احکام اعتکاف (بخش اول)

سخن اول 
يکى از سنت هاى حسنه و مستحبات اسلامى که پس ازپيروزى انقلاب اسلامى احياء گرديد،  سنت مبارک اعتکاف است.اين سنت، در طول تاريخ اسلام و اديان آسمانى طرفداران و عاملانى داشته و در بلاد اسلامى به طور عموم و شهرهاى شيعه و مراکز حوزوى بطور خاص مورد توجه بوده است. 
مساجد شهرهاى مقدس نجف و کربلا و کاظمين و سامرا و مشهد و قم و اصفهان و شيراز و بسيارى ديگر از شهرهاى شيعه، خاطره حضور پر نور نيايشگران و معتکفان «ايام البيض »ماه رجب و احيانا دهه آخر ماه رمضان را در سينه دارد. 
اين عبادت که قبل از پيروزى انقلاب اسلامى حالت فراگير و عمومى نداشت، در چند ساله اخير در ميان جمع کثيرى از صالحان و نيکان و خواهران و برادران دينى از اقشار گوناگون اجتماعى به ويژه دانشجويان و طلاب، متداول گرديده است و مساجد بسيارى از شهرهاى ايران و جهان اسلام پذيراى مهمانان خدا در ايام البيض ماه پر برکت رجب است. 
از آنجا که اشتغال انسان به کار و زندگى و مسؤوليت هاى اجتماعى، گاهى موجب غفلت مى شود، و توجه به کار، گاه از توجه به هدف باز مى دارد و سبب مى شود وظيفه بزرگ ياد خدا و توجه به خود سازى و مبدا و منتهاى هستى فراموش شود. 
اعتکاف، آب حيات بخش در کوير غفلت هاست. 
غفلت از«خود»و«خداى خود»، بستر مرگ ارزشهاى انسانى و نقطه سقوط از پايگاه بلند خردورزى و عشق عرفانى و عامل پيوستن به زندگى پست و حيوانى است. 
اولئک کالانعام بل هم اضل اولئک هم الغافلون(اعراف/179) 
اعتکاف، بستر مناسب انديشه و تفکر و خردورزى است. 
اعتکاف، تلاشى است براى اينکه انسانهاى فرو رفته در غرقاب روزمره گى ها از فضاى پر التهاب روزانه به سوى «خويش »و«خداى خويش »باز گردند. 
اعتکاف زمينه توبه و بازگشت است.بازگشت به قرآن و معنويت، بازگشت به دعا و استمداد از عالم غيب، بازگشت از«خودمدارى »به «خداگرايى »آنها که مسؤوليت هاى حساس تر و بزرگترى دارند، بيش از ديگران به اعتکاف و خودسازى نياز دارند. 
بى جهت نيست که شخص رسول الله صلى الله عليه و آله پس از هجرت، همه ساله دهه اول يا دوم و گاه هر دو دهه و در سالهاى آخر زندگى به طور منظم دهه سوم ماه مبارک رمضان را به «اعتکاف »مى پردازد و به همه دست اندرکاران و کارگزاران و رجال سياسى، اجتماعى درس معنويت گرايى و ذکر و نياش و روزه و تلاوت قرآن مى دهد. 
اعتکاف، توقفى ناآگاهانه در مسجد نيست.صرف درنگ و مکث و«حبس خويشتن »در مسجد،  بدون عشق به عبادت و قصد قربت نيست. 
اعتکاف، لميدن خوابيدن و چرت زدن و احيانا وقت گذرانى بيکاران و گردهمايى تفريحى-سياحتى در مساجد بزرگ شهر نيست. 
در اعتکاف کسانى که کار دارند و زياد هم کار دارند، و غرق دنياى اقتصاد و سياست و هنر و مطبوعات و غيره هستند، بايد از توليد و توزيع و طرح و برنامه هاى اقتصادى و سياسى و فرهنگى و نظامى و کار و زندگى فاصله بگيرند و به همآهنگى کار و تلاش و فعاليت ها، با رضاى خدا و وظيفه مکتبى بيانديشند.تنظيم فکر و انديشه و عمل، با معيارهاى الهى را تمرين کنند. 
کار براى امت و تامين حوائج نيازمندان، تشييع پيکر شهيدان و مؤمنان، عيادت بيماران و هر کارى که در آن، خود مطرح نيست و انگيزه الهى دارد، با اعتکاف سازگار است و حتى در برخى احاديث قضاى حوايج مؤمنان از اعتکاف برتر شناخته شده است. 
اعتکاف، دوره کوتاه مدت خود سازى است، که حداقل سه روز طول مى کشد و انسان را از حاکميت غريزه ها، عادت ها و اشتغالات معمول زندگى آزاد مى سازد. 
اعتکاف، محو خود خواهى در امواج بلند خداگرايى و خدمت به امت اسلامى است. 
اعتکاف، برون رفتن از خانه خويش و مصمم شدن بر حضور در خانه حضرت حق است. عبادتى مستحبى و تقرب جويانه و داوطلبانه است که روزه روز سوم آن رنگ وجوب مى گيرد. 
اعتکاف، گريز از لذت گرايى و هر گونه التذاذ جنسى و مهار حس خود محورى و برترى جوئى و بازگشت از قبله ديناگرايان به سمت و سوى قلب و قبله هستى است. خود سازى، محاسبه نفس، توبه و نيايش، نماز و تلاوت قرآن و استمداد از آستان قدس ربوبى از ديگر برکات «اعتکاف »است. 
از آنجا که گرد آورى احکام و استفتائات مربوط به اعتکاف، کارى است که مؤمنان را در انجام اين وظيفه الهى يارى مى دهد، ستاد هماهنگى اعتکاف شهر مقدس قم که از دير باز از حافظان و مروجان اين سنت حسنه اسلامى است.از برادر بزرگوار جناب حجت الاسلام محمد حسين فلاح زاده، در خواست کرد، احکام و مسائل اين عبادت اسلامى را در ابعاد مختلف واجبات-محرمات، مبطلات و احيانا مکروهات و مباحات گرد آورى کنند، تا عاکفان خانه دوست فرمان الهى را بهتر بشناسند و با عمل به احکام دين، از فيض ثواب و ارزش معنوى مورد نظر از انجام اعتکاف، بهره مند شوند. 
در پايان از همه عاکفان حضرت دوست و مؤمنان معتکف در مساجد ميهن اسلامى صميمانه مى خواهيم، براى زلال شدن درياى قلبها و صاف شدن آسمان انديشه مسلمين و تحکيم دوستى بين ياران و دوستان انقلاب اسلامى و ظهور مصلح کل حضرت بقيت الله الاعظم عليه السلام دعا کنند و عزت و عظمت فرزندان امام خمينى قدس سره را همراه با سلامت و موفقيت رهبر بزرگوار انقلاب-حضرت آيت الله العظمى خامنه اى و مراجع عظيم الشان جهان تشيع از خداى بزرگ تمنا کنند. 
مايه سپاس است اگر نظرات اصلاحى و تکميلى خود را به نشانى-قم، صندوق پستى 316-37185 ستاد مرکزى اعتکاف بفرستيد. 
پيشگفتار 
اسلام، فکر جدايى از زندگى دنيا و گوشه نشينى و کناره گيرى از مردم و به تعبير ديگر رهبانيت را باطل و ناپسند اعلام کرد، اما اعتکاف را به عنوان فرصتى براى بازگشت به خويش و خداى خويش قرار داد، تا کسانى که از هياهو و جنجالهاى زندگى مادى خسته مى شوند،  بتوانند چند صباحى با خداى خود خلوت کنند و جان و روح خود را با خالق هستى ارتباط دهند، و با توشه معنوى و اعتقادى راسخ و ايمان و اميدى بيشتر به زندگى خود ادامه دهند، و خود را براى صحنه هاى خطر و جهاد در راه خدا آماده سازند و هميشه با ياد خدا تلاش کنند و خود را در محضر پروردگار ببينند و از نافرمانى او بپرهيزند و به سوى سعادت دنيا و آخرت گام بردارند.که با اندک تاملى در احکام و مسائل اين برنامه زيباى عبادى پى به چنين حقايقى خواهيم برد. 
از آنجا که پس از پيروزى انقلاب اسلامى در ايران، سنت اعتکاف حيات ديگرى يافته و جمع زيادى از مشتاقان به ويژه جوانان بدان روى آورده اند و چون در سابق، کمتر مورد توجه بوده،  احکام آن در اکثر رساله هاى توضيح المسائل يافت نمى شود، لذا بر آن شديم که احکام اعتکاف را به مقدارى که مورد ابتلاء و نياز است، با استفاده از منابع معتبر فقهى و استفتاءآت جديد، مطابق با فتاواى مراجع معظم تقليد آماده کنيم، که دفتر حاضر حاصل اين تلاش است. اميدواريم راه گشاى بندگان خالص خداوند باشد و مورد قبول حضرت حق قرار بگيرد. 
ياد آورى: 
آنچه در اين نوشته به صورت مساله آورده شده بر اساس فتاواى بنيانگذار جمهورى اسلامى حضرت آيت الله العظمى امام خمينى قدس سره است که از ترجمه بحث اعتکاف کتاب «العروت الوثقى »با ملاحظه حواشى معظم له و کتاب «تحرير الوسيله »استفاده شده است. 
فتاواى ساير مراجع معظم تقليد نيز با استفاده از تعليقات آن بزرگواران بر کتاب «عروت »و استفتاءاتى که توسط معاونت فرهنگى مسجد مقدس جمکران و ستاد مرکزى اعتکاف قم در اختيار گذاشتند، آورده شده است. 
آشنايى با اعتکاف 
تعريف اعتکاف 

1- اعتکاف، در لغت به معناى توقف در جايى است و در اصطلاح احکام، عبارت است از ماندن در مسجد به قصد عبادت خداوند، با شرايطى که خواهد آمد. 
2- انسان مى تواند، در حال اعتکاف، بنشيند، بايستد، بخوابد، يا راه برود. 
اقسام اعتکاف 
3- اعتکاف بر دو قسم است، مستحب و واجب، که در اصل، يک عمل مستحبى است، ولى ممکن است به سببى واجب شود، که از جمله اسباب وجوب اعتکاف، اين امور است: 
نذر، عهد يا قسم، مثلا انسان نذر کند يا با خداى خود عهد کند يا قسم بخورد که اگر در فلان کار موفق شد، يا از فلان بيمارى شفا پيدا کرد چند روز در مسجد معتکف شود.(در بحثهاى آينده خواهد آمد که حداقل مدت اعتکاف سه روز است.) 
شرط ضمن عقد، مثلا هنگام قرار داد اجاره منزل، صاحب خانه شرط مى کند که مستاجر هر سال پنج روز در مسجد معتکف شود و مستاجر نيز اين شرط را مى پذيرد. 
اجاره، مثلا شخصى اجير مى شود که با دريافت مزد-يا بدون دريافت مزد-از طرف ميت در مسجد معتکف شود.(مانند نماز استيجارى) 
زمان اعتکاف 
4- در طول سال در هر زمانى که انسان بتواند، حداقل سه روز در مسجد بماند و روزه بگيرد صحيح است (تفصيل اين مساله در بحث مدت اعتکاف و روزه اعتکاف خواهد آمد.) ولى بهترين زمان براى اعتکاف ماه مبارک رمضان و در ماه رمضان، دهه آخر آن است. 
5- س:آيا اعتکاف نذرى را مى توان در ماه رمضان انجام داد؟ 
آيت الله بهجت:مانعى ندارد. 
آيت الله مکارم:مانعى ندارد، مگر اينکه نيت او غير ماه رمضان باشد. 
آيت الله صافى:اگر نذر مطلق يا مقيد به ماه رمضان باشد اشکال ندارد. 
6- س:افضل اوقات اعتکاف چه زمانى است؟آيا ايام البيض ماه رجب فضيلت خاصى براى اعتکاف دارد؟ (ايام البيض سيزدهم و چهاردهم و پانزدهم.) 
آيت الله مکارم:بهترين اوقات اعتکاف، ماه مبارک رمضان و از همه بهتر دهه آخر آن است. 
آيت الله بهجت:افضل اوقات ماه رمضان است خصوصا در دهه آخر آن و ايام البيض رجب نيز تاکيد شده است. 
شرايط اعتکاف 
7- در صحت اعتکاف، امورى شرط است که برخى از آنها مربوط به شخص معتکف و برخى مربوط به خود اعتکاف است که در اينجا به بيان آن شرايط، و احکام لازم آنها مى پردازيم. 
شرايط معتکف: 
1- عقل.(از ديوانه صحيح نيست) 
2- ايمان (1) .(از غير مؤمن صحيح نيست) 
3- قصد قربت.(هر گونه ريا و خود نمايى، اعتکاف را باطل مى کند). 
4- روزه دارى در ايام اعتکاف. 
5- اجازه گرفتن از کسى که اجازه او لازم است. 
شرايط اعتکاف: 
1- از سه روز کمتر نباشد.(زمان) 
2- در مسجد جامع باشد.(مکان) 
3- ادامه ماندن در مسجد و خارج نشدن از آن. 
نيت اعتکاف 
8- اعتکاف، همانند ساير عبادات، بايد با نيت و قصد قربت باشد و هر گونه ريا و خود نمايى و قصد غير الهى آن را باطل مى کند. 
9- در نيت اعتکاف، قصد وجه شرط نيست، يعنى لازم نيست قصد کند که اعتکاف واجب است يا مستحب. 
10- کسى که بخواهد در نيت اعتکاف، قصد وجه کند، در اعتکاف واجب نيت وجوب و در اعتکاف مستحب، نيت استحباب مى کند و واجب بودن اعتکاف در روز سوم ضررى ندارد، هر چند بهتر است که از روز سوم نيت وجوب کند. 
11- از آغاز تا پايان اعتکاف، بايد با نيت و قصد قربت باشد، بنابر اين اگر به همين قصد، اعتکاف را شروع کند صحيح است، همچنين اگر به قصد اينکه فردا معتکف شود به مسجد برود و از اول وقت(طلوع فجر)در آنجا باشد صحيح است. 
12- س:زمان نيت اعتکاف چه وقتى مى باشد؟و آيا اول شب مى شود نيت کرد؟ 
آيت الله تبريزى:زمان نيت اعتکاف، وقت شروع اعتکاف است که طلوع فجر مى باشد و با استمرار نيت اول شب هم مانعى ندارد. 
13- س:آيا در اعتکاف نيازى به قصد نمودن عبادات ديگر هم هست؟ 
آيت الله صافى:احتياط مستحب است. 
آيت الله مکارم:قصد عبادت ديگرى در آن شرط نيست. آيت الله بهجت:ظاهرا معتبر است در اعتکاف منضم شدن قصد عبادت ديگرى که خارج از اوست. 
14- س:آيا تجديد نيت در روز سوم اعتکاف مستحب لازم است؟ 
آيت الله صافى:بهتر است که تجديد نيت وجوب نمايد. 
آيت الله بهجت:تجديد نيت در روز سوم لازم نيست، گر چه احوط است. 
آيت الله مکارم:تجديد نيت لازم نيست. 
نيابت در اعتکاف 
15- انسان مى تواند اعتکاف را براى خود يا براى ديگرى بجاى آورد.به قسم دوم، اعتکاف نيابتى گفته مى شود. 
16- اعتکاف به نيابت ميت بى اشکال است ولى به نيابت از انسان زنده، بنابر احتياط به قصد رجاء، اشکال ندارد (2) .پس به طور خلاصه مى توان در اين بخش اعتکاف را اينگونه تقسيم کرد: 
اعتکاف:
1- براى خود 
2- براى ديگران: 
1- به نيابت از ميت
2- به نيابت از زنده 
ياد آورى: 
گر چه روزه به نيابت از انسان زنده صحيح نيست ولى روزه گرفتن در اعتکاف مانند نماز براى طواف است که به تبع عمل ديگر لازم مى شود و همچنانکه طواف و نماز آن به نيابت زنده ها صحيح است اعتکاف و روزه آن نيز صحيح است. 
17- اعتکاف به نيابت از دو يا چند نفر، صحيح نيست، ولى مى تواند اعتکاف را به نيت خود بجا آورد و ثواب آن را به ديگران اهدا کند، خواه يک نفر باشد يا چند نفر، زنده يا مرده. 
18- س:آيا اعتکاف را به نيابت از کسى که مرده است و يا به نيابت از کسى که زنده است مى توان انجام داد؟ 
آيت الله تبريزى:به نيابت از ميت مانعى ندارد ولى به نيابت از حى[زنده]اشکال دارد. 
عدول از نيت اعتکاف 
19- عدول از اعتکافى به اعتکافى ديگر جايز نيست، و فرقى نيست که هر دو واجب باشد، مثلا از اعتکاف استيجارى (که براى ديگرى با دريافت مزد انجام مى دهد) به نذرى، يا هر دو مستحب، مثلا از اعتکاف براى خود به اعتکاف نيابتى تبرعى (داوطلبانه و بدون دريافت مزد) يا يکى واجب و ديگرى مستحب، مثلا از ابتدا به نيت اعتکاف نذرى در مسجد مانده و در روز دوم نيت را از نذر به استحباب برگرداند. 
20- عدول از نيابت شخصى به نيابت از شخص ديگر جايز نيست، مثلا دو روز به نيابت «على »معتکف بوده و روز سوم به نيابت از«حسن »اعتکاف کند. 
21- اگر قصد داشته که اعتکاف را براى خودش انجام دهد، پس از شروع نمى تواند نيت را برگرداند، و به نيابت از ديگرى به اتمام برساند، همچنانکه عکس اين نيز جايز نيست. 
روزه اعتکاف 
22- انسان، در ايام اعتکاف بايد روزه بگيرد، بنابر اين، کسى که نمى تواند روزه بگيرد، مانند،  مسافر، مريض و زن حايض يا نفساء و کسى که عمدا روزه نگيرد، اعتکافش صحيح نيست. 
23- مسافر و مريض اگر معتکف شوند صحيح نيست ولى زن حايض يا نفساء نه تنها اعتکافش صحيح نيست بلکه به جهت توقف در مسجد گناه کار است. 
24- اعتکاف در روز عيد فطر و قربان يا دو روز قبل از عيد به طورى که روز سوم آن عيد باشد صحيح نيست. 
25- لازم نيست که روزه، مخصوص به اعتکاف باشد، بلکه هر روزه اى باشد صحيح است، مثلا در ايام اعتکاف، روزه قضا يا نذرى يا استيجارى (3) بجا آورد. 
26- اگر شخصى نذر کند که در ايام معينى معتکف شود (4) و در همان ايام روزه نذرى يا استيجارى بر عهده او باشد، مى تواند در همان اعتکاف، روزه نذرى يا اجاره اى خود را بجا آورد. ولى اگر نذر اعتکاف بدين گونه بوده است که روزه براى اعتکاف يا به خاطر اعتکاف باشد،  کفايت از روزه نذرى يا اجاره اى نمى کند (5) . 
27- انسان مى تواند نذر کند، در سفر روزه بگيرد و به نظر برخى مراجع معظم تقليد، حتى هنگام سفر هم مى تواند نذر کند که روزه بگيرد و در اين صورت اعتکافش صحيح است.به يک استفتاء توجه کنيد: 
28- س:آيا در مسافرت مى شود روزه در سفر را نذر کند؟ 
آيات عظام خامنه اى، سيستانى، بهجت:مى تواند. 
آيت الله مکارم:اشکال دارد ولى اگر نذر کرد، احتياط آن است که به نذر خود عمل کند. 
آيت الله فاضل:خير. 
29- س:آيا هر گونه روزه، و لو استيجارى و...براى اعتکاف کافى است؟ 
آيت الله فاضل:خير، بلکه روزه اعتکاف بايد به نيت کسى باشد، که اعتکاف به نيت او انجام مى گيرد، لذا کفايت روزه استيجارى و غيره براى کسى که در نيت خود اعتکاف نموده محل تامل و اشکال است. 
آيت الله مکارم:کفايت روزه استيجارى براى اعتکاف مشکل است. 
آيت الله بهجت:کافى است. 
اجازه اعتکاف 
30- اين افراد بدون اجازه، نمى توانند معتکف شوند: 
زن بدون اجازه شوهرش،  (6) در صورتى که اعتکاف موجب از بين رفتن حق او باشد، بنابر احتياط واجب (7) اجازه او لازم است. 
فرزند بدون اجازه والدين،  (8) در صورتى که اعتکاف او موجب اذيت و آزار آنان باشد و اگر موجب اذيت و آزار آنان باشد و اگر موجب اذيت و آزار آنها هم نباشد احتياط مستحب (9) است اجازه بگيرد. 
کسى که در استخدام ديگرى است، مانند برخى از کارگران و کارمندان، در صورتى که قرار داد اجاره به گونه اى است که منفعت اعتکاف را نيز در بر مى گيرد، يعنى اعتکاف با عمل به اجاره منافات دارد. 
31- در اعتکاف، بلوغ شرط نيست، بنابر اين اگر کودک مميز معتکف شود، صحيح است. 
مدت اعتکاف 
32- مدت اعتکاف حداقل سه روز است و در کمتر از آن صحيح نيست ولى در زياده حدى ندارد.ولى اگر پنج روز معتکف شود، روز ششم را نيز واجب است بماند، بلکه بنابر احتياط واجب، هر گاه دو روز اضافه کرد، روز سومش هم بايد بماند، پس اگر هشت روز معتکف شد، روز نهم هم واجب است. 
33- اين سه روز از طلوع فجر روز اول تا مغرب (10) روز سوم است، بنابر اين اگر بعد از طلوع فجر، و لو با چند دقيقه تاخير به مسجد برسد آن روز جزو اعتکاف به حساب نمى آيد و چنانچه قبل از مغرب روز سوم، اعتکاف را قطع کند، افزون بر آنکه کار حرامى کرده، اعتکاف نيز باطل است. 
34- سه روز اعتکاف با شبهاى آن است که حداقل سه روز و دو شب در وسط است، بنابر اين نمى تواند شبها را از مسجد خارج شود، يا نذر کند که سه روز بدون شبها در مسجد معتکف شود. 
35- اگر انسان نذر کند که دو روز معتکف شود نه بيشتر از آن، اينگونه نذر باطل است (11) ولى اگر مقيد نکرده که بيشتر نباشد نذر صحيح است و واجب است که روز سوم را نيز بماند. 
36- س: منظور از روز در اعتکاف چيست؟ 
آيات عظام تبريزى، بهجت، مکارم:منظور از روز طلوع فجر است تا غروب آفتاب چنانچه در احکام نماز ذکر شده است. 
37- س: اگر کسى نذر کند، سه روز منفصل اعتکاف کند آيا نذرش منعقد مى شود؟نذر اعتکاف کمتر از سه روز چه؟ 
آيت الله بهجت:منعقد نمى شود. 
آيت الله صافى:الف:منعقد نمى شود ب:اگر مقيد به کمتر از سه روز باشد منعقد نمى شود. 
38- س: آيا بيشتر از سه روز مى توان اعتکاف کرد به طورى که آن زياده، قسمتى از يک روز يا قسمتى از يک شب باشد. 
آيت الله تبريزى:مانعى ندارد. 
39- س: کسى که پنج روز در اعتکاف بوده:آيا روز ششم بر او واجب است؟ 
آيت الله تبريزى:واجب است. 
 

منبع: حوزه نت

Share