آداب مهمانی در اسلام/آداب مهماني از منظر روايات اسلامی/بخش دوم - وظايف ميزبان

1. اكرام مهمان

نخستين وظيفة ميزبان در قبال مهمان تكريم او است. پيامبر اكرم(ص) به دختر خود، حضرت فاطمه(ع)،دربارة لزوم اكرام مهمان چنين مي فرمايند: «هركس به خدا و روز واپسين ايمان دارد، بايد مهمانش را گرامي دارد» (كليني، 1388، ج 6، ص 285).

پيامبر(ص) در حديث ديگر، كسي كه مهمانش را اكرام نكند، از آل محمد و ابراهيم ندانسته است (نوري، 1407ق، ج 16، ص 259). ايشان، اكرام مهمان را برابر با اكرام انبياء بيان كرده اند: «هركس مهمان‏ را گرامى دارد گويا هفتاد پيامبر را گرامى داشته و هركس درهمى به مهمان انفاق كند گويا يك ميليون دينار در راه خدا انفاق كرده‏ است» (ديلمي، 1412ق، ص 138).

تكريم، مفهومي كلي است كه در برخورد توأم با گشاده رويي و لبخند، گفتار و رفتار توأم با احترام و ارزش گذاري مصداق مي يابد. آگاهي از زمان رسيدن مهمان، پيشواز رفتن براي او، گرفتن چمدان و وسايل همراه مهمان و حمل آنها، مقدم داشتن در ورود به منزل، جفت كردن كفش هاي او، راهنمايي و معين كردن بهترين جاي منزل براي نشستن و اقامت او، تهيه غذاهاي لذيذ و متنوع و... مي تواند مصاديق اكرام به مهمان باشد.

ممكن است براي برخي افراد جفت كردن كفش مهمان سخت بيايد و آن را كسر شأن خود بشمارند؛ ولي پيامبر اكرم(ص) از حيا كردن و خجالت كشيدن در خدمت رساندن به مهمان نهي كرده اند (نوري، 1407ق، ج 16، ص 260).

يكي از مصاديق اكرام مهمان كه در روايات به آن اشاره شده است آوردن خلال دندان براي او پس از صرف غذا است. امام صادق(ع) از جد خود، رسول اكرم(ص) نقل مي كنند كه: «إِنَّ مِنْ حَقِّ الضَّيْفِ أَنْ يُكْرَمَ وَ أَنْ يُعَدَّ لَهُ الْخِلَالُ»؛ حق مهمان آن است كه اكرام شود و برايش خلال آماده گردد (كليني، 1388، ج 6، ص 285).

تكريم مهمان فقط به مهمانان با شأن بالاي اجتماعي مختص نيست، هر مهماني را بايد اكرام كرد، حتي اگر سطح اجتماعي پاييني داشته باشد. اميرمؤمنان(ع) فرموده اند: «مهمان خود را اكرام كن، گرچه او حقير و كوچك باشد» (نوري،1407ق، ج 16، ص 260).

مقام و ارزش مهمان در دين اسلام تا آنجاست كه اگر مهماني، از خانة ميزبان دزدي كند، حكم قطع دست درباره اش اجرا نمي شود. در روايت فراواني به اين مسئله تصريح شده است (همان، ج 18، ص 134).

2. پذيرايي بدون سؤال

همان گونه كه گفته شد نخستين و اصلي ترين وظيفة ميزبان، اكرام مهمان است. از مصاديق اكرام، تهية غذا و نوشيدني  براي مهمان است. مهماني كه در گرماي تابستان يا سرماي زمستان از راه مي رسد، انتظار پذيرايي با غذا و نوشيدني گرم يا سرد، بر حسب زمان مهماني، دارد. نكتة بسيار ظريفي كه در روايات ديني دربارة پذيرايي از مهمان نقل شده، اين است كه ميزبان نبايد از مهمان خود حتي اگر ناخواند و سرزده باشد، بپرسد كه چيزي ميل دارد يا نه؟ متأسفانه گاه در جامعة ما ديده مي شود كه ميزبان، مخصوصاً اگر مهمانش سرزده باشد و پس از صرف شام يا نهار رسيده باشد، براي اينكه زحمت تهيه غذا براي مهمان را به خود ندهد، با پرسش هايي مانند: «آيا غذا خورده ايد؟»، «اگر ميل داريد غذا تهيه كنم؟» مهمان را به رودربايستي انداخته و از او اين اعتراف را مي گيرند كه «بله، غذا خورده ام، زحمت نكشيد».

3. پذيرايي كافي و مناسب از مهمان

همان طور كه گفته شد ازآنجاكه دعوت به مهماني، نشانة دوستي و علاقه است، بنابراين، نزد مهمان انتظاري براي احترام ديدن و تكريم شدن از سوي ميزبان ايجاد مي شود؛ چراكه دعوت ديگران به مهماني و برخورد سرد و بي روح با آنان، چيزي غير از يك تناقض دروني درك شدني نيست. راه هاي تكريم مهمان، با توجه به شأن و منزلت او نزد ميزبان، مي تواند گوناگون باشد؛ يكي از آنها برخورد توأم با گشاده روي و احترام زباني و عملي است و ديگر پذيرايي مناسب و كافي از مهمان.

امام صادق(ع) با تفكيك دو نوع مهمان، آنان را به ناخوانده و خوانده دانسته، وظايف ميزبان در قبال هريك را به خوبي بيان مي كنند: «هرگاه بـرادرت ناخوانده بر تو وارد شد، همان غذايي كه در خانه داري برايش بياور و هرگاه او را دعوت كردي در پذيرايي از او زحمت بكش» (البرقي، 1413ق، ص 179، ح 1506).

بنابراين، ميزبان در پذيرايي از مهمان دعوت شده، بايد همة توان خود را صرف كرده و در خانه هر غذاي لذيذي كه دارد، براي او مهيا كند و چيزي دريغ ننمايد. اما در پذيرايي از مهمان ناخوانده لازم به تكلف و در سختي  انداختن خود و خانواده نيست و مهمانان ناخوانده بايد به اين نكته توجه داشته باشند. ازاين رو، پيامبر اكرم(ص) فرموده ا ند: «اگر كسي هزار درهم صرف سفره كند و مؤمني از آن غذا بخورد اسراف نيست» (مجلسى، 1383، ص 66).

از امام صادق(ع) دربارة معناي ظلم در آيه: «لا يُحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلَّا مَنْ ظُلِمَ» (نساء: 148) كه غيبت كردن ظالم و بدگويي از او را براي مظلوم جايز دانسته است، پرسيده شد. ايشان، يكي از مصاديق ظالم را ميزباني دانست كه از مهمانش به درستي پذيرايي نكرده باشد، پس، غيبت كردن از او را براي مهمانش جايز شمرده اند: «هركس مهماني را دعوت كند و از او خوب پذيرايي ننمايد، در حق مهمان ظلم كرده است و اگر دربارة سختي هايي كه به او گذشته، چيزي بگويد گناهي نكرده است!» (حرعاملي، 1409ق، ج 12، ص 289).

اما حد و اندازة تلاش ميزبان در تكريم مهمان و پذيرايي او چه اندازه بايد باشد؟ آيا جايز است بيش از توان، خود و خانواده اش را به زحمت اندازد و مانند برخي مردم براي حفظ آبروي خود پيش مهمانان، خود را با انواع مشكلات مانند قرض گرفتن فرش و مبل از همسايه و سفارش غذاهاي گران و متنوع از رستوران به زحمت اندازد؟ پيامبر اكرم(ص) پاسخ اين پرسش را چنين مي دهند: «هيچ كس نبايد بيش از توانش، خود را براي مهمان به زحمت اندازد» (متقي الهندي، 1389ق، ح 25876).

بنابراين، حد و اندازة تلاش براي پذيرايي كافي از مهمان، توان و استطاعت ميزبان است. دين اسلام، هيچ گاه مؤمنان را به امري خارج از توانشان مكلف نساخته است، چه در عبادات و امور فردي و چه در معاشرت و امور اجتماعي. امام رضا(ع) وظيفة ميزبان در پذيرايي از مهمان را با توضيح بيشتري بيان فرموده اند. ايشان داستاني دربارة جد بزرگوارشان، اميرمؤمنان(ع) نقل مي كنند كه روزي مردي ايشان را به مهماني دعوت كرد. اميرمؤمنان(ع) به او فرمودند: «دعوت تو را مي پذيرم به شرط اينكه سه قول به من بدهي. آن مرد گفت: چه قولي؟ اي اميرمؤمنان! حضرت فرمود: از بيرون خانه، چيزي براي من تهيه نكني، آنچه در خانه ات آماده داري از من دريغ نكني و به زن و فرزندانت اجحاف ننمايي. مرد گفت: قبول مي كنم اي اميرمؤمنان. پس علي بن ابي طالب(ع) دعوت او را پذيرفت» (صدوق، 1378ق، ج 2، ص 42، ح 138).

ابورافع، يكي از اصحاب پيامبر اكرم(ص)، نقل مي كند كه روزي براي پيامبر مهماني رسيد. ايشان مرا براي خريد كالايي نزد فردي يهودي فرستاد و فرمود كه از آن شخص يهودي به سلف چيزي بخر؛ تا پايان ماه رجب پول آن را مي پردازم. يهودي نپذيرفت مگر به رهن گذاشتن چيزي؛ نزد پيامبر برگشتم و ايشان زره خود را رهن دادند (نوري، 1407ق، ج 13، ص 418).

در اينجا ممكن است تصور شود كه پيامبر براي مهمان خود را به زحمت  انداخته  و رهن و بيع سلف كرده اند؟ پاسخ آن است كه بيع سلف يكي از بيع هاي جايز است كه در زمان پيامبر رايج بود؛ گرچه در زمان ما كمتر كاربرد دارد. بنابراين، وقتي ميزبان مي داند كه در آخر ماه درآمدي دارد، بيع سلف يكي از بيع هاي مجاز و رايج است؛ ازاين رو انجام اين كار خارج از طاقت محسوب نمي شود. همچنين، وقتي چيزي در خانه است كه مي توان به رهن گذاشت، پس در اين قسمت زحمتي نيز وجود ندارد. بر اين اساس، ايشان خارج از طاقت خود رفتار نكرده اند.

بنابراين، دين مبين اسلام گرچه به تكريم مهمان، سفارش فراوان كرده است، از زياده روي و اسراف در اين زمينه نيز منع كرده است و به هيچ وجه به زحمت انداختن خارج از طاقت خود و خانواده را جايز نشمرده است.

وقتي ميزبان همة تلاش خود را كرد و هرچه داشت پيش روي مهمان خود گذاشت، مهمان چه وظيفه اي در قبال آن دارد؟ پيامبر اكرم(ص) اين وظيفه را چنين بيان كرده اند: «مرد (ميزبان) را همين گناه بس، كه غذايي را كه پيش برادران خود مي گذارد كم شمارد و مهمانان را همين گناه بس، كه آنچه را برادرشان در برابرشان مي گذارد كم شمارند» (برقي، 1413ق، ح 1533).

مهمان نبايد آنچه را ميزبان پيش روي او نهاده است، كم شمارد و اگر از ميزبان سطح اجتماعي بالاتري دارد و آنچه ميزبان برايش تدارك ديده است، پايين تر از سطح اجتماعي اوست، نبايد رفتار ميزبان را بي توجهي بداند؛ چراكه او هرچه داشته صادقانه پيش او نهاده است. ميزبان نيز نبايد عمل خويش را كم ارزش بشمارد.

معناي روايت فوق در داستاني از شيعيان ائمه به خوبي بيان شده است. صفوان مي گويد:

روزي عبداللّه بن سنان به خانة من آمد؛ گفت چيزي در خانه داري؟ گفتم: آري، پسرم را فرستاده ام كه گوشت و تخم مرغ بخرد. (ظاهراً صفوان، عبداللّه را دعوت كرده يا از آمدن او اطلاع داشته است). عبداللّه ناراحت شد و گفت: او را كجا فرستادي؟ هرچه زودتر او را برگردان، مگر در خانه سركه و روغن زيتون نداري؟ گفتم بله سركه و روغن زيتون هست. گفت: هرچه موجود است بياور، بي سبب خود را به زحمت مينداز، زيرا امام صادق(ع) فرموده اند: «نابود باد كسي كه چيزي در خانه دارد براي برادرش نياورد و آن چيز را كوچك و بي ارزش شمارد و نابود باد كسي كه چيزي برايش  آورند، آن را سبك شمارد» (قمي، بي تا، ج 2، ص 76).

ممكن است افرادي از مهماني دادن به سبب اينكه سرمايه و روزي اي كه مي توانند براي خانواده شان خرج كنند، بايد خرج ديگران كنند، پرهيز كنند يا ممكن است ميزباني تصور كند اگر هرچه در خانه دارد براي مهمان بياورد، ممكن است خود دچار فلاكت شود، پس در پذيرايي از مهمانش همة تلاشش را نكند. احاديث فراواني در رد اين گونه پندارهاي غلط نقل شده است. از منظر دين اسلام، روزي مهمان تضمين شده است و ميزبان نبايد نگران آن باشد. پيامبر خدا فرموده اند: «مهمان، روزي خود را مي آورد و گناهان اهل خانه را مي برد» (مجلسى، 1403ق، ج 72، ص 461).

همچنين ايشان در روايت ديگري فرموده اند: «كسي كه اطعام مي كند، رزق و روزي براي او سريع تر از سرعت فرو رفتن كارد در كوهان شتر مي رسد» (البرقي، 1413ق، ح 1533).

4. غذا خوردن همراه مهمان

يكي ديگر از وظايف ميزبان آن است كه پس از تهية غذا براي او، خود نيز همراه مهمان غذا بخورد. پيامبر اكرم(ص) فرموده اند: «هركس دوست دارد خدا و رسولش او را دوست داشته باشند، با مهمانان خود غذا بخورد» (نهج  البلاغه، خ 176).

امام صادق(ع) سنت و روش پيامبر در غذا خوردن با قوم و مهمانان خود را چنين بيان كرده اند كه ايشان پيش از همه، دست به غذا مي برد و شروع به غذا خوردن مي كرد و آخر از همه دست از غذا مي كشيد تا همة مهمانان غذاي كافي خورده باشند (كليني، 1388، ج 6، ص 285).

سبب اين دستور در روايات ديگر، شرم و حياي مهمان از غذا خوردن به تنهايي بيان شده است. روشن است كه اگر ميزبان زودتر از مهمان دست از غذا بكشد، مهمان در ادامة غذا خوردن دچار مشكل مي شود و از اينكه ديگران دست از غذا كشيده اند او هنوز مشغول غذا خوردن است، شرم كند و با وجود گرسنگي مجبور به ترك سفره شود.

5. پرهيز از به كار گرفتن مهمان

همچنين ميزبان بايد توجه كند كه مهمان خود را به كار نگيرد؛ زيرا اين كار خلاف اصل تكريم مهمان است. ابن ابي يعفور مي گويد: «در خانة امام صادق(ع)  مهماني را ديدم؛ روزي او براي انجام كاري برخاست، حضرت به او اجازه نداد و شخصاً آن كار را انجام داد و فرمود: رسول خدا(ص) از به كار گرفتن مهمان، نهي فرموده است» (همان، ص 283).

در روايت ديگري از امام محمد باقر(ع) آمده است كه ايشان فرموده اند: «به كار گرفتن مهمان، جفا [در حق او] ست...» (همان، ص 284).

6. وانداشتن مهمان به كاري كه دوست ندارد

وظيفة ديگر ميزبان كه در جهت وظيفة اصلي او يعني اكرام و پذيرايي شايسته از مهمان است، وانداشتن او به انجام كارهايي است كه تمايل به انجامشان ندارد. گاه ميزبان، كاري را كه خود به انجامش علاقه دارد، به گمان آنكه مهمانش نيز آن را دوست دارد، از او مي خواهد و بدين ترتيب او را در رودربايستي قرار مي دهد. پيامبر اكرم(ص) دراين باره فرموده اند: «هركس به خدا و روز قيامت ايمان دارد، بايد مهمانش را اكرام كند و... مي فرمودند: مهمانت را به انجام چيزي كه براي او سخت است، وادار نكن» (طبرسي، 1412ق، ص 135).

7. بدرقة مهمان

وظيفة آخر ميزبان، بدرقة مهمان با احترام و گشاده رويي است. پيامبر اكرم(ص) فرموده اند: «يكي از حقوق مهمان، اين است كه او از اتاق تا درب خانه، همراه و بدرقه كني» (قمي، بي تا، ج 2، ص 76).

در روايت زيبايي از امام محمد باقر(ع) آمده است كه ايشان فرموده اند: «... وقتي مهماني بر شما وارد شد، او را كمك كنيد و وقتي مي خواست از پيش شما برود، كمكش نكنيد، چراكه ماية حقارت و بي ارزش شدن مهمان است؛ و براي او زاد و توشه بگيريد و توشه اش را پاك گردانيد كه اين، سخاوت است» ( كليني، 1388، ج 6، ص 284).

نكتة زيبا و ظريفي كه در اين حديث وجود دارد آن است كه كمك كردن به مهمان هنگام ورود و گرفتن چمدان ها و وسايل همراه او نشانة علاقة ميزبان به ورود مهمان و نشانة تكريم اوست؛ ولي هنگام رفتن مهمان، كمك كردن در جمع كردن وسايل و بردن آنها ممكن است براي مهمان اين سوتفاهم پيش آيد كه ميزبان از دست او خسته شده و مشتاق رفتنش است.