جلسه دهم / مواردی از تزاحم

متن زیر تقریر و خلاصه ای از جلسه دهم درس خارج اصول مبحث تعادل و تراجیح؛ جناب حجت الاسلام و المسلمین میرباقری است که در تاریخ چهارشنبه 21 اسفندماه سال 92 برگزار شده است. در این جلسه به مواردی از وقع تزاحم بین ادله پرداخته شده است. قابل ذکر است که متن برداشت شاگردان ایشان از مباحث است.

بعد از اینکه تزاحم را از موارد تعارض مستقر خارج کردیم، مناسب است به مواردی از تزاحم و مرجحات آن اشاره کنیم.

مرحوم نایینی در فوائد برای تزاحم مواردی را ذکر کرده اند:

1: یکی از آن موارد موردی است که علم داریم به رفع شرعی احد الحکمین. (میدانیم که شارع هر دو را از ما نخواسته)، مانند تزاحم نصاب اول و دوم زکاة ← قبلا گذشت که علی الاصح چنین موردی از موارد تعارض است کما أشار الیه آغاضیاء رحمه الله.
2: مورد دیگر: باب اجتماع امر و نهی است در جایی که ترکیب انضمامی باشد نه اتحادی.
در ترکیب اتحادی (مانند ترکیب جنس و فصل) اجتماع امر و نهی امکان ندارد و حتما یکی ساقط است لذا داخل در تعارض الادلة است مثل خطاب «صل» و «لا تغصب».
در موارد ترکیب انضمامی (مانند ماده و صورة)، اجتماع ممکن است. حال اگر مندوحه ای در مقام عمل و امتثال وجود داشته باشد ← اجتماع، موردی است. و اگر مندوحه ای فی البین نداشت ← از موارد تزاحم است مثل تعارض خطاب امر به وضو و نهی از غصب در جایی که اضافه آب وضو به ملک غیر ریخته میشود و چاره ای برای وضو گیرنده وجود ندارد
3: مورد دیگر: در جایی که متعلق امر و نهی دو چیزند که ابتدائا تباین و اتفاقا تضاد موردی پیدا کردند: مثل «أزل النجاسة» و «صل» در جایی که امکان جمع نیست. اما اگر این تلازم دائمی شد ← داخل در تعارض الادلة میشود، مانند: «صل اتجاه القبلة» و «صل مدبرا للجدی»
باز آقاضیاء رحمه الله اشکال کرده اند که تفاوتی بین تلازم دائمی و غیردائمی نیست و در هر دو مورد تنافی در مقام جعل است و مصداق تعارض.
4: جایی که منهی عنه مقدمه مأمور به شده است مثل جایی که برای انقاذ لازم است از ملک غیر عبور کند.
5: جایی که یکی ترتب در مقام وجود و امتثال دارد، مانند کسی که فقط در یک رکعت توان قیام دارد.