرا به پدرت برسان و بگو به خدا سوگند من خواهان خیر دنیا و آخرت تو هستم. به خـدا سـوگند من از تو راضی هستم.»[مفید ، اختصاص، ص 66؛ کشی، رجال، ص 141]

امام علیه السلام این طرح را به گونه ای اجرا می کند که حتی خود زراره هم متوجه نمی شود و فکر می کند که امام واقعاً از او بیزار است؛ ازاین رو اعتراض خود را از طریق پسرش به امـام علیه السلام اعـلام می کند. [مفید ، اختصاص، ص 66؛ کشی، رجال، ص 141] در رجـال کشی از حدود صد روایت موجود درباره زراره، چندین مورد علیه وی و حتی در لعن ایشان است؛[ در صفحه 161 ـ 133 رجال کـشی روایـات مربوط به زراره نقل شده که از صفحه 148 ـ 133 روایاتی در مدح وی و از صفحه 150 ـ 148 روایاتی درباره لعن بـر او و در بـقیه صـفحات ، روایاتی در ذم ایشان نقل شده است .] درحالی که بیشتر فقها مـنکر فضل و مکانت علمی زراره نیستند. پس این روایات از ناحیه امام صادق علیه السلام چـه تـوجیهی غـیر از حفظ جان اصحاب و شیعیان آن حضرت می تواند داشته باشد؟

2. از طریق القای احکام متفاوت:

امام صادق علیه السلام برای نشان دادن اخـتلاف میان شیعیان، درخصوص یک موضوع احکام متفاوتی صادر می نمودند؛ چنان که سالم بن حـذیفه می گوید: من نزد امام صادق علیه السلام بودم که شخصی آمد و پرسید: بسا داخل مسجد می شوم، درحالی که بعض اصحاب ما نماز ظهر و بعض دیگر نماز عصر می خوانند. امام فرمود: «من به آنها دستور داده ام که عده ای نماز ظـهر بخوانند و در همان زمان، عده دیگر نماز عصر بخوانند؛ زیرا اگر یکسان عمل کنند، شناخته شده و دستگیر خواهند شد.»[ربما ادخل المسجد و بـعض اصـحابنا یـصلی الظهر و بعضهم یصلی العصر. قال الامام ×: انا امرتهم بهذا لو صـلو علی وقت واحد لعرفوا و اخذوا برقابهم. (حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 4، ص 137) 

از دیگر نمونه های این اختلاف می توان به اختلاف در رکعات نماز مستحبی (اعداد النوافل) اشـاره کـرد که زراره آن را 27 و ابوبصیر 34 رکعت می داند. [ربما ادخل المسجد و بـعض اصـحابنا یـصلی الظهر و بعضهم یصلی العصر. قال الامام ×: انا امرتهم بهذا لو صـلو علی وقت واحد لعرفوا و اخذوا برقابهم. (حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 4، ص 59] خود امام فلسفه این اختلاف را چنین بیان می دارد:

کسی که میان شما تفرقه افکند، رهبر شماست که خداوند او را پیشوای خلق قرار داده است و او به مصلحت مردم آگاه تر اسـت و اگـر بخواهد، می تواند میان شما تفرقه اندازد تا سالم بمانید و سپس میانتان وحدت برقرار نماید تا از فساد و ترس دشمن ایمن باشید. [ربما ادخل المسجد و بـعض اصـحابنا یـصلی الظهر و بعضهم یصلی العصر. قال الامام ×: انا امرتهم بهذا لو صـلو علی وقت واحد لعرفوا و اخذوا برقابهم. (حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 4، ص 57 ]

همچنین زراره می گوید: از امام باقر علیه السلام سؤالی پرسیدم و آن حضرت جواب دادنـد. مـرد دیگری آمد و همان سؤال را از امام پرسید، ولی ایشان پاسخی متفاوت به او فرمود و مرد سومی با همان سؤال خدمت امام علیه السلام رسید و جواب سومی دریافت کرد. زراره می گوید: از امام علیه السلام سؤال کردم کـه عـلت ایـن کار چیست؟ حضرت جواب می دهند: «ای زراره! ایـن عـمل بـرای ما خیر و موجب بقای شما می باشد. اگر شما بر یک امر متفق باشید، دشمنانتان قصد شما را نموده و بقای شما و ما را مـختل مـی کنند.»5 زراره مـی گوید: «من علت اختلاف را از امام صادق علیه السلام پرسیدم و عرض کـردم: شـما اگر شیعیانتان را به رفتن روی آتش امر کنید، می روند، درحالی که اینها با اختلاف از نزد شما خارج می شوند؟

 الذی فرق بینکم فهو راعیکم الذی اسـترعاه الله خـلقه، و هو أعرف بمصلحة غنمه فی فساد أمرها، فإن شاء فرق بـینها لتـسلم، ثم یجمع بینها لیأمن من فسادها و خوف عدوها فی آثار ما یأذن الله و یأتیها بالامن من مـأمنه و الفـرج مـن عنده. (کشی، رجال، ص 138) قابل ذکر است که امام در این روایت از تشبیه و کـنایه اسـتفاده کـرده است، ولی ما به جهاتی آن را نقل به معنا (ترجمه آزاد) کردیم.

 یا زراره هذا خیر لنا و ابـقی لکـم و لو اجـتمعتم علی امر واحد لقصدکم الناس علینا و کان اقل لبقائنا و بقائکم. (صدوق، علل الشرائع، ج 2، ص 395) امام صادق علیه السلام همان جوابی را داد که امام باقر علیه السلام فرموده بود.[کلینی، اصول کافی، ج 1، ص 87]

طبیعتاً این اختلاف اقوال و روایات فـقها در رفـتار شـرعی عموم جماعت شیعه اثرگذار بوده و تصویری متشتت از جماعت شیعه به نمایش می گذاشت. ازاین رو حـساسیت حـکومت نسبت به پیروان امام علیه السلام کمتر شده و در نتیجه جان های شیعیان از گزند حکومت عباسی کـه دنـبال کـوچک ترین بهانه برای کشتن شیعیان بودند، در امان و محفوظ می ماند.

ممکن است این سؤال در ذهن خطور کـند کـه به چه دلیل این اختلافات را ظاهری و به اصطلاح نمایش اختلاف می دانید؟ در پاسخ بـاید گـفت بـهترین دلیل، سخن خود امام علیه السلام است که در تعبیرات گوناگون، ضمن معرفی خود بعنوان عامل این اخـتلاف، فـلسفه آن را حـفظ اصحاب خود از آسیب عنوان نموده است. اگر این اختلاف، واقعی و حقیقی بـود، امـام خودش را عامل آن معرفی نمی کرد. به لحاظ عقلی نیز هر رهبر و امامی در جهت وحدت میان پیروانش عمل مـی کند و جـریان اختلاف حقیقی در میان پیروانش را قبیح می داند، به ویژه اگر معصوم باشد. بنابراین طـرح ایـن اختلاف به ناچار باید ظاهری و در جهت حفظ جـامعه شـیعه از آسـیب های پیش رو بوده باشد.

3. مهندسی رفتار اجتماعی شـیعیان

راهـبرد دیگر امام صادق علیه السلام برای دفع آسیب های اجتماعی از شیعیان خود، هدایت رفتار آنها در جـامعه است.

امام صادق علیه السلام نوعی از معاشرت را میان شـیعیان تـرویج نمودند تـا حـساسیت های عـمومی جامعه نسبت به آنها کمتر شـود. امـام علیه السلام راجع به معاشرت با عامه در موارد بسیاری توصیه به برخورد گرم و صـمیمی بـا جامعه اهل سنت نموده و بر «قولوا للنـاس حسنا» تأکید می ورزند. [طبری، بشارة المصطفی ، ص 169 ؛ نوری، مستدرک الوسائل، ج 8، ص 314] در سـایه ایـن تأکیدات بود که عموم شـیعیان بصورت کنترل شده و با تحمل بسیار بالا پرورش یافته و بدون کمترین چالشی در میان عامه زندگی مـی کردند. ایـن عمل از حساسیت جوّ عمومی جـامعه مـی کاست و در حـفظ جامعه شیعه بـسیار تـأثیرگذار بود.

امام علیه السلام به ایـن نـتیجه رسیده بود که آنچه بهانه جویی و حساسیت بنی العباس را دفع می کند این است که علویان طـبق فـرمایش امام صادق علیه السلام مسیر خود را ولو در ظاهر از آنـها جـدا ننموده و مـثل یـک خـانواده مانند گذشته (قبل از سـلطه و حکومت عباسیان) ارتباطات و رفت و آمدها و احترامات سابق را حفظ کنند. ازاین رو به پیروانش می فرمود: «از خدا بـترسید. اطـاعت از امامانتان بر شما واجب است؛ آنـچه را کـه آنـها مـی گویند، بـگویید و از آنچه که آنـها سـکوت می کنند، سکوت کنید. شما در سلطه کسانی هـستید کـه خـداوند درباره آنها فرموده است: مکرشان کوه ها را از جـا بـرمی کند (مـنظور بـنی عباس اسـت.) پس تـقوا پیشه کنید که شما در آتش بس هستید. در نماز جماعت های آنان شرکت کنید و در تشییع جنازه شان حاضر شوید و امانتشان را ادا کنید. » [اتقوالله و علیکم بـالطاعة لائمتکم، قولوا ما یـقولون و اصـمتوا عما صمتوا، فانکم فی سلطان من قال الله تعالی «و انّ مکرهم لتزول منه الجبال» (ابراهیم (14): 47) (یعنی بذالک ولد العباس) فاتقوالله فانکم فی هدنة صلوا فی عشائرهم و اشهدوا جنائزهم و ادّو الامانة الیهم. (حرانی، تـحف العقول، ص 487؛ طوسی ، امالی، ص 667)] همچنان که روایت بر آن صراحت دارد، امام بر آتش بس تأکید زیادی دارد و بـه پیروانش دستور می دهد سلوک اجتماعی خود را بر مبنای این آتش بس تنظیم کنند. این شیوه باعث می شد بین عباسیان و علویان خط کشی نشود و در نتیجه، فضای تنش و درگیری کاهش پیدا کند. اما بـه عکس، اگـر علویان راه جدا و مستقل در پیش گیرند، حتی شاید بدون دخالت دولت مردم به جان هم می افتادند که در این صورت جامعه در اقلیت شیعه قطعاً آسیب می دید؛ چون آنها در موضع قدرت بودند.

بـه نظر مـی رسد سیاست نظام جمهوری اسلامی به ویژه مقام معظم رهبری در تعامل با اهل سنت معاصر، الهام گرفته از روش و منش امام صادق علیه السلام باشد. مطالعه و تحقیق در سیره امام صادق علیه السلام در تـغییر طـرز فکر کسانی که نگاه افـراطی در مـواجهه با اهل سنت دارند، بی تأثیر نخواهد بود.

4. اتخاذ مواضع هوشمندانه در برابر خلفا

راهبرد دیگر امام صادق علیه السلام به کار بستن مواضع هوشمندانه در فراز و فرود عملکرد خلیفه عـباسی اسـت. امام صادق علیه السلام در موقعیت های خـاص، رفـتارهای متفاوتی با حاکم وقت داشتند و از این طریق جامعه و رهبر شیعه از گزندهای احتمالی مصون نگه داشته می شد. امامت امام صادق علیه السلام با توجه به اوضاع و شرایط دولت حاکم، به چند دوره تقسیم مـی شود.

دوره اول امـامت آن حضرت (132 ـ 114 ق) که دوره ضعف دولت اموی بود، خطر چندانی جان امام را تهدید نمی کرد؛ چون خود خاندان اموی به اندازه کافی گرفتاری و درگیری داشتند. همچنین در اوایل دوره عباسی و خلافت سفاح (136 ـ 132 ق) نیز کـه عـباسیان مشغول تـثبیت موقعیت خویش بودند، اوضاع سیاسی اجازه تعرض به امام علیه السلام را به آنها نمی داد. ولی در دوره آخر زندگی آن حضرت (148 ـ 136 ق) بـهانه جویی برای کشتن ایشان شروع شده و حفظ جان رهبر جماعت شیعه در ایـن مـرحله نـیاز به طرح و برنامه ریزی اساسی داشت. منصور رفتارهای بسیار متفاوتی با امام در پیش گرفته و به دو حربه سیاسی نـرمش های ظـاهری و فشارهای سخت گیرانه در قبال امام متوسل می شد. او از طرفی تلاش می کرد امام را به خود مـتمایل سـازد تـا مردم گمان کنند حکومت او برحق است؛ چنان که وی در نامه ای به امام صادق علیه السلام نوشت: چرا هـمان گونه که دیگر مردم به ما سر می زنند، به دیدار ما نمی آیی؟ منصور با تصور باطل خود گمان می کرد امام علیه السلام با تأثیرپذیری از هیبت خلافت، به خواسته اش تن می دهد؛ ولی امام پاسخ دادند: «از مال دنیا چیزی نزد ما نیست که به سبب آن از تـو بـترسیم و چیزی از آخرت نزد تو نیست که آن را از تو بخواهیم.. . برای چه به تو سر بزنیم؟» [اربلی ، کشف الغمه، ج 2، ص 209] منصور حتی از امام درخواست نصیحت کرده و پیغام فرستاد: با ما هم صحبت شوید تا ما را نصیحت کنید؛ ولی امـام جـواب دادند: «کسی که دنیا را بخواهد، نسبت به تو خیرخواهی نمی کند و کسی که آخرت را بخواهد، با تو هم صحبت نمی شود.»[من اراد الدنیا فلا ینصحک و من اراد الاخره فلا یصحبک. (همان، ص 208؛ نـوری، مـستدرک الوسـائل، ج 13، ص 128)] امام علیه السلام در عین حال که با این تعبیرات زندگی منصور را دنیوی و در بـرابر آخـرت قرار می دهد، از به کار بردن تعبیرات تحریک آمیزی که منصور بتواند از آن برای منکوب کردن شیعه استفاده کند، خودداری می کند.

از طرف دیگر گزارش های بسیاری مبنی بر رفتار خشونت آمیز منصور با امـام علیه السلام وارد شـده اسـت؛ تا آنجا که منصور تـصمیم بـه قـتل امام گرفت. بنابه نقل کلینی، منصور به حسن بن زید بن حسن علیه السلام (م 168 ق) والی خود در مدینه دستور داد تا خانه امام صادق علیه السلام را آتش بـزند.[عن مفضل بن عمر قال وجه ابوجعفر المنصور الی حسن بن زید و هو والیه عـلی الحـرمین ان احرق علی جعفر بن محمد داره فالقی النار فی دار ابی عبدالله فاخذت النار فـی البـاب و الدهـلیز فخرج ابوعبدالله یتخطی النار و یمشی فیها و یقول انا ابن اعراق الثری، انا بن ابراهیم خـلیل الله.» (کـلینی، اصول کافی، ج 2، ص 537)] مـفضل بـن عمر می گوید: «منصور چند بار سعی کرد امام صادق علیه السلام را بکشد و افرادی را می فرستاد تا امام علیه السلام را پیش او ببرند و وقتی امام علیه السلام پیش او می رفت، هیبت نگاه امام علیه السلام منصور را می گرفت و از قتل امام علیه السلام مـنصرف مـی شد. ولی مـنصور نمی گذاشت تا مردم با ایشان ملاقات کنند و ارتباط نزدیک داشـته، مسائل دین و دنیای خویش را با ایشان در میان بگذارند.» [ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج 4، ص 238] وی می گوید: «مردم آن قدر دعا کردند تا اینکه خداوند در دل منصور انـداخت کـه از امام صادق علیه السلام چیزی را بعنوان تحفه بخواهد؛ تحفه ای که هیچ کس مثل آن را نداشته بـاشد. امام صادق علیه السلام عصایی را برای منصور فرستاد که حدود یک زراع (حدود نیم متر ) بود. منصور بسیار خوشحال شـده و دسـتور داد ایـن عصا را چهار قسمت کرده و در چهار محل نصب کنند. (این عصا یادگار پیـامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم بـود.)

مـنصور گفت: پاداش این هدیه ای که به من دادی این است که راه را برایت باز کنم تا عـلم خـود را بـر شیعیانت عرضه کنی و من دیگر مانع تو نخواهم شد. برای مردم فتوا بده، ولی در شـهری نـباش که من آنجا ساکن هستم.»[مجلسی، بحارالانوار، ج 47، ص 180] اولین نـکته ای کـه از ایـن نقل استفاده می شود آن است که امام صادق علیه السلام در بخشی از دوره امامتش به شدت تحت کنترل بوده و این تـصور کـه عـصر امام صادق علیه السلام بطور مطلق عصر آرامش بوده است، تصور غلطی است. لذا در ایـن دوره خـاص، بیشتر فعالیت های فرهنگی توسط اصحاب و شاگردان ایشان مثل زراره، محمد بن مسلم و دیگران که حلقات آموزشی داشـتند، انـجام می گرفت.

نکته دوم اینکه، امام علیه السلام گاهی با یک هدیه ای که مناسب روحیه شـهرت طلبی مـنصور بود، او را تحت تأثیر قرار می داد و از این طریق از شـدت عـمل مـنصور کاسته می شد. طبق نقلی دیگر، امام بـا قـرائت چند حدیث درباره فضیلت و آثار دنیوی و اخروی صله رحم توانست منصور را تحت تأثیر قرار دادهـ، او را از انـجام تهدیدات خطرناک باز دارد. [ نوری، مستدرک الوسائل ، ج 15 ، ص 241؛ طوسی، امالی، ص 480] اینها مـواردی از رفـتار نرم امـام بـا مـنصور است که شرایط روحی منصور آن را مـی طلبید. نـقل های دیگری نیز وجود دارد که حکایت از برخورد تند امام علیه السلام با توطئه های منصور دارد کـه راهـبردی کاملاً متفاوت با مواضع قبلی اسـت.

یکی از این موارد، بـرخورد تـند امام علیه السلام با والی مدینه و سرزنش شـدید مـنصور به خاطر اهانت به حضرت علی علیه السلام است. [نوری، مستدرک الوسائل ، ج 15 ، ص 241؛ طوسی، امالی، ص 32 ] از آنجا که حکومت عباسی با روشی کـه در پیـش گرفته بود، می خواست روش بنی امیه را در لعـن عـلنی حـضرت علی علیه السلام زنده کـند و در واقـع به دنبال نوعی تهاجم فـرهنگی عـلیه شیعه بود، امام صادق علیه السلام آنها را وادار به عقب نشینی کرده و طرح شان را ناکام می گذارد.

نمونه ای دیگر از عـکس العمل کـوبنده امام علیه السلام در مقابل منصور، واقعه ای است کـه از ربـیع (حاجب مـنصور) نـقل شـده است. وی می گوید: «منصور از دسـت مگسی به ستوه آمده بود که به کرّات روی وی می نشست. در یکی از روزها منصور از امام صادق علیه السلام پرسید: خـداوند چـرا مگس را خلق کرده است؟ امام علیه السلام جواب دادنـد: بـرای ایـنکه افـراد مـغرور و متکبر را ذلیل کـند.»[صدوق، علل الشرائع، ج 2، ص 496 ]

در ایـن روایت چند نکته قابل توجه است: اولاً اینکه، آلودگی درونی انسان ها در برخوردهای کوچکی مثل مزاحمت یک مـگس خـود را نـشان می دهد. به همین دلیل روحیه خاص مـنصور کـه بـسیار مـتکبرانه نـسبت بـه ساحت اقدس خداوند زبان درازی کرد، ظاهر می شود. ثانیاً این بی ادبی منصور به ساحت ربوبی، برخورد تندی می طلبید که از طرف امام علیه السلام انجام شد و منصور هم چون خطاکار بـود، نمی توانست عکس العملی نشان دهد.

از این نقل ها می توان دریافت که امام صادق علیه السلام چگونه فراز و فرود رفتارهای منصور را به بهترین نـحو کـنترل کردند. آن حضرت با مهار منصور، جان خویش را بعنوان رهبر جامعه شیعه از گزند حکومت حفظ نموده، حدود شانزده سال در دوره عباسی امامت کرد و در این بستر به مهندسی فرهنگی جامعه اسـلامی هـمت گماشت تا جامعه شیعه را به رشد و بالنگی برساند.

5. مواضع دقیق امام صادق علیه السلام در قیام های علویان

از دیگر راهبردهای مهم امام صادق علیه السلام که در انسجام جامعه شـیعه بـسیار تأثیرگذار بوده، مواضع ایشان در قـیام های عـلویان است. امام در مواجهه با تحرکات نظامی علویان مثل قیام زید (م 122 ق) و قیام محمد نفس زکیه (م 145 ق) به گونه ای عمل می کند که عباسیان هیچ بهانه ای برای حذف رهـبری مـعصوم از جامعه شیعه نداشته بـاشند. مـوضوع شخصیت زید و موافقت یا مخالفت امام صادق علیه السلام با قیام وی، معرکه آرا محققین بوده و هرکدام دسته ای از روایات را سند مدعای خویش قرار داده اند که بررسی تفاصیل آن در این مقاله نمی گنجد. لکن آنچه به بـحث مـا مربوط می شود این است که موضع امام علیه السلام به گونه ای بود که حکومت عباسی نتواند مدرکی علیه آن حضرت پیدا کند تا علیه ایشان استفاده نماید. راز آن اتخاذ موضع نیز راهبرد هوشمندانه امام صادق علیه السلام اسـت؛ چون قـبل از شهادت زید هیچ گونه تأیید رسمی از طرف ایشان نسبت به قیام زید وجود ندارد که آلت دست دولت عباسی قـرار گیرد و همه ی تمجیدات امام علیه السلام از زید، به بعد از شهادت وی مربوط می شود. هـمچنین بـه نظر مـی رسد یکی از دلایل نکوهش زید و قیام او از سوی امام صادق علیه السلام، حفظ جان آن حضرت با گرفتن ابزار بهانه جویی از دست عـباسیان اسـت. از طرفی موضع امام صادق علیه السلام در برابر قیام نفس زکیه از همان روز اول مخالفت بود و در زمان وقـوع قـیام نـیز امام علیه السلام مخالفت خود را ابراز داشته اند.

به هر حال موضع سیاسی امام علیه السلام در جریان چنین قیام هایی مـنفی است و آنچه از تأسف و تأثر حضرت در شهادت آنان نقل شده، یک موضع عاطفی و اخـلاقی است که عباسیان نـمی توانستند از آن بعنوان مدرکی علیه امام علیه السلام بهره جویی کنند.

 بیشتر دانشمندان و محققان ما در علم رجال و حدیث، روایات حاکی از نکوهش زید را از نظر سند مردود دانسته و به آنها اعتماد نکرده اند. بعنوان نمونه مرحوم آیت الله خویی پس از نقد و بـررسی روایاتی که در نکوهش زید نقل شده، آنها را از نظر سند ضعیف و غیر قابل اعتماد معرفی نموده و می نویسد: «حاصل آنچه گفتیم این است که زید فردی بزرگوار و مورد ستایش بوده است و هیچ مـدرکی کـه بر انحراف عقیدتی یا نکوهش او دلالت کند، وجود ندارد.» (خویی، معجم رجال حدیث، ج 7، ص 356 ـ 345) مرحوم مجلسی نیز پس از نقل روایات مربوط به زید می نویسد: «بدان که اخبار در حالات زید مختلف و متعارض است؛ لکـن اخـبار حاکی از مدح وی و اینکه او ادعای نادرستی نداشت، بیشتر است و بیشتر علمای شیعه به علو شأن زید نظر داده اند. بنابراین مناسب است که نسبت به او حسن ظن داشته و از نکوهش او خودداری کنیم.» (مـجلسی، بـحارالانوار، ج 46، ص 205) بنظر می رسد حکمت روایات صادرشده از سوی امام علیه السلام در مقام نکوهش زید و قیامش، به جهت گرفتن بهانه از حکومت عباسی علیه امام علیه السلام می باشد؛ چنان که در متن نیز بیان شد.

بنابراین در یک نتیجه گیری کلی مـی توان گـفت زمـانی که امام علیه السلام این قیام ها را سـپر بـلای شـیعه معرفی می کند و بعد از شهادت رهبران قیام ها تلاش آنها را ارج می نهد، می توان دریافت مهم ترین حکمت مخالفت امام در زمان وقوع قیام ها، حفظ جان امـام مـعصوم و شـیعیان بوده است.

ب) نظام مند شدن عقاید، باورها و مفاهیم شـیعی

ازجـمله آثار مهندسی فرهنگی امام صادق علیه السلام شکل گیری و تداوم عقاید و باورهای شیعی است. دوران امام صادق علیه السلام به دلیل وجود عوامل و زمینه های مختلف، عـصر شـکوفایی بـحث های کلامی و عقیدتی بود و جریان های مختلف فکری با رویکردهای متفاوت و در مـواردی با عقاید انحرافی، در جامعه اسلامی حضوری فعال داشتند. امام صادق علیه السلام با تبیین ابعاد مختلف عقاید شیعی، مبانی فـکری و عـقیدتی شـیعه را ترسیم نموده و جامعه شیعی را در باورها و عقاید به کمال رسانید.

آن حـضرت در مـسائل متداول کلامی در عصر خود چون صفات باری، قضا و قَدَر و جایگاه فاسق سخن گفته و عموماً به مـوضوعات مـطرح شده در حـوزه های کلامی، با نگرشی اعتدال گرا نگریسته است. ازجمله در مبحث صفات، در مقابله با دو جـریان افـراطی تـعطیل و تشبیه، با تأکید بر تنزیه ذات متعال از هرگونه کیفیت و ویژگی های جسمانی، بر ازلی بودن صـفات ذات چـون عـلم تأکید داشته است. [صدوق، من لا یحضره الفقیه، ص 120] در موضوع خلق قرآن که معرکه آرا بود، آن حضرت با این تعبیر کـه قـرآن کلام خداوند، محدَث و نامخلوق است، [صدوق، من لا یحضره الفقیه، التوحید، ص 226] موضعی بینابین در تقابل میان معتزله و اشاعره اتخاذ کـرده اسـت. در بـحث پردامنه قدَر، نظریه مشهور امام صادق علیه السلام نفی جبر و تفویض و گرایش به امرٌ بین الامـرین بـوده است. [طبرسی، احـتجاج، ج 2، ص 451؛ احـسائی ، عوالی الئالی، ج 4، ص 109؛ کلینی، اصول کافی، ج 2، ص 179] آن حضرت با شرح تفاوت میان مفاهیم مشیت و اراده، و مطرح کردن دو گونه اراده الهی ـ اراده حـتم و اراده عـزم ـ به بیان این امر پرداختند که چگونه ممکن است خداوند به کرداری امر کند و در عـین حـال مشیت او بر آن قرار نگرفته باشد. [طبرسی، احـتجاج، ج 2، ص 451؛ احـسائی ، عوالی الئالی، ج 4، ص 109؛ کلینی، اصول کافی، ج 2، ص 131]

از دیگر مباحث مهم عصر امام صادق علیه السلام مـی توان بـه مـسئله تعریف ایمان اشاره کرد که از سوی جریانات فکری مورد اختلاف قرار گرفته بود. امام علیه السلام ضـمن تـصریح بـه دخیل بودن عمل در تحقق ایمان و سلب صفت ایمان از مرتکب کبیره، اسلام را مـفهومی اعـم از ایمان شمرده، منزلت مرتکب کبیره را «اسلام » دانسته است.[حر عاملی، وسائل الشیعه ، ج 1، ص 37 و ج 28 ، ص 354]

در میان مباحث کـلامی، مـسئله امامت شیعی از اهمیت مضاعفی برخوردار است. بـا تـوجه بـه حضور و فعالیت جریات فکری مختلف در عصر امـامین صادقین (علیهماالسلام) یکی از عقاید مهم جامعه شیعه که در معرض آسیب قرار داشت، اندیشه امامت و رهـبری بـود.

امامین صادقین (علیهماالسلام) با درک این واقـعیت بـه معرفی و تـبلیغ امـامت شـیعی پرداخته، منزلت امام معصوم را با تـفصیلی تـمام روشن ساختند و در نتیجه تلاش ها و فعالیت های فرهنگی ایشان، جایگاه امامت در اندیشه شیعه نـهادینه شـد. امام باقر علیه السلام معتقد است اندیشه امـامت شیعی ریشه در قرآن و احـادیث نـبوی دارد؛ ازاین رو به تفسیر [ارزینه لالانی، الفکر الشیعی المبکر تعالیم الامام محمد الباقر، ص 89] و توضیح آیـات و روایـات مربوط به امامت می پردازد. ایشان با استناد به احادیث نبوی، نص، علم، نـور و عـصمت را در امام شرط می داند و از این جـهت امـامت خـود را با تصریح پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم اثـبات مـی کند.[مفید، الارشاد، ج 2، ص 190]

اهمیت دفاع از اندیشه امـامت شـیعی در عصر امام صادق علیه السلام دو چندان می شود؛ چون علاوه بر مقتضیات عصر امام باقر علیه السلام، ضرورت های دیـگری نـیز شکل می گیرد که ادعای امامت از طـرف نـزدیکان امام صادق علیه السلام در اواخـر عـصر اموی، از آن قبیل است.

بعنوان نمونه، بنی الحسن تلاش دارند از میان خود با کسی بیعت کرده و او را بعنوان مهدی و امام امت مـعرفی نـمایند. [طوسی، رجال، ص 156] از طرف دیگر بنی العباس در پشت پرده بـرای قـبضه کـردن امـامت و رهـبری جامعه اسلامی تـلاش مـی کنند. ازاین رو به ابراهیم [برای مطالعه تفاسیر امام باقر× درخصوص آیات مربوط به امامت ر.ک بـه: قـمی، تفسیر القمی، ج 1 ص 162 و 171 ـ 170؛ ج 2 ص 102، 193 و 274 و برای مطالعه روایات امام باقر× درباره امامت ر.ک به: کلینی ، اصول کافی، ج 1، ص 466 ـ 418] بن محمد بن علی بن عبدالله بن عباس لقب امام داده و او را به ابـراهیم امـام مـعروف نمودند. [بلاذری، انساب الاشـراف، ج 4، ص 118] در چنین شرایطی امام صادق علیه السلام به بـررسی تـمام ابـعاد و زوایـای مـسئله رهـبری در اندیشه شیعی پرداخته [بـرای مطالعه تفاصیل روایات و احادیث امام صادق علیه السلام در این خصوص ر.ک به: کلینی، اصول کافی، ج 1، ص 466 ـ 418] و از هر فرصتی جهت پاسخ گویی به سؤالات و شبهات با محوریت امامت و ولایت انسان های معصوم بهره جسته است؛ به گونه ای که مردم محور سخن و پاسخ گویی در بحث اعـتقادات و احکام را جعفر بن محمد علیه السلام می دانستند، تا آنجا که اندیشه های سایر فرق را به لحاظ صحت و سقم به آن حضرت ارائه می کردند و در تنقیح و تصفیه نظرات سایر فرق، از ایشان استمداد می جستند. نیز صاحب نظرانی چون ابـوحنیفه [مفید، امالی، ص 26] یـا سفیان [کشی، رجال، ص 397] ثوری با امام صادق علیه السلام بعنوان بـلندترین مرجع علمی و صادق ترین شخصیت دینی به محاوره و مکاتبه می پرداختند.

مقام معظم رهبری در جامعیت اندیشه و تلاش امام صادق علیه السلام در تبیین امامت شیعی می فرماید:

امام صادق علیه السلام نیز مـانند دیـگر امامان شیعه بخش بـرجسته دعـوتش را موضوع «امامت» تشکیل داده است. برای اثبات این واقعیت تاریخی، قاطع ترین مدرک روایات فراوانی است که ادعای امامت را از زبان امام صادق علیه السلام به روشنی و با صراحت تمام نقل می کند... امام علیه السلام در هنگام اشاعه و تـبلیغ ایـن مطلب خود را در مرحله ای از مبارزه می دیده است که می بایست بطور مستقیم و صریح حکام زمان را نفی کند و خویشتن را بعنوان صاحب حق واقعی ولایت و امامت به مردم معرفی نماید. امام علیه السلام در مواردی به ایـن بـسنده نمی کند کـه امامت را برای خویشتن اثبات کند، بلکه همراه نام خود، نام امامان به حق و اسلاف پیشین خود را نـیز یاد می کند و در حقیقت سلسله امامت اهل بیت علیه السلام را متصل و جدایی ناپذیر مطرح می سازد. ایـنها مـی تواند اشـاره به پیوستگی جهاد شیعیان این زمان به زمان های گذشته نیز باشد. در واقع امام صادق علیه السلام با این بـیان، امـامت خود را یک نتیجه قهری که بر امامت گذشتگان مترتب است، می شمارد و سلسله خـود را از کـانالی مـطمئن و تردیدناپذیر به پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم متصل می کند.[حسینی خامنه ای، پیشوای صادق، ص 74] مواضع کلامی امامین صادقین (علیهماالسلام) در مقابل شبهات جریانات الحادی، مبانی عقیدتی جـامعه اسلامی در برابر شبهات را بیمه کرده و احاطه علمی ایشان در موضوعات مختلف کلامی، به عـقاید شیعیان جهت داد و موجبات مـهندسی فـرهنگی جامعه اسلامی را فراهم آورد.

ج) شکل گیری تشکیلات سیاسی ـ عقیدتی و تدوام آن

ازجمله دستاوردها و نتایج مهم مهندسی فرهنگی امام صادق علیه السلام که در دوره های بعدی نیز آثار آن به خوبی برجاست و بصورت سازمانی کارآمد، تحرک فرهنگی داشت، تشکیلات سـیاسی موسوم به سازمان وکالت است. از آنجا که دسترسی همه ی شیعیان به امام معصوم علیه السلام ناممکن بود، حضور رابطینی متقن و قابل اعتماد که بتواند مشکل شیعه را در عصر حضور امامان علیه السلام مرتفع کند، ضروری مـی نمود. [جباری، سازمان وکالت، ص 175] ازایـن رو امام صادق علیه السلام از میان اصحاب خود اشخاصی را بعنوان وکیل معین و به مهندسی و طراحی شبکه وکالت اقدام نمود. این وکلا بـا ارتـباط کامل با ائمه علیه السلام سؤالات مردمی را در اختیار ایشان قرار داده و جواب آن را به شیعیان انتقال می دادند. بدین وسیله اطلاعات جدیدی از اقصی نقاط شیعه نشین و وضعیت معیشتی و اجتماعی و سیاسی شیعیان در اختیار امام علیه السلام قرار مـی گرفت کـه دریچه های تازه ای برای ائمه علیه السلام جهت مدیریت جامعه شیعی می گشود. اوج رسالت این سازمان در دوره غیبت معصوم دوازدهم نمایان می شود که جامعه شیعه با مسئله عدم حضور فیزیکی امام معصوم روبـه رو شـده و حـضور یک شبکه ارتباطی منسجم مـیان امـام و شـیعیان ضرورت پیدا می کند. ازاین رو یکی از علل بنیان گذاری این سازمان، جلوگیری از گسستن ارتباط میان شیعیان و امام در دوران غیبت است. به همین خاطر ایـن شـبکه سـرّی در دوره ائمه بعد از امام صادق علیه السلام نیز با وسعت بـیشتری ادامـه پیدا می کند.

اگر چه فعالیت این سازمان در عصر امام صادق علیه السلام بسیار محدود بوده و از توسعه چندانی برخوردار نبود، ولی گزارشات منابع اولیـه حـاکی از آن است که در عصر امام صادق علیه السلام وکلایی از طرف آن حضرت برای ایـن مهم تعیین شده و پایه های اولیه نظام وکالت توسط ایشان پی ریزی شده بود. نظر به اینکه بیشتر گزارشات فـعالیت وکـلای ایـشان مربوط به شهر مدینه بوده و خود حضرت نیز در این شهر اقـامت داشـتند، مرکز اصلی فعالیت این سازمان در عصر امام صادق علیه السلام مدینه بوده است. یکی از وکلای امام صادق علیه السلام در مـدینه مـفضل بـن عُمر جُعفی است که علاوه بر انجام امورات شخصی امام، به رفـع مـشکلات شـیعیان مأموریت داشت. [مامقانی، تنقیح المقال، ج 3، رقم 12084] معلی بن خنیس نیز بعنوان یکی از وکلای برجسته امام علیه السلام علاوه بر ایـنکه رابـط شـیعیان مدینه و اطراف آن بود، [نجاشی ، رجـال، ص 417] برای انجام امورات به منطقه مصر نیز رفت و آمد داشته اسـت. [کـشی، رجـال، ص 248] نـصر بن قاموس لخمی به تصریح شیخ طوسی مدت بیست سال وکیل امام صادق علیه السلام بـود، بـدون اینکه وکالتش بر دیگران معلوم باشد. [طوسی ، الغیبه، ص 347] اگر چه منطقه محل وکالت وی در این گزارش ذکر نـشده، ولی بـا توجه به عدم توسعه نظام وکالت در این دوره، احتمالاً وی نیز در مدینه مشغول بوده اسـت. شـیخ طـوسی به وکالت عبدالرحمن بن حجاج نیز تصریح کرده و گفته است: «و کان عبدالرحمن وکیلاً لابی عـبدالله و مـات فی عهد الرضا علیه السلام.» [طوسی ، الغیبه، ص 347] عبدالرحمن در عصر امام صادق علیه السلام، در مدینه مشغول به وکالت بـوده و شـاهد آن دستور امام علیه السلام به عبدالرحمن است که فرمود: «یا عبدالرحمن! کَلّم اهلَ المدینةِ فإِنی اُحِبّ ان یُرَی فی رجال الشـیعه مـِثلُک.»[کشی، رجال، ص 442]

اگر چه فعالیت عمده نظام وکالت در عصر امام صادق علیه السلام در مدینه بود، ولی گزارشات متعددی از فعالیت وکلای آن حضرت در مـناطق دیـگری همچون خراسان، اهواز و کوفه وارد شده است. در خصوص خراسان می توان به گزارشات قـطب الدین راونـدی اشاره کرد. وی روایات متعددی نقل کـرده کـه بـر وجود ارتباط مالی میان شیعیان خراسان و دفـتر سـازمان وکالت در مدینه دلالت می کند. طبق روایتی «مردی از اهل خراسان بر امام علیه السلام وارد شد. حضرت سـؤال کـردند: فلانی چه کرد؟ مرد خراسانی جـواب داد: خـبر ندارم. حـضرت فـرمود: مـن به تو خبر می دهم؛ او کنیزی را بـه هـمراه تو برای ما ارسال کرد، ولی ما را نیازی بدان نیست. مرد پرسید: چرا؟ حـضرت فـرمود: زیرا تو رعایت حدود الهی را دربـاره کنیز نکردی و شبی در کـنار نـهر بلخ (جیحون) فعلی را که نـبایست، انـجام دادی.»[راوندی، الخوائج و الجرائح، ج 2، ص 610]

طبق گزارشی دیگر، دو تن از اصحاب امام صادق علیه السلام که حامل اموالی از خراسان برای حـضرت بـودند، وقتی به ری رسیدند، در آنجا نـیز یـکی از شـیعیان کیسه ای مشتمل بـر دو هـزار درهم به آنان داد تـا بـه حضرت برسانند. این دو صحابی حضرت با وجود مراقبتی که داشتند، در نزدیکی مدینه کیسه را مـفقود یـافتند. وقتی به حضور امام رسیدند، مـعلوم شـد آن جناب شـبانگاه بـه جهت نـیاز به آن مال، از طریق یـکی از جنیان، کیسه را وصول نمودند.[راوندی، الخوائج و الجرائح، ج 2، ص 777]

این نقل ها به خوبی حاکی از ارسال هدایا و وجوه شرعی از سوی شیعیان خـراسان بـه حضور امام صادق علیه السلام بعنوان رهبر سـازمان اسـت. هـمچنین مـی توان احـتمال داد که این دو نـفر، وکـلای اعزامی و سیار حضرت به ناحیه خراسان برای جمع آوری وجوه شرعی و.. . بوده اند. شاهد آن نیز عکس العمل منصور اسـت کـه بـه قصد کشف رابطه امام علیه السلام با منطقه خـراسان، یـکی از جـاسوسان خـود را در لبـاس شـیعیان به خراسان می فرستد تا بصورت نمایشی، اموالی را از خراسان نزد امام صادق علیه السلام و بعضی رهبران علویان ببرد و نام هرکدام که پذیرفتند را به منصور گزارش کنند؛ ولی این توطئه با هـوشیاری امام صادق علیه السلام خنثی شد.[راوندی، الخوائج و الجرائح، ج 2، ص 721]

درخصوص منطقه اهواز، از مجموعه وصایای امام صادق علیه السلام به عبدالله بن جندب می توان احتمال داد که وی وکیل آن حضرت در این منطقه بوده است. [حرانی ، تحف العقول ، ص 307 ـ 301] لکن آنچه بدان تصریح شـده، وکـالت وی از امام کاظم و امام رضا (علیهماالسلام) می باشد.

درباره کوفه اگرچه تصریحی نسبت به اعزام وکیل به این منطقه در عصر امام صادق علیه السلام دیـده نمی شود، ولی ارتباط امام علیه السلام با این منطقه به وسیله برخی شیعیانش برقرار بود. بعنوان نمونه علی بن عُقبه مسائل و مشکلات شیعیان کوفه را به مدینه نـزد امام صادق علیه السلام منتقل کرده و سپس پاسـخ آن حـضرت را به کوفه باز می گردانید. [مـامقانی ، تـنقیح المقال، ج 3، رقم 11393] از دیگر مناطق فعالیت شبکه وکالت در عصر امام صادق علیه السلام گزارشی دیده نمی شود؛ ولی در دوره های بعد فعالیت این سازمان توسعه یافته و بیشتر مـناطق سـرزمین های اسلامی را فراگرفت.

با تـوجه بـه شواهد فوق می توان گفت طراحی اولیه و مهندسی شالوده های نظام سازمان وکالت در عصر امام صادق علیه السلام و توسط ایشان انجام شده است. البته توسعه ابعاد مختلف فعالیت آن در دوره های بعدی تحقق یافته و به مـرحله مـدیریت و اجرا درآمده است.

د) شکل گیری و پویایی فقه شیعی

از ثمرات مهم مهندسی فرهنگی امام صادق علیه السلام شکل گیری چارچوب فقه شیعی می باشد. در این خصوص نقش سازنده امامین صادقین (علیهماالسلام)در شکوفایی فقه جعفری و نظام حقوقی شـیعه، امـری مسلّم و از بـدیهیات تاریخی است. مفتی تراشی و استخدام فقهای وابسته و در انزوا قرار دادن پیشوایان بزرگ خاندان نبوت، از حربه های مهم سیاسی و فرهنگی خـلفای معاصر ائمه معصوم علیه السلام بوده که در زمان امام صادق علیه السلام بیش از هر زمـان دیـگری ظـهور و بروز پیدا می کند. در این دوره حکومت وقت می کوشید افرادی را که خود مدتی شاگرد مکتب آن حضرت بودند، در برابر مـکتب امـام علیه السلام بر مسند فتوا و فقاهت نشانده و مرجع خلق معرفی نماید. بعنوان نمونه منصور، مـالک بـن انـس را مفتی رسمی و سخنگوی بنی عباس در مدینه اعلام کرد: «جز مالک بن انس و ابن ابی ذئب کسی حق نـدارد در مسائل اسلامی فتوا دهد.»[ابن خلکان، وفیات الاعیان، ج 4، ص 135] مالک بر اثر پافشاری منصور، کتاب الموطأ را نوشت. سپس حـکومت وقت با تمام امـکانات بـه ترویج و نشر فتاوای وی پرداخت تا بتواند مردم را از مکتب امام صادق علیه السلام دور نگه دارد. منصور به مالک می گفت: «اگر بتوانم، فتاوای تو را مثل قرآن نوشته، به تمام شهرها خواهم فرستاد و مردم را وادار خواهم کرد بـه آنها عمل کنند. »[ذهبی، تذکرة الحفاظ ، ج 1، ص 212] جریان چنین تبلیغات شدیدی در جامعه اسلامی، تفکر شیعی را در درازمدت با بحران مواجه می کرد. ازاین رو تهدید مهمی برای مکتب شیعه شکل گرفته بود که نیاز به مقابله داشت. امامین صادقین (علیهماالسلام) با دوراندیشی و تشخیص شرایط به وجود آمده، چنین تهدیداتی را به فرصت تبدیل کرده و به مهندسی و طراحی شالوده های فقه شیعه همت گماشتند.

امـتیاز مـهم فقه جعفری، فتح باب استنباط احکام است که کاربرد یک باب معرفت شناسی در این حوزه را دارد. وقتی باب استنباط مفتوح باشد، هر دانش آموخته ای می تواند به نوآوری بپردازد و هیچ گاه محدودیتی برای مـعلومات و اسـتنتاجات خود قائل نمی شود. به تعبیری دیگر، هر دانش آموخته ای برای خود رسالتی می بیند که اگر در آموخته هایش ابهام دارد، رفع ابهام کند و نارسایی ها را تکمیل کند و بر آنچه آموخته، بیفزاید.

امام صادق علیه السلام حـتی در زمـان خـویش به دانش آموختگان فقهی خود تـوصیه مـی کرد در صـورت عدم دسترسی به امام معصوم، خود به استنباط احکام پرداخته و بر مبنای نظر خود عمل کنند؛ حتی نتایج استنباط خود را بـه دیـگران هـم انتقال دهند. دیگران نیز مجاز بودند در صورت عـدم دسـترسی به امام معصوم علیه السلام به فقهایی که در حد شاگردان امام صادق علیه السلام بودند، مراجعه کنند، از آنها فتوا بگیرند و طبق آن عـمل کـنند. ایـن طرح از عوامل بسیار مهم و تأثیرگذار در توسعه فقه در آن زمان بـه شمار می رود؛ به این معنا که اگر امام صادق علیه السلام چنین اجازه ای را نمی داد، فقه شیعه به شکل فقه بسته، مـحدود و جـامد مـی بود که نمی توانست در زمان و با زمان پیش رود.

در این زمینه می توان به تـوصیه امام صادق علیه السلام به عبدالاعلی مولی آل سام اشاره نمود. وی به امام صادق علیه السلام عرض می کند: لغزیدم و دراثر آن ناخنم جـدا شـد. مـرهم و دارویی بر انگشتم قرار دادم؛ با این حالت چگونه وضو بسازم؟ حضرت فرمود: «یـعرف هـذا و اشـباهه من کتاب اللّه عزّوجلّ، قال اللّه تعالی: و ما جعل علیکم فی الدّین مِن حرجٍ اِمـسَح عـلیه؛ [طوسی ، تهذیب الاحکام ، ج 1، ص 363؛ هـمو، اسـتبصار، ج 1، ص 77؛ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 1، ص 364] حـکم این مسئله و امثال آن را می توان از قرآن کریم دریافت. خداوند فرموده: در دین برای شما حرجی قـرار داده نشده است.» در اینجا امام صادق علیه السلام با تبیین و تعلیم قاعده «لا حرج» راه استنباط احـکام و حـتی راه قـاعده سازی را می آموزد. امام صادق علیه السلام به عبدالاعلی توصیه می کند به آیات قرآن مراجعه کند و قواعد فـقهی را از آنـها استخراج نماید. در کلام آن حضرت «مَا جَعَلَ عَلَیکُمْ فِی الدِّین مِنْ حَرَجٍ » [سوره حج (22): 78] مبنای قـاعده «لا حـرج» مـی شود. این قاعده کاربرد بسیار زیادی دارد که شخص فقیه می تواند با استفاده از آن احکام شرعی را استنباط کـند.

ظـرفیت استنباط احکام از منابع در سایر مکاتب و مذاهب به این حد از وضوح و گستردگی وجـود نـدارد؛ چـنان که شهید مطهری می فرماید: «در تمام کتب حدیث اهل تسنن: صحیح بخاری، صحیح مسلم، جامع ترمذی، سنن ابـی داوود و صـحیح نـَسائی، جز مسائل فرعی چیز دیگری نیست: احکام وضو این است، احکام نماز این است، احکام روزه این است، احکام حج ایـن اسـت، احکام جهاد این است؛ و یا سیره است، مثلاً پیغمبر صلی الله علیه وآله وسلم در فلان سفر این طور عـمل کـردند. ولی شما به کتاب های حدیث شیعه که وارد مـی شوید، مـی بینید اولیـن مبحث و اولین کتابش کتاب العقل و الجهل اسـت. »[مطهری، مجموعه آثار، ج 18، ص 77]

هـ‍ ) شکل گیری نظام آموزشی

از دیگر پیامدهای مهم مهندسی فرهنگی امام صادق علیه السلام شکل گیری نظام آمـوزشی اسـت. نظام آموزشی امام صادق علیه السلام مـطابق بـا جدیدترین روش های آمـوزش و پرورش در جـهان بوده است. حوزه درسی آن حضرت بـه تـربیت متخصصان اهتمام نشان داده و در گرایش های مختلف علوم پذیرای دانشجویان بوده است. این طـرحی بـود که تا به آن روز در جامعه اسـلامی سابقه نداشته است. ایـن امـر ریشه در 2 ویژگی موجود در خود امام صادق علیه السلام دارد: اول ابتکار، مهندسی و طراحی آن حضرت که توانست دانشگاهی با قابلیت و ظرفیتی عظیم در رشته های مـتفاوت ایـجاد کند و دوم، توان علمی خود امـام علیه السلام کـه در هـمه علوم بعنوان یـک مـتخصص و مرجع به شمار می آمد.

نـویسنده کـتاب الامام الصادق علیه السلام کما عرفه علماء الغرب می گوید:

وقتی انسان آثار امام صادق علیه السلام را مورد بـازبینی قـرار می دهد، خواننده گاه گمان می کند کـه در بـرابر یک دانـشمند شـیمی قـرار دارد و گاه خود را در برابر یـک عالم فلکی می انگارد و گاه در برابر طبیبی حاذق که بدن انسان را تشریح و امراض و اسقام و علل و طـرق مـعالجه آن را بیان می کند و وقتی به علوم انـسانی و مـعنوی بـازمی گردد، در بـرابر خـویش عالمی ربانی و چـهره مـلکوتی مشاهده می کند.[آل علی، الإمام الصادق کما عرفه علما الغرب، ص 43]

در نظام تعلیم و تربیت امام صادق علیه السلام برای طالبان علم، محدودیت مرزی، مذهبی، فکری، سیاسی، سـنی و.. . وجـود نـدارد. نظام آموزشی آن حضرت تبلور یک دانشگاه فـراملی و فـرامذهبی و جـهان شمول اسـت کـه هـمه افراد از هر نوع جریان فکری و از هر منطقه جغرافیایی با هر نژاد و زبانی می توانند در آن فعالیت علمی نمایند. ایشان می فرماید: «حکمت گم شده مؤمن است؛ پس هرجا که یکی از شما گـم شده اش را یافت، آن را فراگیرد.»[کلینی، الروضه من الکافی، ص 167] حاصل ابتکار امام صادق علیه السلام در راه اندازی یک نظام آموزشی بسیط و جهان شمول، تربیت دانشمندانی بود که در مواردی از بنیان گذاران علوم و فنون بوده و نقش سازنده ای در پویایی فرهنگ و تمدن اسلامی ایفا نمودند. بعنوان نـمونه جابر بن حیان، پدر علم شیمی بارها خود را شاگرد امام صادق علیه السلام خوانده و مطالبی از آن حضرت نقل کـرده اسـت.[جابر بن حیان، رسائل، ص 571]

پژوهش در نظام آموزشی امام صادق علیه السلام جایگاه ویژه ای داشته است. امام علیه السلام به پرورش شاگردان دانش پژوه اهتمام خاصی داشته و با تشویق، روحیه پژوهش را در آنها تقویت مـی کرد. شـاگردان حضرت تألیفات خود را بر ایـشان عـرضه کرده و آن حضرت نیز پس از بررسی، آنها را تصحیح یا تأیید می نمود. بعنوان نمونه، عبیدالله بن علی حلبی کتاب خود را بر امام عرضه کرد و حضرت نیز آن را صـحیح دانـست.[نجاشی ، رجال ، ص 231]

پرسش گری، روحیه تحقیق و پژوهـش را تـقویت می کند و زمینه های توسعه معرفت و شناخت را فراهم می نماید. ازاین رو ایشان برای تفهیم بهتر مسائل علمی، بر پرسش تأکید داشت و به شاگردانش می فرمود: «بپرسید از من، پیش از آنکه مرا از دست بدهید.»[قاضی نعمان بن محمد، شرح الاخبار، ج 14، ص 292] امام صادق علیه السلام بـا طراحی و مهندسی یک نظام آموزشی منسجم توانست شاگردان [محققان در نوشته های مربوط به امام صادق علیه السلام چهار هزار شـاگرد بـرای آن حـضرت عنوان کرده اند. البته برخی از ایشان هیچ سندی بر این مدعا ذکر نکرده اند. به عنوان نمونه، اسد حیدر بـدون ذکر سند می نویسد: «چنان که گفته اند، شرکت کنندگان در این مدرسه به چهار هـزار نـفر مـی رسید.» (اسد حیدر، الامام الصادق و المذاهب الاربعه، ج 1، ص 156) طبرسی نیز بدون ذکر سند می نویسد: «فان اصحاب الحدیث قد جـمعوا اسـامی الرواة عنه من الثقات علی اختلافهم فی المقالات فکانوا اربعة آلاف رجل.» (طبرسی، اعلام الوری، ص 284) مـحمد عـلی دخـیل در این خصوص بی جهت ادعای تواتر کرده و می نویسد: «لقد تواتر النقل علی ان الروات عن ابی عبدالله الصـادق اربعة آلاف رجل.» (دخیل، ائمتنا، ج 1، ص 415) وی به مناقب ابن شهرآشوب و کشف الغمه اربلی استناد کرده اسـت . بعد از بررسی منابع، ایـن نـتیجه حاصل می شود که دو منبع از منابع اولیه به این گزارش اشاره کرده اند. اولین منبع، کتاب احمد بن عقده (م 230 ق) است. وی در کتاب مستقلی تعداد چهار هزار نفر از شاگردان امام صادق علیه السلام را با آوردن روایت هرکدام نـام برده است. منبع دوم کتاب الارشاد شیخ مفید (م 413 ق) است که می نویسد: «فان اصحاب الحدیث قد جمعوا اسامی الرواة عنه من الثقات علی اختلافهم فی المقالات فکانوا اربعة آلاف رجل .» (مفید، الارشاد، ج 2، ص 179) در واقع هـرکس سـندی در این خصوص ذکر کرده، به یکی از این دو منبع ختم می شود. به عنوان نمونه، مناقب به کتاب ابن عقده و کشف الغمه به الارشاد مفید استناد کرده است. طبرسی نیز اگرچه سندی نیاورده، ولی عـبارتش عـین عبارت الارشاد است.گزارش دیگر درخصوص شاگردان امام صادق علیه السلام روایت حسن بن علی الوشاء است. وی می گوید : «نهصد نفر راوی را در مسجد کوفه دیدم که همگی از جعفر بن محمد× نقل روایت مـی کردند .» (نـجاشی ، الفهرست، ص 39) با توجه به این روایت، اگر امام صادق علیه السلام فقط در مسجد کوفه این تعداد شاگرد راوی داشته باشد ، وجود چهار هزار نفر شاگرد اعم از راوی و غیر راوی در تمام نقاط جهان اسـلام امـر بـعیدی نخواهد بود. همچنین اگر کـتاب ابـن عقده را پذیـرفتیم، به راوی بودن این چهار هزار نفر شاگرد اذعان کرده ایم . لکن اثبات ثقه بودن این تعداد ـ چنان که شیخ مفید بدان تصریح کـرده ـ امـری مـشکل است؛ به خصوص که در منابع اولیه هیچ شاهدی بـر ایـن مطلب یافت نمی شود] و متخصصان بسیاری را تربیت و به جامعه اسلامی تحویل نماید و از این طریق نقش سازنده ای در پویایی تمدن اسلامی ایفا کـرد.

سخن پایانی:

مـهندسی فرهنگی امام صادق علیه السلام ثمرات و نتایج ارزنده ای برای جامعه اسلامی، بخصوص جامعه شیعه درپی داشته است. توسعه تشیع و مفاهیم شیعی از پیامدهای مهم تلاش فرهنگی آن حضرت به شمار می رود. در دوره های قـبلی شـیعه در صـحنه های سیاسی و فرهنگی در حاشیه بوده و به لحاظ کمّی و کیفی نقش قابل توجهی نـداشته اسـت. در پی طراحی های امام علیه السلام و فعالیت ها و تبلیغات شاگردان آن حضرت، عقاید شیعی از مرزها عبور کرد و دامنه فعالیت های شیعیان روز بـه روز گـسترده تر شـد. همچنین به دنبال طرح های فرهنگی امام صادق علیه السلام ساختار فرهنگ شیعی نظام مند شده و انـسجامی شـایسته پیـدا کرد. عقاید و باورهای شیعه در موضوعات گوناگونی چون امامت، تولی و تبری و دیگر مباحث کلامی جـهت گـرفت و آداب و رسـوم جامعه شیعه تکمیل گردید. تشکیلات سیاسی شیعه که به سازمان وکالت موسوم شده اسـت، از ابـتکارات آن حضرت بود که در دوره های بعدی با وسعت بیشتری تداوم یافت. همچنین از شکل گیری و پویـایی فـقه شـیعه و تشخص آن به نام «فقه جعفری»، همواره بعنوان مهم ترین ثمره تلاش فکری امامین صادقین (علیهماالسلام) یـاد مـی شود که در این میان امام صادق علیه السلام به لحاظ بسترهای مناسب دوره ایشان، سهم عمده ای داشته اسـت. طـراحی نـظام آموزشی منسجم با ویژگی های بی سابقه، تربیت متخصصین شایسته ای را به ارمغان آورد که به نوبه خود از مـهم ترین حـافظان مرزهای عقیدتی شیعه در دوره های بعدی به شمار می آیند. ازاین رو امام صادق علیه السلام بعنوان یکی از شـاخص ترین رهـبران فـکری جهان اسلام، نقش شایسته ای در پویایی فرهنگ و تمدن اسلامی ایفا کرد.

منابع و پی نوشتها :

1- قرآن کریم.

2-نـهج البلاغه.

3-آل عـلی، نـورالدین، الإمام الصادق کما عرفه علما الغرب، بیروت، دارالفکر، 1420 ق.

4- ابن ابی الحدید معتزلی، عبدالحمید، شـرح نـهج البلاغه، قم، نجفی، 1404 ق.

5-ابن خلکان، احمد بن ابراهیم، وفیات الاعیان، قم، منشورات شریف رضی، 1364.

6-ابن شهرآشوب مازندرانی، محمد، مـناقب آل ابـی طالب، قم، مؤسسه انتشارات علامه، 1379 ق.

7-ابن طاووس، سید عبدالکریم، فرحة الغری، قم، انتشارات رضـی، بـی تا.

8-تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی » بهار 1392، سال چهارم - شماره 10 (صفحه 55)

ابن طاووس، علی بن موسی، اللهوف فی قـتلی الطـفوف، قـم، منشورات شریف رضی، 1407 ق.

9- ---، مهج الدعوات و منهج العـبادات، قـم، دارالزخائر، 1411 ق.

10-ابن طیفور، بلاغات النساء، قم، مکتب بصیرت، بی تا.

11-ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، بـیروت، دارالمـعرفه، بی تا.

12 -احسائی، ابن ابی جمهور، عوالی اللئالی، قـم، سـیدالشهداء، 1405 ق.

13-اربلی، عـلی بـن عـیسی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، تـحقیق سـید هاشم رسولی محلاتی، تبریز، بنی هاشم، 1381 ق.

14-اسد حیدر، الامام الصادق و المذاهب الاربعه، بـیروت، دار الکـتب العربی، چ 2، 1390 ق.

15-انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سـخن، تهران، سخن، 1382.

16-بلاذری، احـمد بـن یحیی، انساب الاشراف، بیروت، دارالفـکر، 1417 ق.

17-پیـروزمند، علیرضا، مبانی و الگوی مهندسی فرهنگی، قم، فجر ولایت، چ 3، 1389.

18-جابر بن حیان، رسائل جـابر بـن حیان، بیروت، دار الکتب العلمیه، چ 1، 1427 ق.

19-جـباری، مـحمدرضا، سـازمان وکالت و نقش آن در عـصر ائمـه، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهـشی امـام خمینی+، 1382.

20-حر العاملی، محمد بن الحسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، 1414 ق.

21-حـرانی، ابـومحمد، تحف العقول، قم، جامعه مدرسین، 1404 ق.

22-حـسینی خـامنه ای، سید عـلی، پیـشوای صـادق، تهران، سید جمال، 1383 ق.

23-خـویی، سید ابوالقاسم، معجم رجال حدیث، قم، مدینة العلم، بی تا.

24-دخیل، علی محمد، ائمتنا، بیروت، دارالمـرتضی، 1415 ق.

25-ذهـبی، شمس الدین محمد، تذکرة الحفاظ، بیروت، دار احـیاء التـراث العـربی، بـی تا.

26-راونـدی، قطب الدین، الخرائج و الجـرائح، قـم، مؤسسة الامام المهدی(ع)، 1409 ق.

27 -رشاد، علی اکبر، «مبانی و الگوی مهندسی فرهنگی»، ماهنامه زمانه، تیرماه 1384.

28-زراری، احمد بن محمد، رسـاله ابـی غالب الزراری، تـحقیق محمدرضا حسینی، قم، مرکز البحوث و التحقیقات الاسـلامیه، 1369.

29-صـدوق، مـحمد بـن عـلی بـن بابویه، التوحید، بیروت، دار مکتبة الهلال، چ 1، 2009 م.

30-ـــ، امالی، قم، کتابخانه اسلامیه، 1362.

31ـــ، علل الشرائع، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چ 2، 1385 ق.

32- ــــ، من لا یحضره الفقیه، قم، جامعه مدرسین، 1412 ق.

33 -طبرسی، احمد بن ابی طالب، احتجاج، مـشهد، نشر مرتضی، 1403 ق.

34-طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الهدی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، بی تا.

35-طبری، عمادالدین، بشارة المصطفی، النجف الاشرف، کتابخانه حیدریه، 1383 ق.

36_تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی » بهار 1392، سال چهارم - شماره 10 (صفحه 56)

طوسی، محمد بن حسن، استبصار، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1390 ق.

37-ــــ، الغـیبة، تـحقیق عبادالله تهرانی و علی احمد ناصح، قم، دارالمعارف الاسلامیة، 1411 ق.

38- ــــ، امالی، قم، دارالثقافه، 1414 ق.

39-ـــ، تهذیب الاحکام، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1365.

40-ـــ، رجال، قم، جامعه مدرسین، 1415 ق.

41-قاضی نعمان بن محمد، شرح الاخبار فی فضائل ائمـة الاطـهار، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، 1412 ق.

42-قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، قم، مؤسسه دارالکتب، 1404 ق.

43-کشی، محمد بن عمر، رجال، مشهد، انتشارات دانشگاه مشهد، 1348.

44-کـلینی، مـحمد بن یعقوب، اصول الکافی، تـهران، دار الاسـوه للطباعة و النشر، چ 1، 1418 ق.

45-ـــ، الروضه من الکافی، تحقیق علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1407 ق.

46- گیدنز، آنتونی، جامعه شناسی، ترجمه منوچهر صبوری، تهران، نشر نی، 1378.

47- لالانی، ارزیـنه، الفـکر الشیعی المبکر تعالیم الامـام مـحمد الباقر، بیروت، دارالساقی، 2004 م.

48- مامقانی، ملا عبدالله، تنقیح المقال، نجف، مکتبة الرضویه، 1350 ق.

49- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار ائمة الاطهار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403 ق.

50- مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب و معدن الجـوهر، بـیروت، انتشارات دارالفکر، 1421 ق.

51- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، صدرا، 1421 ق.

52- معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، امیرکبیر، 1388.

53- مفید، محمد بن محمد، الاختصاص، بی جا، دارالمفید، 1414 ق.

54 - ـــ، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم، کنگره شـیخ مـفید، 1413 ق.

55-ـــ، الامالی، قـم، کنگره شیخ مفید،1413 ق.

56- نجاشی، احمد بن علی، الفهرست، قم، جامعه مدرسین، بی تا.

57-ـــ، رجال، قم، جامعه مدرسین، 1407 ق.

58-نـعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبه، تهران، مکتبة الصدوق، 1397 ق.

59- نوری طبرسی، حسین، مـستدرک الوسـائل، بـیروت، آل البیت، 1408 ق.

60-هاشم معروف الحسنی، اخبار و آثار ساختگی، مشهد، آستان قدس رضوی، 1372.