نکته مهم در فضیلتِ ادب و هر فضیلت اخلاقی دیگر

از آنجا که تعریف برخی از فضایل اخلاقی از منظر دین با آنچه که دنیاگرایان و بی دینان می گویند فرق می کند، تعریف درست از ارزش های دینی می تواند در مسیر پیمودن طریق درست راهگشا باشد. یکی از فضایل اخلاقی داشتن ادب است. اما ادبی که اسلامی باشد، مد نظر دین است، که البته بسی فراتر از ادب صرف است.
حضرت امام جواد (علیه السلام) درباره ادب می فرماید: «وَ حَقیقَةُ الاْ دَبِ: اِجْتِماعُ خِصالِ الْخیْرِ، وَ تَجافى خِصالِ الشَّرِ، وَ بِالاْ دَبِ یَبْلُغُ الرَّجُلُ الْمَکارِمَ الاْ خْلاقِ فِى الدُّنْیا وَ الاّْخِرَةِ، وَ یَصِلُ بِهِ اِلَى الْجَنَّةِ، حقیقت ادب و تربیت عبارت است از: دارا بودن خصلت هاى خوب ، خالى بودن از صفات زشت و ناپسند. انسان به وسیله ادب - در دنیا و آخرت - به کمالات اخلاقى مى رسد؛ و نیز با رعایت ادب نیل به بهشت مى یابد.»[1] پیام این حدیث گرانسنگ این است که اگر کسی انسان دینداری نباشد، و اعتنایی به مسائل دینی نداشته باشد، هر چند مردم او را با ادب بنامند، با ادب نیست. این نکته در فرمایشی دیگر از حضرت امام جواد (علیه السلام) مورد توجه قرار گرفته است: «الاْدَبُ عِنْدَالنّاسِ النُّطْقُ بِالْمُسْتَحْسَناتِ لاغَیْرُ، وَ هذا لایُعْتَدُّ بِهِ مالَمْ یُوصَلْ بِها إ لى رِضَااللّهِ سُبْحانَهُ، وَالْجَنَّةِ، وَالاْ دَبُ هُوَ اءدَبُ الشَّریعَةِ، فَتَاءدَّبُوا بِها تَکُونُوا اءُدَباءَ حَقّا؛ مفهوم و معناى ادب از نظر مردم ، تنها خوب سخن گفتن است که رکیک و سبک نباشد، ولیکن این نظریّه قابل توجّه نیست تا مادامى که انسان را به خداوند متعال و بهشت نزدیک نگرداند.»[2] بنابراین آن ادبی که انسان را به خداوند نزدیک کند و رضای او را در پی داشته باشد، ارزش دارد و پیامدهای مثبت آن، هم در دنیا و هم در آخرت به انسان برمی گردد. اگر اینگونه نباشد، پیامدهای مثبت ادب داشتن، تنها در این دنیا و آن هم محدود، به انسان برگشت داده خواهد شد. مثلا یک مغازه دار که دیگران را احترام می گذارد و امثال این، اگر فقط به دنبال جذب مشتری و اموری از این قبیل باشد و بس، شاید موفق به جذب مشتری شود اما ...

امام جواد (علیه السلام) می فرمایند: الاْدَبُ عِنْدَالنّاسِ النُّطْقُ بِالْمُسْتَحْسَناتِ لاغَیْرُ، وَ هذا لایُعْتَدُّ بِهِ مالَمْ یُوصَلْ بِها إ لى رِضَااللّهِ سُبْحانَهُ، وَالْجَنَّةِ، وَالاْ دَبُ هُوَ اءدَبُ الشَّریعَةِ، فَتَاءدَّبُوا بِها تَکُونُوا اءُدَباءَ حَقّا؛ مفهوم و معناى ادب از نظر مردم ، تنها خوب سخن گفتن است که رکیک و سبک نباشد، ولیکن این نظریّه قابل توجّه نیست تا مادامى که انسان را به خداوند متعال و بهشت نزدیک نگرداند.

نشانه ی مغازه داری (و هر کس دیگری) که خدای ناکرده برای جذب مشتری به مشتری احترام بگذارد و انگیزه های معنوی برای او جایگاه چندانی ندارد، این است که اگر احیانا بین آن دو بگومگویی پیش بیاید (مثلا در محیط کار )، آن همه احترامات و آن همه الفاظ اتو کشیده به سخنان توهین آمیز تبدیل می شود. زیرا که این فرد، منفعت طلب است و هر جا که احترام نهادن به دیگری به درد او بخورد، از آن استفاده می کند و هر جا که به دردش نخورد، صحنه عوض می شود. اما کسی که ادب داشتن او و احترام نهادن او به دیگری فراتر از انگیزه های دنیوی باشد، به راحتی از کوره به در نمی رود، سخنان توهین آمیز نثار مشتری خود نمی کند. زیرا که اعتقاد دارد تمام اعمال و رفتار انسان در فردای قیامت مورد بازخواست قرار خواهد گرفت.
 

پی نوشت
1ــ إرشاد القلوب إلى الصواب (للديلمي) ؛ ج‏1 ؛ ص160.
2ــ همان