6. جزوه فطرت جلسه ششم

1- ترجمه آیه: خدا روح مردم را هنگام مرگشان به تمامى بازمى ستاند، و [نیز] روحى را که در [موقع ] خوابش نمرده است [قبض مى کند] پس آن [نفسى ] را که مرگ را بر او واجب کرده نگاه مى دارد، و آن دیگر [نَفْسها] را تا هنگامى معیّن [به سوى زندگىِ دنیا] بازپس مى فرستد. قطعاً در این [امر] براى مردمى که مى اندیشند نشانه هایى [از قدرت خدا] ست.[سوره زمر آیه ی 42]

2- وفى: کلمة تدلّ على إتمام و إکمال، منه الوفاء: إتمام العهد و إکمال الشرط. و وفى: أوفى، فهو وفىّ. و یقولون: أوفیتک الشی ء، إذا قضیته إیّاه وافیا. و توفّیت الشی ء و استوفیته، إذا أخذته کلّه، حتّى لم تترک منه شیئا. و منه یقال: للمیّت: توفّاه اللّه.[التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج 13، ص: 161]

3- قال النبى (صلی الله علیه وآله وسلم): ... و اختبر بها نفسک، و کن ذا معرفة بأنک عاجز ضعیف لا تقدر على شى ء من حرکاتک و سکونک الا بحکم اللَّه و تقدیره، و ان النوم أخ الموت.

رسول اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) فرمودند: ... به وسیله خواب خود را امتحان کرده و متوجه باش که چگونه ضعیف و عاجز و ناتوان بوده، و مقهور تقدیرات و قضاى الهى هستى. و همین طورى که مرگ مسلط و حاکم بر انسان است خواب نیز چون موت بر انسان فرمانروایى و حکومت داشته، و خواه و ناخواه در هر بیست و چهار ساعتى با هر قدرت و نیرویى که باشد نفوذ و تسلط خود را اعمال کرده، و انسان بى اختیار تسلیم صرف خواهد شد.[مصباح الشریعة / ترجمه مصطفوى، متن، ص: 181]

4- وجود از سه عالم کلى تشکیل یافته است:

1- عالم ماده و قوه: [و آن عالمى است که در آن، صورت ها و اعراض، در ماده منطبع مى باشند؛ به نحوى که وجودشان توأم با ماده بوده و انفکاک آنها از ماده امکان ناپذیر و محال است.]

2- عالم مثال: و آن عالمى است که فاقد ماده مى باشد، اما آثار ماده را، از قبیل شکل، مقدار، وضع و غیر آن دارد، [البته همه آثار ماده در عالم مثال وجود ندارد؛ مثلًا قوه و استعداد نیز از آثار ماده است، ولى در آن عالم وجود ندارد.] در این عالم، صورت هاى جسمانى، اعراض و هیئت هاى کمالى جسمانى وجود دارد، اما ماده اى که حامل قوه و استعداد باشد، در آن نیست. این عالم، «عالم مثال نامیده مى شود و از آن جا که وسط عالم ماده و عالم تجرد عقلى قرار دارد، «عالم برزخ نیز خوانده مى شود.

3- عالم عقل: و آن عالمى است که از ماده و آثار آن مجرد مى باشد. عالم هاى سه گانه یاد شده در طول یک دیگر قرار دارند؛ بدین نحو که مرتبه عالم عقول مجرد از دیگر عالم ها برتر، قوى تر، از جهت وجودى مقدم تر و به مبدأ نخستین- تعالى و تقدس- نزدیک تر است، چرا که داراى فعلیت تام و کامل است و وجودش از آمیختگى با ماده و قوه منزه مى باشد. به دنبال عالم عقل و در مرتبه پس از آن، عالم مثال قرار دارد، که از ماده منزه است، اما آثار ماده را دارا مى باشد. پس از عالم مثال، عالم ماده است، که محل کمبودها، شرور و امکان است و علم و ادراک به موجودات مادى تعلق نمى گیرد، مگر از جهت موجود مثالى و عقلى که در ازاى آن قرار دارد.[ترجمه و شرح نهایة الحکمة ؛ ج 3 ؛ ص80]

5- منحصر کردن عوالم غیرمادی به عقل ونفس ومثال، حصر عقلی و دایر بین نفی واثبات نیست.[آموزش فلسفه، ج2، ص179]

6- إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُواْ بَایَاتِنَا سَوْفَ نُصْلِیهِمْ نَارًا کلَّمَا نَضِجَتْ جُلُودُهُم بَدَّلْنَاهُمْ جُلُودًا غَیرَهَا لِیَذُوقُواْ الْعَذَابَ إِنَّ اللَّهَ کاَنَ عَزِیزًا حَکِیمًا

به زودى کسانى را که به آیات ما کفر ورزیده اند، در آتشى [سوزان] درآوریم که هر چه پوستشان بریان گردد، پوستهاىِ دیگرى بر جایش نهیم تا عذاب را بچشند. آرى، خداوند تواناى حکیم است.[سوره نساء آیه 56]

7- علاّمه امینی نقل می کند[الغدیر، ج8، ص214] که شخصی جمجمه انسانی را نزد عثمان بن عفّان آورد و گفت که می گویید کافر پس از مرگ در قبر می سوزد، در حالی که دست من بر این جمجمه است و حرارتی حس نمی کنم. عثمان که از پاسخ درمانده بود، امیرمؤمنان(علیه السلام) را خواست و سپس از آن مرد خواست سؤال خود را تکرار کند و به حضرت علی(علیه السلام) گفت که پاسخش را بدهد.

به دستور حضرت علی(علیه السلام) سنگ چخماقی آوردند؛ آن گاه با به هم زدن سنگ ها آتشی جهید و حضرت علی(علیه السلام) به آن مرد فرمود که دست خود را روی سنگ ها بگذار و سپس پرسید که آیا از آن دو حرارت حس می کند و وی از جواب عاجز و مبهوت شد؛ گویا حضرت علی(علیه السلام) عملاً به وی فهماند که آتش از درون این دو سنگ می جوشد، در حالی که تو حرارتی ادراک نمی کنی. جمجمه کافر نیز از درون شعله ور است، هرچند در ظاهر سرد است. عثمان گفت که اگر علی(علیه السلام) نبود، عثمان هلاک می شد.[تسنیم، جلد 13 - صفحه 261]

8- رؤیا داراى حقیقت است.

هیچ یک از ما نیست که در زندگى خود خوابهایى ندیده باشد که به پاره اى امور پنهانى و یا مشکلات علمى و یا حوادث آینده از خیر و شر دلالت نکرده باشد، آرى از هر که بپرسى یا خودش چنین رؤیاهایى داشته، و یا از دیگران شنیده، و چنین امرى را نمى توان حمل بر اتفاق کرد و گفت که: هیچ ارتباطى میان آنها و تعبیرشان نیست، مخصوصا خوابهاى صریحى که اصلا احتیاج به تعبیر ندارد.

البته این هم قابل انکار نیست که رؤیا امرى است ادراکى، که قوه خیال در آن مؤثر و عامل است، و این قوه از قواى فعالى است که دائما مشغول کار است، بسیار مى شود که عمل خود را از جهت اخبارى که از ناحیه حس لامسه و یا سامعه و امثال آن وارد مى شود ادامه مى دهد، و بسیار هم مى شود که صورتهایى بسیط و یا مرکب، از صورتها و یا معناهایى که در خزینه خود دارد گرفته و آنها را تحلیل مى کند، مانند تفصیلى که در صورت انسان تام الخلقه هست گرفته به یک یک اعضاء، از قبیل سر و دست و پا و غیر آن تجزیه و تحلیل مى کند، و یا بسائط را گرفته ترکیب مى نماید، مثلا از اعضایى که جدا جدا در خزینه خود دارد انسانى مى سازد. حال بسیار مى شود که آنچه ترکیب کرده با خارج مطابقت مى کند، و بسیار هم مى شود که مطابقت نمى کند، مانند این که انسانى بى سر، و یا ده سر بسازد.

و کوتاه سخن اینکه اسباب و عوامل خارجى که محیط به بدن آدمى است، از قبیل حرارت و برودت و امثال آن، و همچنین عوامل داخلى که بر آن عارض مى شود از قبیل مرض و ناملایمات و انحرافات مزاج و پرى معده و خستگى و غیر آن، همه در قوه مخیله و در نتیجه در خوابها تاثیر مى گذارد. و لذا مى بینیم کسى که (در بیدارى و یا در خواب) حرارت و یا برودت شدید در او اثر کرده، در خواب آتشى شعله ور و یا برف و سرمایى شدید مشاهده مى کند، و کسى که گرماى هوا در او اثر گذاشته و عرق او را جارى ساخته در خواب حمام گرم و یا خزینه و یا ریزش باران را مى بیند، و نیز کسى که مزاجش منحرف و یا دچار پرى معده شده خوابهاى پریشانى مى بیند که سر و ته نداشته، چیزى از آن نمى فهمد.

و همچنین اخلاق و سجایاى انسانى تاثیر شدیدى در نوع تخیل آدمى دارد، کسى که در بیدارى دچار عشق و محبت به شخصى شده و یا عملى را دوست مى دارد بطورى که هیچگاه از یاد آن غافل نیست او در خواب هم همان شخص و همان چیز را مى بیند. و شخص ضعیف النفسى که در بیدارى همواره دچار ترس و وحشت است، و اگر ناگهانى صدایى بشنود هزار خیال کرده امور هولناک بى نهایتى در نظرش مجسم مى شود، او در خواب هم همین سنخ امور را مى بیند، همچنین خشم و عداوت و عجب و تکبر و طمع و نظائر اینها هر کدام آدمى را به تخیل صورتهاى متسلسلى مناسب و ملائم خود وامى دارد، و کمتر کسى است که یکى از این سجایاى اخلاقى بر طبیعتش غالب نباشد.

و به همین جهت است که اغلب رؤیاها و خوابها از تخیلات نفسانى است که یکى از آن اسباب، خارجى و یا داخلى طبیعى و یا داخلى اخلاقى، نفس را به تصور آنها واداشته است و در حقیقت نفس آدمى در این خوابها همان کیفیت تاثیر و نحوه عمل آن اسباب را در خودش حکایت مى کند، و بس، و آن خوابها حقیقت دیگرى غیر این حکایت ندارند.

این است آن حقیقتى که منکرین واقعیت رؤیا را به انکار واداشته، و غیر آنچه ما گفتیم دلیل دیگرى نداشته و بغیر شمردن عوامل مزبورى که گفتیم (در قوه خیال آدمى اثر مى گذارند،) مطلب علمى دیگرى ندارند. و ما هم آن را مسلم مى دانیم منتهى چیزى که هست باید به ایشان بگوییم دلیل مذکور نمى تواند اثبات کند که بطور کلى هر چه رؤیا هست از این قبیل است و حقیقت و واقعیتى ندارد، بله این معنا را اثبات مى کند که هر رؤیایى حقیقت نیست، و این غیر مدعاى ایشان است، مدعاى ایشان این است که همه خوابها خالى از حقیقت است.

آرى (همانطور که گفتیم) خوابهایى در این میان هست که رؤیاى صالح و صادق است و از حقائقى پرده برمى دارد که هیچ راهى به انکار آن نیست، و نمى توانیم بگوییم هیچگونه رابطه اى بین آنها و بین حوادث خارجى و امورى که کشف و پیش بینى شده وجود ندارد.

پس، از آنچه که بیان شد این معنا روشن گردید که بطور کلى هیچ یک از رؤیاها خالى از حقیقت نیست به این معنا که این ادراکات گوناگونى که در خواب بر نفس آدمى عارض مى شود و ما آنها را رؤیا مى نامیم ریشه ها و اسبابى دارند که باعث پیدایش آنها در نفس و ظهورشان در خیال مى شود، و وجود این ادراکات حکایت از تجسم آن اصول و اسبابى مى کند که اصول و اسباب آنها است، بنا بر این (صحیح است بگوئیم) براى هر رؤیایى تعبیرى هست، لیکن تعبیر بعضى از آنها عوامل طبیعى و بدنى در حال خواب است، و تاویل بعضى دیگر عوامل اخلاقى است، و بعضى دیگر سببهاى متفرقه اتفاقى است، مانند کسى که در حال فکر در امرى بخواب مى رود و در خواب رؤیایى مناسب آن مى بیند.

(در آنچه گفته شد هیچ حرف و بحثى نیست و همه درباره آن متفقند) بحث و رد و قبولى که هست همه در باره رؤیایى است که نه اسباب خارجى طبیعى دارد و نه ریشه اش اسباب مزاجى و یا اتفاقى است، و نه مستند به اسباب داخلى و اخلاقى است و در عین حال با حوادث خارجى و حقائق کونى ارتباط هم دارد.

خوابهاى راست

خوابهاى مورد بحث، یعنى آنهایى که با حوادث خارجى و مخصوصا حوادثى که سابقه قبلى ندارند ارتباط دارد از آنجایى که یکى از دو طرف ارتباط امرى است معدوم و نیامده از قبیل بخواب دیدن اینکه پس از مدتى چنین و چنان مى شود و عینا هم بشود اشکال شده است، که معنا ندارد میان امرى وجودى (رؤیا) و امرى عدمى (حادثه نیامده) ارتباط برقرار شود، و یا به عبارت دیگر معقول نیست میان رؤیا و امرى که بوسیله یکى از عوامل مذکور در قبل، از حواس ظاهر و اخلاقیات و انحراف مزاج وارد بر نفس نشده ارتباط برقرار گردد مثلا شخصى بدون هیچ سابقه اى در خواب ببیند که در فلان محل دفینه اى از طلا و نقره نهفته است و فلان خصوصیات را هم دارد و شکل و قیافه ظرف آن هم چنین و چنان است، آن گاه از خواب برخاسته به آن نقطه برود و زمین را بکند، و دفینه را با عین آن خصوصیات پیدا کند، چون همانطور که گفتیم معنا ندارد میان نفس آدمى و امرى که به تمام معنى از حواس ظاهرى و باطنى انسان غایب بوده ارتباط برقرار شود.

و به همین جهت در جواب این اشکال گفته اند: این ارتباط از این راه برقرار مى شود که نفس شخص نائم، نخست با سبب حادثه ارتباط پیدا مى کند، آن سببى که فوق عالم طبیعت قرار دارد، و بعد از برقرار شدن ارتباط میان نفس و آن سبب، ارتباط دیگرى برقرار مى شود میان آن و خود حادثه.

توضیح اینکه عوالم سه گونه اند:

یکى عالم طبیعت که عبارتست از عالم دنیا که ما در آن زندگى مى کنیم و موجودات در آن صورتهایى مادى هستند، که بر طبق نظام حرکت و سکون و تغیر و تبدل جریان مى یابد.

عالم دوم عالم مثال است که ما فوق این عالم قرار دارد، به این معنا که وجودش ما فوق وجود این عالم است (نه اینکه فوق مکانى باشد) و در آن عالم نیز صور موجودات هست اما بدون ماده، که آنچه حادثه در این عالم حادث مى شود از آن عالم نازل مى گردد و باز هم به آن عالم عود مى کند، و آن عالم نسبت به این عالم و حوادث آن، سمت علیت و سببیت را دارد.

عالم سوم عالم عقل است که ما فوق عالم مثال است، یعنى وجودش ما فوق آنست (نه جایش)، در آن عالم نیز حقایق این عالم و کلیاتش وجود دارد، اما بدون ماده طبیعى و بدون صورت مثالى، که آن عالم نسبت به عالم مثال نیز سمت علیت و سببیت را دارد. نفس آدمى بخاطر تجردش، هم سنخیتى با عالم مثال دارد و هم با عالم عقل، و وقتى انسان به خواب رفت و حواسش دست از کار کشید، طبعا از امور طبیعى و خارجى منقطع شده متوجه به عالم مثال و عقل که خود، هم سنخ آنها است مى شود، و در نتیجه پاره اى از حقایق آن عوالم را به مقدار استعداد و امکان مشاهده مى نماید.

حال اگر نفس، کامل و متمکن از درک مجردات عقلى بود، آن مجردات را درک نموده اسباب کاینات را آن طور که هست یعنى بطور کلیت و نوریت در پیش رویش حاضر مى سازد، و اگر آن مقدار کامل نبود که بطور کلیت و نوریت استحضار کند، به نحو حکایت خیالى و بصورتها و اشکالى جزئى و مادى که با آنها مانوس است حکایت مى کند، آن طور که خود ما در بیدارى، مفهوم کلى سرعت را با تصور جسمى" سریع الحرکه" حکایت مى کنیم، و مفهوم کلى عظمت را به کوه، و مفهوم رفعت و علو را به آسمان و اجرام آسمانى، و شخص مکار را به روباه، و حسود را به گرگ، و شجاع را به شیر، و همچنین غیر اینها را بصورتهایى که با آن مانوسیم تشبیه و حکایت و مجسم مى سازیم.

این صورتى است که نفس متمکن از ادراک مجردات آن طور که هست بوده باشد و بتواند به آن عوالم ارتقاء یابد، و گرنه تنها از عالم طبیعت به عالم مثال ارتقاء یافته و چه بسا در آن عالم، حوادث این عالم را به مشاهده علل و اسبابش مشاهده نماید بدون اینکه با تغییر و تبدیل تصرفى در آن بکند.

و اینگونه مشاهدات نوعا براى نفوسى اتفاق مى افتد که سلیم و متخلق به صدق و صفا باشند، این آن خوابهایى است که در حکایت از حوادث، صریح است.

و چه بسا که نفس، آنچه را که در آن عوالم مشاهده مى کند با مثالهایى که بدان مانوس است ممثل مى سازد، مثلا ازدواج (آینده) را بصورت جامه در تن کردن حکایت مى کند، و افتخار را بصورت تاج، و علم را بصورت نور، و جهل را بصورت ظلمت، و بى نامى و گوشه نشینى را بصورت مرگ مجسم مى سازد، و بسیار هم اتفاق مى افتد که در آن عالم هر چه را مشاهده مى کنیم، نفس ما منتقل به ضد آن مى شود، هم چنان که در بیدارى هم با شنیدن اسم ثروت به فقر، و با تصور آتش به یخ، و از تصور حیات به تصور مرگ منتقل مى شویم، و امثال اینها.

از جمله مثالهاى این نوع خوابها، این خوابیست که نقل شده که مردى در خواب دید در دستش مهرى است که با آن دهان و عورت مردم را مهرى مى کند، از ابن سیرین پرسید، در جواب گفت: تو بزودى مؤذن مى شوى و در ماه رمضان مردم با صداى تو امساک مى کنند.

از آنچه گذشت این معنا روشن گردید که خوابهاى راست در تقسیم اولى تقسیم مى شود به، خوابهاى صریحى که نفس نائم و صاحب رؤیا در آن هیچگونه تصرفى نکرده و قهرا و بدون هیچ زحمتى با تاویل خود منطبق مى شود. و خوابهاى غیر صریحى که نفس صاحب خواب از جهت حکایت، در آن تصرف کرده حالا یا به تمثیل و یا به انتقال از معناى خواب به چیزى که مناسب آن و یا ضد آنست، این قسم رؤیا آن قسمى است که محتاج به تعبیر است تا متخصصى آن را به اصلش که در رؤیا مشاهده شده برگرداند، مثلا تاجى را که مى گوید در خواب دیده ام افتخار، و مرگ را به حیات، و حیات را به فرج بعد از شدت، و ظلمت را به جهل، و حیرت را به بدبختى تعبیر کند.

آن گاه قسم دوم به یک تقسیم دیگرى منقسم مى شود به دو قسم یکى آن خوابهایى است که نفس صاحب خواب فقط یک بار در آن تصرف مى کند و از آنچه دیده به چیز دیگرى مناسب و یا ضد آن منتقل گشته و آن را حکایت مى کند، و یا فوقش از آنهم به چیز دیگرى منتقل مى شود به طورى که برگرداندن آن به اصل و ریشه اش دشوار نیست.

قسم دوم آن رؤیایى است که نفس صاحبش به یک انتقال و دو انتقال اکتفاء ننموده، مثلا از آنچه دیده به ضدش منتقل شده، و از آن ضد به مثل آن ضد و از مثل آن ضد به ضد آن مثل، و همچنین بدون اینکه به حدى توقف کرده باشد انتقال بعد از انتقال و تصرف بعد از تصرف کرده، بطورى که دیگر مشکل است که تعبیرگو بتواند رؤیاى مزبور را به اصلش برگرداند، اینگونه خوابها را" اضغاث احلام" مى نامند، که تعبیر ندارد، براى اینکه یا دشوار است و یا ممکن نیست تعبیرش کرد.

از اینجا بخوبى روشن گردید که بطور کلى خوابها داراى سه قسم کلى هستند، یکى خوابهاى صریحى که احتیاجى به تعبیر ندارد، یکى اضغاث احلام که از جهت دشوارى و یا تعذر، تعبیر ندارد و سوم خوابهایى که نفس در آن با حکایت و تمثیل تصرف کرده، این قسم از خوابها است که تعبیر مى شود.