نگاهی به اخلاق اداری از منظر نهج البلاغه
در این نوشتار قصد داریم اخلاق اداری را از منظر نهج البلاغه بررسی کنیم، با ضیاءالصالحین همراه باشید تا در این مورد بیشتر بخوانید.
نوع رفتار كارگزاران و كاركنان نظام ادارى بويژه با مردمان، از ملاكهاى اساسى در تعيين ماهيت نظام ادارى است و آنچه پيش از هر چيز ديگر در دل و ديده مردمان تأثير مى گذارد و آنان را به قضاوت مى نشاند، خوشرفتارى يا بدرفتارى كارگزاران و كاركنان نظام ادارى است.
از اين رو خوشرفتارى برخاسته از ديدگاهى انسان دوستانه و خدمتگزارانه، از اصول اساسى در اخلاق ادارى است. البته خوشرفتارى اى كه در تمام روابط و مناسبات ظهور داشته باشد و موسمى و مقطعى و تكلّفى نباشد.
اميرمؤمنان امام على علیه السلام با تأكيد بسيار از كارگزاران و كاركنان نظام ادارى خواسته است كه با مردمان خوشرفتار باشند؛ نگاهشان، سخنانشان، عملكردشان، خدمتگزارى شان، همه و همه اين گونه باشد.
آن حضرت در آغاز فرمان حكومتى خود از عبدالله بن عباس، هنگامى كه او را در بصره به جاى خود می گمارد، خواسته است كه در كليه امور خود با مردمان خوشرفتارى را مبنا قرار دهد:
«سَعِ النَّاسَ بِوَجْهِكَ وَ مَجْلِسِكَ وَ حُكْمِكَ وَ إِيَّاكَ وَ الْغَضَبَ فَإِنَّهُ طَيْرَةٌ مِنَ الشَّيْطَانِ وَاعْلَمْ أَنَّ مَا قَرَّبَكَ مِنَ اللهِ يُبَاعِدُكَ مِنَ النَّارِ وَ مَا بَاعَدَكَ مِنَ اللهِ يُقَرِّبُكَ مِنَ النَّار»{1} با مردمان گشاده رو باش آن گاه كه آنان را ببينى، يا درباره ی آنان حكمى دهى، يا در مجلس ايشان نشينى. و از خشم بپرهيز كه نشانى سبک سری است و شيطان آن را راهبر است. و بدان، آنچه تو را به خدا نزديک كند از آتش دورت سازد، و آنچه تو را از خدا دور کند به آتشت نزدیک کند.
همچنين آن حضرت در آغاز عهدنامه محمد بن ابى بكر، اين گونه فرمان داده است: «فَاخْفِضْ لَهُمْ جَنَاحَكَ وَ أَلِنْ لَهُمْ جَانِبَكَ وَ ابْسُطْ لَهُمْ وَجْهَك»{2} با مردمان فروتن باش و نرمخو، و با چهره باز با آنها روبرو شو.
و در نامه اى ديگر به يكى از كارگزارانش چنين فرمان داده است: «وَ اخْفِضْ لِلرَّعِيَّةِ جَنَاحَكَ وَ ابْسُطْ لَهُمْ وَجْهَكَ وَ أَلِنْ لَهُمْ جَانِبَك»{3} در برابر مردمان فروتن باش، و آنان را با گشاده رويى و نرمخويى بپذير.
گشاده رويى و فروتنى و نرمخويى راه نفوذ در دلها و پيوند قلبهاست، و بدين امور خوشرفتارى معنا مى يابد. اميرمؤمنان امام علی علیه السلام در حكمتى والا فرموده است: «البَشاشَةُ حِبالةُ المَوَدّة»{4} گشاده رويى دام دوستى است.
امام على علیه السلام به كارگزاران و كاركنان خود مى آموخت كه در همه ی امور ادارى و روابط انسانى با خوشرفتارى عمل كنند، چنانكه آن حضرت در دستورالعمل خود به ماموران مالياتى فرموده است: «انْطَلِقْ عَلَى تَقْوَى اللهِ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ وَ لَا تُرَوِّعَنَّ مُسْلِماً وَ لَا تَجْتَازَنَّ عَلَيْهِ كَارِهاً وَ لَا تَأْخُذَنَّ مِنْهُ أَكْثَرَ مِنْ حَقِّ اللهِ فِي مَالِهِ فَإِذَا قَدِمْتَ عَلَى الْحَيِّ فَانْزِلْ بِمَائِهِمْ مِنْ غَيْرِ أَنْ تُخَالِطَ أَبْيَاتَهُمْ ثُمَّ امْضِ إِلَيْهِمْ بِالسَّكِينَةِ وَ الْوَقَارِ حَتَّى تَقُومَ بَيْنَهُمْ فَتُسَلِّمَ عَلَيْهِمْ وَ لَا تُخْدِجْ بِالتَّحِيَّةِ لَهُمْ ثُمَّ تَقُولَ عِبَادَ اللهِ أَرْسَلَنِي إِلَيْكُمْ وَلِيُّ اللهِ وَ خَلِيفَتُهُ لآِخُذَ مِنْكُمْ حَقَّ اللهِ فِي أَمْوَالِكُمْ فَهَلْ لِلهِ فِي أَمْوَالِكُمْ مِنْ حَقٍّ فَتُؤَدُّوهُ إِلَى وَلِيِّهِ فَإِنْ قَالَ قَائِلٌ لَا فَلَا تُرَاجِعْهُ وَ إِنْ أَنْعَمَ لَكَ مُنْعِمٌ فَانْطَلِقْ مَعَهُ مِنْ غَيْرِ أَنْ تُخِيفَهُ أَوْ تُوعِدَهُ أَوْ تَعْسِفَهُ أَوْ تُرْهِقَهُ فَخُذْ مَا أَعْطَاكَ مِنْ ذَهَبٍ أَوْ فِضَّةٍ فَإِنْ كَانَ لَهُ مَاشِيَةٌ أَوْ إِبِلٌ فَلَا تَدْخُلْهَا إِلَّا بِإِذْنِهِ فَإِنَّ أَكْثَرَهَا لَهُ فَإِذَا أَتَيْتَهَا فَلَا تَدْخُلْ عَلَيْهَا دُخُولَ مُتَسَلِّطٍ عَلَيْهِ وَ لَا عَنِيفٍ بِهِ وَ لَا تُنَفِّرَنَّ بَهِيمَةً وَ لَا تُفْزِعَنَّهَا وَ لَا تَسُوءَنَّ صَاحِبَهَا فِيهَا»{5}
برو با تقوای الهی، كه يگانه است و بى همتا. مسلمانى را مترسان! و اگر او را خوش نيايد، بر سر وى مران! و بيش از حق خدا از مال او مستان! چون به قبيله رسى، بر سر آب آنان فرود آى و به خانه هايشان در مياى! پس آهسته و آرام سوى ايشان رو تا به ميان آنان رسى و سلامشان كن و در سلام گفتن كوتاهى مكن! سپس بگو: بندگان خدا، آيا خدا را در مالهاى شما حقى است تا آن را به ولى او بپردازيد؟ اگر كسى گفت: نه! معترض او مشو؛ و اگر كسى گفت: آرى! با او برو، بى آنكه او را بترسانى، يا بيمش دهى، يا بر او سخت گيرى، يا كار را بر او سخت گردانى! آنچه از زر و سيم به تو دهد، بگير؛ و اگر او را گاو و گوسفند و شترهاست، بى رخصت او ميان آن وارد مشو، كه بيشتر آن رمه، برای اوست؛ و چون به رمه رسيدى چونان كسى به ميانشان مرو كه بر رمه چيرگى دارد يا خواهد كه آنها را بيازارد؛ و چارپايان را از جاى مگريزان و مترسان، و با صاحب آن در گرفتن حق خدا بدرفتارى مكن!
«اميرمؤمنان امام علی علیه السلام خوشرفتارى با مردمان را تا اين اندازه مورد توجه قرار داده و كارگزاران و كاركنان نظام ادارى را بدان فراخوانده است»
منبع: ارباب امانت (اخلاق ادارى در نهج البلاغه)، مصطفى دلشاد تهرانى.
پی نوشت:
{1} (نامه 76)
{2} (نامه 27)
{3} (نامه 46)
{4} (حکمت 6)
{5} (نامه 25)
