امیر ناصرالدین ابوالحسن خسرو بن امیر سیف الدین محمود دهلوی از عارفان و شاعران نامدار پارسی گوی هندوستان، در نیمه دوم قرن هفتم و اوایل قرن هشتم هجری می زیست؛ وی در سال ۶۵۱ق چشم به جهان گشود. پدرش سیف الدین محمود از امرای قبیله «لاچین» از ترکان ختایی ماوراءالنهر بوده است. در روزگار حمله و استیلای قوم تاتار، امیر سیف الدین محمود مانند بسیاری از ساکنان نواحی شرقی فلات ایران به هندوستان عزیمت کرد و این مصادف با پادشاهی «شمس الدین التتمش» (۶۰۷ق تا ۶۳۳ق) بر دهلی بود. امیر سیف الدین محمود به خدمت این پادشاه درآمد. این شاعر نامدار بخش عمده زندگی خود را در خدمت به سلاطین مختلف روزگارش گذراند، با این حال، دست ارادتی که به سلطان المشایخ روزگار خود «شیخ نظام الدین محمد بن احمد دهلوی» مشهور به نظام اولیا (متوفی ۷۲۵ق) داد و تربیتی که از او یافت، در حوزه تصوف نیز به او مقام و مرتبه ویژه ای بخشید و تلألؤ آموزه های حکمی و عرفانی در اشعار او کاملاً آشکار است. او این آموزه ها را با بهره گیری از آثار استادان نامدار ادب فارسی به ویژه سعدی، نظامی، سنایی و خاقانی در اوج فصاحت و شیوایی عرضه می دارد.
• امیرخسرو به نظم و نثر آثار فراوانی دارد. در غزل از پیروان سعدی بود، در قصیده از شاعران قرن ششم، خاصه سنایی و خاقانی تقلید می کرد و در مثنوی تابع نظامی گنجوی بود؛ وی یکی از پرکار ترین شاعران پارسی گوی و در این باب حقاً کم نظیر است. جامی می گوید او ۹۹ کتاب تصنیف کرده است و از قول امیرخسرو نقل کرده اند که اشعارش از چهارصد هزار بیش تر و از پانصد هزار کم تر است. مهارتی که نظامی گنجوی در تنظیم و ترتیب منظومه های خود به کار برده بود، باعث شد که آثار او مورد تقلید شاعران بعد از وی قرار گیرد. اولین کسی که از وی تقلید کرد امیرخسرو دهلوی بود و بعد از شاعران دیگری نیز از نظامی تقلید کرده اند اما وی یکی از موفق ترین مقلدان نظامی است. هم چنین بعضی از قدما معتقد بودند که اولین نشانه های وقوع گویی در اشعار امیرخسرو پیدا می شود. سبک او بین عراقی و هندی است. با وجود این که امیرخسرو غالب اشعارش را با تقلید و اقتباس از شاعران بزرگ سروده است، باید پذیرفت که به یاری طبع روان و ذوق خدادادی و نیز به سبب این که او در محیط جدیدی از ادب فارسی تربیت شده و لهجه ای نو و ترکیباتی تازه و اندیشه هایی خاص نصیبش شده بود، طبعاً تازگی های بسیار در سخن وی مشاهده می شود و بسیاری از مضامین نو و ابیات منتخب در آثار او ملاحظه می گردد و مسلماً به همین سبب است که شاعران و نویسندگان بعد از او بار ها به استادی یاد کرده اند. آثار منظوم امیرخسرو عبارت اند از: الف) دیوان قصاید و غزلیات. ب) خمسه ای که به تقلید از نظامی سروده است: مطلع الانوار در جواب مخزن الاسرار نظامی؛ شیرین و خسرو در جواب خسرو و شیرین؛ مجنون و لیلی در جواب لیلی و مجنون؛ آیینه اسکندری در جواب اسکندرنامه نظامی؛ هشت بهشت در جواب هفت پیکر نظامی. ج) مثنوی های دیگر از قبیل قران السعدین. آثار منثور امیرخسرو نیز بدین شرح است: الف) خزائن الفتوح، معروف به تاریخ علایی در تاریخ سلطان علاء الدین محمد خلجی. ب) رسایل الاعجاز یا اعجاز خسروی، در ذکر قواعد انشاء زبان فارسی
مطالب مرتبط
