اوقات شرعی را چطور تعیین می‌کنند؟

امیر حسن‌زاده

در دین اسلام برای شناخت زمان به جای آوردن فرایض دینی از معیارهای ساده و منطبق با طبیعت استفاده شده که نمونه های بارز آن، آغاز و پایان ماه قمری بر اساس رویت هلال ماه و اوقات شرعی بر پایه موقعیت خورشید در طول شبانه روز است. معمولا با ورود به ماه مبارک رمضان، توجه به اوقات شرعی بیشتر می شود، از این رو در گزارش امروز این موضوع را روشن می کنیم.

اذان صبح
وقتی خورشید در نیمه های شب در پایین ترین ارتفاع زیر افق قرار دارد، پرتوهای آن توسط ناظر زمینی دیده نخواهد شد؛ اما پس از چند ساعت، اولین پرتوهای خورشید به لایه های بالای جو برخورد کرده و منعکس و پراکنده می شوند.

01_fajr-iran.jpg

زمان اذان صبح بر اساس مشاهده اولین روشنایی سپیده صبحگاهی (فجر صادق) تعریف می شود. این اتفاق زمانی می افتد که خورشید هنوز زیر افق است و بر اساس رصدها، می توان تحقیق کرد اگر خورشید چند درجه زیر افق باشد، چنین پدیده  ای دیده می شود. مشاهدات منجمان دوره اسلامی مقدار آن را بین 17 تا 19 درجه ثبت کرده اند. طبیعی است که به علت ضعیف بودن فجر صادق، مشاهده آن نیازمند داشتن افق شرقی کاملاً باز و تاریک است. در سال های گذشته نیز رصدهایی در کشورمان انجام گرفته و نتایج آن به تایید بسیاری از مراجع دینی رسیده است.

02_sunbelowhorizon.jpg

در حال حاضر مرکز تقویم مؤسسة ژئوفیزیک دانشگاه تهران که مسولیت استخراج اوقات شرعی کشور را به عهده دارد، برای اذان صبح زاویه 17.7 درجه زیر افق را ملاک محاسبات قرار داده و از صداوسیما نیز همین اوقات اعلام می گردد.

طلوع و غروب خورشید
لحظه ای که لبه بالایی قرص خورشید از زیر افق ناظر سر بر می آورد، زمان طلوع خورشید است. نورِگسیل شده از خورشید قبل از این این که به ناظر برسد، از جو زمین عبور می کند و وجود جوّ باعث می شود که مسیر نور منحرف شده و خورشید بالاتر از موقعیت واقعی خود به نظر برسد. به طور کلی می توان گفت که اثر شکست موجب می شود که ارتفاع اجسام بیش از آن چه هست، مشاهده شود.

03_refraction.jpg

مقدار شکست در افق ناظر به طور متوسط 34 دقیقه قوسی است (هر درجه 60 دقیقه قوسی است). بنابراین بدون در نظر گرفتن اثر شکست، قرص خورشید 34 دقیقه قوسی پایین تر قرار دارد که در بحث های دقیق باید لحاظ شود.

04_sun-_2008-12-27.jpg

به شکل مشابه، زمان دقیق غروب خورشید نیز لحظه ای است که مرکز قرص خورشید 50 دقیقه قوس زیر افق ناظر باشد که 34 دقیقه قوس آن به علت تأثیر پدیده شکست و 16 دقیقه قوس باقیمانده، مربوط به شعاع ظاهری قرص خورشید است. قطر ظاهری خورشید به طور میانگین 32 دقیقه ی قوس است.

اذان ظهر
در کره آسمان، نصف النهار ناظر به صورت کمانی قابل تصور است که از شمال شروع شده و از بالای سر (سمت الراس) عبور کرده و به جنوب سماوی می رسد. مطابق برخی روایات، زمان اذان ظهر وقتی است که مرکز قرص خورشید در حرکت روزانه خود به نصف النهار ناظر برسد. اما برخی مراجع از بیان دیگری برای تبیین اذان ظهر استفاده کرده اند: وقتی خورشید به بیشترین ارتفاع خود برسد و سایه شاخص نیز به کمترین مقدارش برسد. از نظر نجومی این دو تعریف با دقت خوبی منطبق بر یکدیگرند و ممکن است فقط چند ثانیه با یکدیگر اختلاف داشته باشند. در حال حاضر مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک برای محاسبه اذان ظهر از تعریف اول استفاده می کند و لحظه محاسبه شده با دقت یک دقیقه گرد می شود.

اذان مغرب
پس از آن که خورشید غروب کرد، تا مدتی آسمان همچنان روشن است. در واقع برای ناظری که روی زمین قرار گرفته، خورشید غروب کرده است؛ اما اگر در همان لحظه در ارتفاع قابل ملاحظه ای قرار بگیرد (مثلاً سوار بر هواپیما باشد)، خواهد دید که هنوز خورشید بالای افق است. دقایقی بعد، خورشید بیشتر به زیر افق می رود و انحطاط آن بیشتر می شود و پرتوهای نور خورشید به سطح زمین برخورد می کند که در نتیجه، سایه آن در سمت مقابل خورشید (افق شرقی) قابل مشاهده است.

05_earthshadow2.jpg

این سایه به صورت نواری قرمز رنگ تشکیل می شود و اصطلاحاً حمره مشرقیه (سرخی مشرق) نام دارد. با گذشت زمان و افزایش انحطاط خورشید، ارتفاع و گسترش این نوار قرمز رنگ بیشتر می شود اما به دریج کم نور تر می شود. زمان اذان مغرب وقتی است که حمره مشرقیه محو شود. در برخی منابع، ذکر شده که حمره مشرقیه باید از سمت الراس بگذرد، اما مشاهدات تجربی نشان می دهد که قبل از آن، سرخی مشرق کم نور و محو می شود. بر اساس مشاهدات انجام شده در سال های گذشته، ملاک اذان مغرب زمانی است که خورشید به انحطاط 4.5 درجه برسد.

نیمه شب شرعی
طی چند سال اخیر، نیمه شب شرعی نیز در اوقات شرعی رسمی اضافه شده است. این وقت شرعی مستقل نیست و به تعریف شب از لحاظ شرعی بستگی دارد. مطابق نظر بیشتر مراجع، نیمه شب شرعی زمان وسط بین غروب خورشید و اذان صبح روز بعد است. بنابراین ممکن است نیمه شب شرعی دقایقی قبل یا بعد از نیمه شب نجومی  (ساعت صفر بامداد) باشد.

پرسش و پاسخ
چرا اوقات شرعی با دقت ثانیه اعلام نمی شود؟
امروز با کمک رایانه ها، مشکلی از نظر محاسباتی وجود ندارد و امکان محاسبه و درج اذان صبح و سایر اوقات شرعی با دقت ثانیه وجود دارد؛ ولی به دلایل علمی همچون تاثیر موقعیت دقیق جغرافیایی، دما و رطوبت و... چنین کاری غیر علمی است، بنابراین اعداد با دقت دقیقه گرد می شوند.

آیا فاصله زمانی دو وقت شرعی (مثلاًغروب آفتاب و اذان مغرب) برای یک شهر همواره ثابت است؟
اوقات شرعی به موقعیت خورشید در طی سال بستگی دارد و به دلیل این که حرکت ظاهری خورشید در طی سال یکنواخت نیست، این فاصله زمانی نیز ثابت نیست و می تواند متغیر باشد.

آیا همیشه اوقات شرعی شهرهای غربی دیرتر از شهرهای شرقی است؟
به طور کلی هر چه به غرب می رویم زمان طلوع یا غروب خورشید دیرتر است؛ اما این گفته دقیق نیست. اوقات شرعی (به جز اذان ظهر) علاوه بر طول جغرافیایی، به عرض جغرافیایی نیز وابسته است. در برخی اوقات سال مانند حوالی انقلاب تابستانی یا زمستانی تاثیر عرض جغرافیایی (شمالی یا جنوب بودن) بیشتر است و ممکن است که اوقات شرعی یک شهر غربی کمی زودتر باشد. به عنوان مثال اردبیل در مقایسه با تهران، غربی تر است، ولی در نیمه خرداد ممکن است اذان صبح اردبیل کمی زودتر از تهران اتفاق بیفتد. بنابراین فاصله زمانی اوقات شرعی بین دو شهر در طی سال ثابت نیست و نمی توان با اضافه یا کم کردن، اوقات شرعی شهر جدید را محاسبه کرد. محاسبه اوقات شرعی در هر مکانی نیاز به دانستن موقعیت جغرافیایی دقیق محل و استفاده از نرم افزارهای خاص دارد.

آیا اوقات شرعی یک مکان در طی سال های مختلف یکی است؟
تقریباً بله، ولی از آن جاکه طول سال شمسی دقیقاً عدد صحیحی نیست، اوقات شرعی یک سال نسبت به سال قبل یا بعد ممکن است حداکثر تا یک دقیقه تفاوت داشته باشد.

 

منبع: سایت خبرآنلاین.

Share