آداب مهمانی در اسلام/آداب مهماني از منظر روايات اسلامی/بخش سوم - وظايف مهمان

1. پرهيز از مهماني ناخوانده

نخستين وظيفة انسان براي مهماني رفتن، اين است كه سرزده و بدون دعوت براي مهماني نرود. اين دستور شرع مقدس اسلام در جهت حمايت از ميزبان و راحتي اوست. همان طور كه گفته شد، دين مبين اسلام با وجود توصيه هاي فراوانش به مهماني دادن و مهماني رفتن، دو اصل را توأمان رعايت مي كند: نخست اكرام مهمان و ديگر مراعات آسايش ميزبان. ازاين رو، باتوجه به اصل دوم، اسلام از مهماني رفتن به طور سرزده نهي مي كند. امام صادق(ع) از اجداد بزرگوارشان و درنهايت، از پيامبر اكرم(ص) روايت مي كنند كه ايشان فرموده اند: «يا على‏! هشت طايفه‏اند كه اگر اهانت شوند بايد ملامت و سرزنش نكنند مگر خودشان را؛ كسى كه بدون دعوت بر سر سفره طعامى برود (مهمان‏ ناخوانده)» (مجلسى، 1403ق، ج 72، ص 444 و 452).

2. درخواست از ميزبان براي به زحمت نينداختن خود

در وظايف ميزبان گفته شد كه ميزبان بايد همة تلاش خود را براي پذيرايي خوب و شايسته از مهمان انجام دهد؛ ولي آنچه از روايت به دست مي آيد، اين است كه مهمان نيز وظيفه دارد از ميزبان بخواهد كه به خاطر او خود را به زحمت نيندازد و به غذايي كه در خانه موجود است اكتفا كند. يكي از ياران اميرمؤمنان(ع)، به نام حرث اعور مي گويد:

روزي به خدمت آن حضرت رسيدم و گفتم يا علي دوست دارم، به من افتخار دهيد و به خانة من بياييد و غذايي ميل كنيد. حضرت فرمود: به شرطي مي آيم كه به سبب آمدن من، خود را به زحمت و مشقت نيندازي و به همان غذاي موجود در خانه قناعت كنيد! حرث پذيرفت و اميرمؤمنان(ع) به خانة او رفت و با غذايي كم كه موجود بود ناهار را صرف كرد (قمي، بي تا، ج 1، ص 238).

خوشبختانه، امروزه عمل به اين وظيفه در ميان مردم رواج دارد و هنگام پذيرش دعوت مهماني، از ميزبان مي خواهند كه خود را به زحمت نيندازد و اصطلاح به نان و پنيري اكتفا كند.

3. همراه نبردن غيرمدعو

نخستين وظيفه مهمان در برابر دعوت ميزبان، پذيرش دعوت اوست كه پيش تر به آن پرداختيم. ديگر وظيفة او اين است كه مطابق محتواي دعوت، رفتار كند و به همان اندازه اي كه از آنان دعوت شده است، به مهماني بروند. متأسفانه، گاه اين رفتار اجتماعي نادرست از برخي افراد مشاهده مي شود كه هنگام اجابت دعوت ميزبان، فرزند خردسال خود را نيز همراه مي برند. گويا اين رفتار در زمان پيامبر اكرم(ع) نيز رايج بوده است كه ايشان در نهي از آن فرموده اند: «هرگاه يكي از شما به مهماني دعوت شد، فرزندش را هم به دنبال خود راه نيندازد كه اگر چنين كند، كار حرامي كرده و با نافرماني وارد خانه ميزبان شده است» (محمدي ري شهري، 1379، ج 6، ص 457).

اين نهي نبوي براي رعايت حال ميزبان است كه چون براي تعداد مشخصي مهمان تهيه و تدارك ديده است، با افزوده شدن مهمانان ناخوانده دچار مشكل نشود؛ زيرا درهرصورت، ميزبان براي يك خردسال نيز تداركي برابر با بزرگسال مي بيند و اگر قرار باشد هركس فرزند خود را همراه ببرد، تعداد مهمانان بيش از حد انتظار خواهد بود و با كمبود وسايل پذيرايي روبه رو خواهد شد.

4. نشستن در محل تعيين شده

وظيفة ديگر مهمان هنگام ورود به خانه ميزبان، اين است كه تا ميزبان براي نشستن او محلي تعيين نكرده است، صبر كند و خود بلافاصله در هر جاي منزل ننشيند. امام باقر(ع)  در اين باره فرموده اند: «هرگاه يكي از شما به خانة برادرش وارد شد، هرجا صاحب خانه گفت، همان جا بنشيند؛ زيرا صاحب خانه به وضع اتاق خود از مهمان آشناتر است» (نوري، 1407ق، ج 14، ص 37، ح 16040).

ازآنجاكه گاهي خانوادة ميزبان نيز هنگام مهماني دادن در خانه حاضرند و در پذيرايي از مهمانان كمك مي كنند، محل نشستن مهمانان در راحتي و آرامش آنان براي رفت و آمد و انجام تداركات لازم اثر فراواني دارد. ازاين رو، چون ميزبان آگاه تر از ميزبان به موقعيت خانة خويش است، لازم است كه مهمان محل نشستن را از او بپرسد و اجازه بخواهد.

5. توقع بي جا نداشتن

در جهت اصل حمايت از ميزبان، شرع اسلام به مهمان توصيه مي كند كه از درخواست ها و تقاضاهاي نابه جا كه براي ميزبان زحمت آور است، بپرهيزد. مهمان خوب كسي است كه وقتي به خانه كسي مي رود، بخصوص اگر بدون اطلاع قبلي است، توقع و انتظار را از خود دور كند، تا جاي هيچ گِله اي نباشد.

يكي از مسلمانان صدر اسلام به نام ابووائل مي گويد:

من به اتفاق دوستم به خانة سلمان فارسي رفتيم و مدتي نشستيم. هنگام غذا فرا رسيد. سلمان گفت: اگر رسول خدا(ص) از تكلف و خويشتن را به زحمت افكندن نهي نكرده بود، برايتان غذاي بهتري فراهم ساختم. سپس برخاست و مقداري نان و نمك آورد و در برابر مهمانان گذاشت. دوستم گفت: كاش همراه اين نمك، مقداري مرزه و آويشن بود. سلمان برخاست و ظرف آب خويش را گرو نهاد و كمي مرزه فراهم كرد و سر سفره نهاد. وقتي غذا را خورديم، دوستم گفت: خدا را شكر كه به روزيِ خدا قانعيم! سلمان گفت: اگر به رزق خدا قانع بودي، الان ظرف آب من در گرو نبود! (طبرسي، 1412ق، ص 135).

6. كوتاه بودن زمان مهماني

وظيفة ديگر مهمان، رعايت مدت مهمان بودن است. براساس روايات، مدت زماني كه عنوان مهمان بر فرد نهاده مي شود و ميزبان وظايف خاص خود را بايد نسبت به او انجام دهد، سه روز و دو شب است. پس از اين مدت، ديگر او مهمان نيست و مانند ديگر اعضاي خانواده خواهد بود؛ ازاين رو تكريم و پذيرايي او به اندازة ديگر اعضاي خانواده است و بر ميزبان لازم نيست كه در پذيرايي از او خود را به تكلف بيندازد. پيامبر اكرم(ص) فرموده اند: «مهمان تا دو شب پذيرايي مي شود؛ از شب سوم جزو اهل خانه به شمار مي آيد و هرچه رسيد بخورد» ( نوري، 1407ق، ج 17، ص 88، ح 20819). «مهماني يك، دو و سه روز است. بعد از آن هرچه به او دهي صدقه شمرده مي شود» (همان، ج 14، ص 37، ح 16038).

از اين روايات مي توان به طور ضمني نتيجه گرفت كه چون تكريم و پذيرايي مهمان براي ميزبان زحمت دارد، شارع مقدس، با وجود توصيه هاي فراوان به مهماني دادن و تكريم مهمان، به طولاني شدن اين زحمت راضي نيست، و از مهمان مي خواهد كه مدت مهماني اش را كوتاه كند، به طوري كه بيشتر از سه روز و دو شب نباشد. اما در صورت ضرورت و نياز به افزايش اين زمان، مهمان بايد خود توجه داشته باشد كه ديگر در آن خانه مهمان نيست و نبايد انتظار تكريم و پذيرايي مانند روزهاي اول را داشته باشد، بلكه حتي بايد در كارهاي خانه به ميزبان كمك كند؛ بنابراين اين رفتار خيلي خوبي است كه برخي افراد در ابتداي ورودشان به منزل ميزبان، هديه اي به او مي دهند و در ادامه براي كمك به حال ميزبان و كم شدن زحمت او، در تهية غذا و ديگر مايحتاج خانه به ميزبان كمك مي كنند.

7. فرمانبرداري و تبعيت از ميزبان

از وظايف ديگر مهمان، در مدتي كه در منزل ميزبان به سر مي برد، تبعيت و فرمانبرداري از او است. اين دستور شرع اسلام نيز در جهت زحمت كمتر ميزبان است. ميزبان، از وضعيت و امكانات مادي و معنوي خود براي  پذيرايي از مهمان آگاه است؛ از اين رو، مهمان بايد مراعات حال او را بكند و با درخواست هاي بيجا سبب زحمت او نشود. گاه مشاهده مي شود كه مهمان درخواست هاي بيجا از ميزبان دارد و از او مي خواهد كه او را به فلان جاي ديدني شهر ببرد يا فلان غذا را برايش درست كند. در ادامه روايتي كه دربارة مهماني سرزده نرفتن ذكر شد، پيامبر اكرم(ص) يكي ديگر از هشت طايفه اي كه در صورت اهانت ديدن، نبايد غير خود را ملامت كند، كسي را گفته اند كه به صاحب خانه، فرمان مي دهد: «ياعلى‏! هشت طايفه‏اند كه اگر اهانت شوند بايد ملامت و سرزنش نكنند مگر خودشان را كسى كه بدون دعوت به سر سفره طعامى برود؛ كسي كه به صاحب خانه امر كند؛...» (مجلسى، 1403ق، ج 72، ص 444).

اهميت تبعيت از ميزبان تا آنجاست كه مهمان از روزة مستحبي گرفتن بدون اجازة صاحب خانه منع شده است. امام صادق(ع) از حضرت رسول اكرم(ص) نقل مي كنند كه ايشان فرموده اند: «هركس بر قومي  مهمان شد، بدون اجازه صاحب خانه، روزة مستحبي نگيرد» (نوري، 1407ق، ج 7، ص 555؛ كليني، 1388، ج 4، ص 151).

8. چشم نگهداشتن

يكي ديگر از وظايف مهمان از زمان ورود به منزل ميزبان، چشم نگهداشتن از محرمات است كه شامل چشم نگهداشتن از تجسس و وارسي قسمت هاي مختلف منزل ميزبان، چشم نگهداشتن از نامحرم و امور ديگر مي شود. به هرحال، ممكن است خانوادة ميزبان براي عرض ادب حاضر شوند و برحسب درجة آشنايي و خويشاوندي، با پوششي متفاوت از بيرون منزل، در برابر مهمان نمايان شوند؛ از اين رو، وظيفة مهمان چشم پاكي در برابر همسر، دختر و خانوادة ميزبان است. همچنين، چشم نگهداشتن از قسمت هايي از منزل كه اندروني و حريم خصوصي شمرده مي شود و متعلق به خانوادة ميزبان است. اميرمؤمنان(ع) فرموده اند: «خداوند به مسيح ـ علي نبينا و آله و عليه السلام ـ وحي كرد كه به بني اسرائيل بگو در هيچ خانه اي از خانه هاي [بندگان] من وارد نشويد مگر با چشم هاي خاشع و به زيرافتاده، قلوب پاك و طاهر، دست هاي امين و پاك. و به بني اسرائيل خبر بده كه من دعاي هيچ كس از بندگانم را كه ظلمي  بر گردنش باشد اجابت نمي كنم» (ابي فراس، بي تا، ج 1، ص 63).

9. عدم تجسس

يكي ديگر از وظايف مهم مهمان در زماني كه در منزل ميزبان سپري مي كند، پرهيز از تجسس در امور خصوصي ميزبان است. به هرحال، ميزبان به مهمان اعتماد كرده و او را به منزل خود دعوت كرده است. در برابر اين اعتماد و لطف او، مهمان نيز بايد مراقب رفتار و كردار خود باشد. در مهماني هايي كه ممكن است چند روز طول بكشد، گاه پيش مي آيد كه مهمان احساس صميمت بيش  از اندازه كرده و بدون اجازه ميزبان به قسمت هاي گوناگون منزل او مي رود. يا پرسش هايي پرشمار از امور خصوصي ميزبان و خانواده اش مي پرسد و مي كوشد از نحوة زندگي و درآمد آنان و روابط خانوادگي، كاري و غيره آگاهي يابد و چه بسا با اين پرسش ها سبب آزردگي ميزبان شود. شرع مقدس اسلام به طوركلي، چه مهمان و چه غير او را، از تجسس در امور خصوصي ديگران نهي كرده است. مهم ترين دليل بر حرمت تجسس در امور شخصي ديگران، آية دوازده سورة حجرات است: «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثيراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَ لا تَجَسَّسُوا»؛ اي كساني كه ايمان آورده ايد، از بسياري از ظن ها و گمانه زني ها بپرهيزيد؛ همانا بعضي از ظن ها گناه هستند و تجسس نكنيد... .

پيامبر اكرم(ص) در روايتي مي فرمايند: «از عيوب و اسرار پنهاني مؤمنين جست وجونكنيد؛ چراكه هركس از عيوب مردم تجسس كند خداوند نيز از عيوب او تجسس مي كند و هركس خداوند از عيوبش تجسس كند مفتضح و بي آبرو خواهد شد، گرچه در گوشه خانه اش لغزشي كرده باشد» (محمدي ري شهري، 1379، ج 3، ص 2208).

10. رازداري

وقتي مهمان وارد خانه ميزبان مي شود، خواسته يا ناخواسته، بر نحوة زندگي ميزبان و خانواده اش، سطح زندگي و مشكلاتشان آگاه مي شود. شرع اسلام در اينجا به رازداري توصيه مي كند. وقتي مهمان بر اسرار ميزبان آگاه شد، اجازة خارج كردن، اطلاعات و سخن گفتن از اسرار، سطح زندگي و مشكلات ميزبان و خانواده اش را ندارد. پيامبر اكرم(ص)، كساني را كه در مجالس دوستان و آشنايان حاضر مي شوند و از مسائل خصوصي آنان مطلع مي شوند، به رازداري توصيه مي كنند و مي فرمايند: «در مـجلس ها امـانت دار باشيد؛ فـاش كردن راز برادرت خيانت است؛ از اين كار دوري كن؛ و از نشست هاي عشيره اي بپرهيز» ( مجلسى، 1403ق، ج 77، ص 89، ح 3).

نتيجه گيري

آنچه از بررسي روايات اسلامي دربارة آداب مهماني به دست مي آيد اين است كه شرع مقدس اسلام به سبب فوايد اجتماعي بسيار فراوان مهماني، از جمله ايجاد صلة رحم، ايجاد انس و الفت ميان خويشاوندان، همسايگان و امت اسلامي، آگاهي از احوال يكديگر و كمك به هم، دستگيري از خانواده هاي مستمند و فقير كه محتاج غذاي روزانه اند، جلوگيري از تنهايي افراد و مشكلات روحي و رواني ناشي از آن و... توصية مؤكد به مهماني دادن مي كند؛ ولي درعين حال، مي كوشد با كمترين هزينه براي هر دو طرف ميزبان و مهمان، اين كار مهم صورت گيرد. از اين رو، دو اصل مهم، همراه هم، در آداب مهماني توصيه مي شود: نخست مراعات راحتي و آسايش ميزبان و ديگر اكرام شايستة مهمان.

شرع مقدس اسلام از سويي مي كوشد اين رفتار اجتماعي مفيد با كمترين هزينه براي ميزبان شكل گيرد؛ از اين رو، در عين توصيه به اكرام مهمان و پذيرايي شايسته از او، به ميزبان دستور مي دهد كه از تكلف بيجا و به سختي انداختن خود و خانواده براي مهماني پرهيز كند و با آنچه در طاقتش است به پذيرايي از مهمان اقدام كند. از سوي ديگر به مهمان توصيه مي كند كه آنچه را ميزبان براي او تدارك ديده است كم نشمارد و توقع بيجا از ميزبان نداشته باشد و تحت امر ميزبان باشد.

ابن اعسم از شعراي عرب، دستورهاي مهمان داري را به خوبي در شعري جمع كرده كه ترجمة فارسي آن چنين است:

1. مهمان، هنگامي كه مي آيد روزي خود را مي آورد هركسي رزقي دارد و بدان مي رسد؛

2. او را با خنده و چهرة باز استقبال كرده و تا اندازة توان، خوب از او پذيرايي كن.

3. مهمان بايد به آنچه برايش مي آوري، خوشنود باشد و تو را به قرض گرفتن وادار ندارد.

4. مهمان را احترام كن و او را براي كار به خدمت نگير.

5. اگر ناگهان برادر مسلمانت به خانه ات آمد، به آنچه موجود است اكتفا كن، ولي اگر او را رسماً دعوت كردي، زحمت بكش و او را آبرومندانه، پذيرايي كن.

6. شايسته است كه خودت با مهمان، بر سر سفره غذا بخوري و پيش از اينكه مهمان كنار برود، دست از غذا خوردن نكشي.

7. سزاوار است كه مهمان را تا درب منزل بدرقه كني و اگر مركب دارد، برايش ركاب بگيري (محقق، نقل از: مجلسي، 1403 ق، ج 15، ص 241).

منابع

نهج البلاغه (بي تا)، ترجمة جعفر شهيدي، قم، دار الهجرة.

ابي فراس، ورام بن (بي تا)، تنبيه الخواطر، قم، مكتبة الفقيه.

برقي، احمد بن محمد بن خالد (1413ق)، المحاسن، تحقيق سيدمهدي رجائي، قم، المجمع العالمي لاهل البيت.

حر عاملي، محمدبن حسن (1409ق)، وسائل الشيعة، بيروت، مؤسسه آل البيت.

حميري قمي، عبدالله بن جعفر (1413ق)، قرب الاسناد، قم، مؤسسه آل البيت.

ديلمي، حسن بن ابي الحسن (1412ق)، إرشاد القلوب، بي جا، شريف رضي.

راوندي، قطب الدين (1407ق)، الدعوات، قم، چاپ مدرسه امام مهدي(عج).

شعيري، تاج الدين (1363)، جامع الأخبار، بي  جا، رضي.

صدوق، محمدبن علي (1378ق)، عيون أخبار الرِّضا، بي  جا، جهان.

طبرسي، فضل بن حسن (1412ق)، مكارم ‏الأخلاق، بي جا، شريف رضي.

قمي، شيخ عباس، (بي تا)، سفينة البحار، بيروت، مؤسسه الوفاء.

كليني، محمد بن يعقوب (1388)، اصول الكافى، تحقيق علي اكبر غفاري، چ سوم، تهران، دارالكتب الاسلاميه.

متقي هندي، حسام الدين (1389ق)، كنز العمال في سنن الاقوال و الافعال، بيروت، مكتبة التراث الاسلامي.

مجلسى، محمدباقر (1403ق)، بحار الأنوار، چ سوم، بيروت، دار احياء التراث.

ـــــ (1383)، حلية المتقين، بي جا، قائم.

محقق، حجت، آداب مهمانداري، در  : ensani.ir

محمدي ري شهري، محمد (1379)، ميزان الحكمة، ترجمة محمدرضا شيخي، چ دوم، قم، دارالحديث.

نوري، ميرزا حسين (1407ق)، مستدرك الوسائل و مستنبط الوسائل، قم، مؤسسه آل البيت(ع).
----------------------------------
منبع: معرفت اخلاقي شماره 12 - زمستان 1391
سال سوم، شماره چهارم، پاييز و زمستان 1391، صفحه 85 ـ 102