جایگاه موسیقی سنتی و محلی در میان نوجوانان - جلسه 1

جایگاه موسیقی سنتی و محلی در میان نوجوانان - جلسه اول

وسایل مورد نیاز:  کامپیوتر مجهز به اینترنت - چند قطعه موسیقی سنتی و موسیقی محلی

مقدمه

آنجا که سخن باز می ماند، موسیقی آغاز می گردد. (هنری هانیه)

بی شک موسیقی یکی از اصلی ترین نماینده های فرهنگ، تمدن، احساسات و تفکرات یک ملت یا گروه است. توجه بسیار به موسیقی در چند دهه اخیر در کشور ما و جهان به وضوح، اهمیت این هنر را بر زندگی، روان و شخصیت انسانها نشان می دهد.

اما آغاز موسیقی در کشور ما تنها به چند دهه یا چند سال اخیر محدود نمی شود، بلکه از هزاران سال پیش موسیقی در سرزمین ما رواج پیدا کرد؛ به طوری که به جرأت می توان گفت ایران از اولین خاستگاه های موسیقی بوده و بسیاری از سازها چه از نظر شکل ظاهری و چه از نظر نوع آنها ابتدا در ایران پایه گذاری شده اند.

1-1 موسیقی

موسیقی یا خُنیا هنری است که از صداها تشکیل شده است. عناصر معمول موسیقی ارتفاع (که لحن و هارمونی را در بر دارد)، ریتم و مفاهیم مربوط به آن شامل ضرب (موسیقی)، متر و مفصل بندی، فورته و ویژگی های صوتی رنگ صدا و بافت است.

پیشینیان موسیقی را چنین تعریف کرده اند: معرفت الحان و آنچه التیام الحان بدان بود و بدان کامل شود. ارسطو موسیقی را یکی از شاخه های ریاضی می دانسته و فیلسوفان اسلامی نیز این نظر را پذیرفته اند، همانند ابن سینا که در بخش ریاضی کتاب شفا از موسیقی نام برده است ولی از آنجا که همه ویژگی های موسیقی مانند ریاضی مسلم و غیرقابل تغییر نیست، بلکه ذوق و قریحهٔ سازنده و نوازنده هم در آن دخالت تام دارد، آن را هنر نیز می دانند. در هر صورت موسیقی امروز دانش و هنری گسترده است که دارای بخش های گوناگون و تخصّصی می باشد.

صدا در صورتی موسیقی نامیده می شود که بتواند پیوند میان اذهان ایجاد کند و مرزی از جنس انتزاع آن را محدود نکند.

افلاطون: موسیقی یک ناموس اخلاقی است که روح به جهانیان، و بال به تفکر و جهش به تصور، و ربایش به غم و شادی و حیات به همه چیز می بخشد.

ابونصر فارابی: موسیقی علم شناسایی الحان است و شامل دو علم است؛ علم موسیقی عملی و علم موسیقی نظری.

ابوعلی سینا: موسیقی علمی است ریاضی که در آن از چگونگی نغمه ها از نظر ملایمت و سازگاری و چگونگی زمان های بین نغمه ها بحث می شود.

بتهوون: موسیقی مظهری است عالی تر از هرعلم و فلسفه ای. موسیقی هنر زبان دل و روح بشر و عالی ترین تجلی قریحهٔ انسانی است.

لئوپددوفن: ریشه موسیقی به عهد کهن ارتباط دارد. درواقع همان روزی که انسان توانست برای نخستین بار خوشی ها ورنج های خود را با صدا نمایش دهد، مبدا موسیقی به شمار می آید.

ابن خردادبه (به نقل از یحیی بن خالدبن برمک): موسیقی آن است که تو را شاد کند و برقصاند و بگریاند و اندوهگین کند و جز آن هرچه باشد رنج و بلا است.

1-2 موسیقی سنتی

"موسیقی سنتی" امروز به طیف گسترده ای از انواع موسیقی ایران اطلاق می شود. گوناگونی ها و تفاوت های مصادیق این اصطلاح که ناشی از مدرنیسم در موسیقی ایران است، کارآمدی این اصطلاح را به چالش می کشد. تحلیل مولفه های معنایی، امکان نقد کارآمدی اصطلاح موسیقی سنتی را در مقابل اصطلاح "موسیقی دستگاهی" فراهم می آورد.

اصطلاح موسیقی سنتی برای نامیدن مصادیق مورد نظر گویشوران، جامع و مانع نیست و در بهترین حالت تنها می تواند به نوع خاصی از موسیقی دستگاهی ایران اطلاق شود که سعی در احیا و حفظ سنت ها در این نوع از موسیقی دارد.

علی رغم استفاده بی شمار از اصطلاح موسیقی سنتی، هیچ تعریف قابل توجهی از آن ارائه نشده است و تنها به صورت پراکنده، برخی از ویژگی هایی که گوینده برای موسیقی سنتی در نظر دارد بیان شده است، ویژگی هایی که می توان آن ها را به عنوان بخشی از مشخصه ها و مولفه های معنایی موسیقی سنتی در نظر گرفت.

آموزش سینه به سینه که در میان اهل موسیقی از آن به "گوشی" هم یاد می شود در مقابل آموزش مبتنی بر نوشتار یا نت قرار می گیرد اما نکته حائز اهمیت این است که امروزه تقریباً تمامی سازهای ایرانی دارای متدهای مکتوب آموزشی هستند و حتی ردیف، نت نگاری شده و بعضا اساتید، نت را ملاک آموزش قرار می دهند. البته در این موارد نیز تاکید بر آموزش گوشی ردیف است و نت را ابزاری کمک آموزشی می دانند.

به نظر می رسد موسیقی سنتی، به بعضی از موسیقی ها اطلاق نمی شود برای مثال به موسیقی کردی، لری و سایر اقوام ایران موسیقی سنتی ایران اطلاق نمی شود. این نوع موسیقی را موسیقی محلی می نامند. همچنین به موسیقی های مردم کوچه و بازار و نوازنده های دوره گرد موسیقی سنتی اطلاق نمی شود. همین طور موسیقی های مذهبی نیز به عنوان موسیقی سنتی شناخته نمی شوند. آنچه به عنوان موسیقی سنتی از آن یاد می شود نوعی موسیقی فاخر است که در جوامع متمدن غیر اروپایی وجود داشته است. این موسیقی، موسیقی ای شهری است که نوازندگان حرفه ای داشته و غالباً در دربار و مجالس رسمی به کار می رفته است.

1-3 ویژگی موسیقی سنتی

برای آنکه موسیقی سنتی را بیشتر درک کنیم و آن را نسبت به سایر موسیقی ها متمایز کنیم به بررسی برخی از ویژگی های موسیقی سنتی می پردازیم. 

آموزش گوشی، یکی از بارزترین ویژگی هایی است که بسیاری از منابع، آن را به موسیقی سنتی منتسب کرده اند. تقریباً تمامی مصاحبه شوندگان به شیوه انتقال "سینه به سینه" در موسیقی سنتی ایران اعتقاد دارند. در شریعت موسیقی، شاگرد باید دقیقاً به هرآنچه استاد می گوید عمل کند. بعد از شریعت، طریقت است. طریقت، عمل کردن به آن علمی است که در شریعت آموخته ایم. سنت در موسیقی به شیوه انتقال سینه به سینه ردیف های موسیقی اطلاق می شود و موسیقی سنتی یکی از انواع موسیقی ماست.

بداهه نوازی، ویژگی دیگری است که به موسیقی سنتی نسبت داده می شود و مصاحبه شوندگان با عباراتی نظیر اینها آن را بیان می کنند: "در موسیقی ایرانی، بداهه نوازی جزء اصول است. بداهه نوازی در موسیقی ایران به معنای خلق و اجرای موسیقی در لحظه است. این ویژگی بر پایه بینش نوازنده استوار است که حاصل آموختن ردیف موسیقی ایرانی است. با این حال حجم قابل توجهی از موسیقی هایی که امروز با عنوان سنتی در قالب کنسرت ها و نوارها ارائه می شوند را تصانیف و قطعاتی تشکیل می دهند که موسیقی هایی از پیش ساخته شده هستند.

تک نوازی، ویژگی دیگری است که بعضا به آن اشاره می کنند. "موسیقی ایرانی، موسیقی ای مبتنی بر تک نوازی است. تک نوازی در مقابل گروه نوازی یا هم نوازی قرار می گیرد. هرچند که در موسیقی ایران، هم نوازی نیز معمول بوده اما در آن هم نوازی، هیچ اتفاق هنری تازه ای نمی افتد جز اینکه ظرایفی که در تکنوازی هست حذف می شود و تنها ظاهر ملودی به صورت جمعی اجرا می شود.

ویژگی دیگر موسیقی سنتی که با عناوین متناقضی مطرح می شود این است که عده ای آن را "ابتدایی و عقب مانده" می خوانند و عده ای ساده و راحت استدلال می کنند. قدما به ساده خواندن توجه می کردند، که در تفکر آن ها ریشه دارد. این صفات احتمالا در ابتدا به دلیل مقایسه موسیقی ایران و موسیقی کلاسیک غرب بیان شده اند. "چند صدایی" و "ارکستراسیون" دو ویژگی عمده موسیقی کلاسیک غرب است که در موسیقی ایرانی وجود ندارند.

از دیگر ویژگی هایی که برای موسیقی سنتی مطرح می شود بر ویژگی های خود موسیقیدان اشاره دارد. برای نمونه، فخرالدینی در جایی که به ترکیب موسیقی ایران و موسیقی اروپا توسط درویش خان می پردازد و می گوید: " امروز به ساخته های درویش خان استناد می کنیم، که بسیار اصیل است" اما این ویژگی نیز گویا نیست، چرا که ویژگی های موسیقیدان نمی تواند به عنوان ملاک سنتی بودن یا نبودن یک موسیقی مورد استناد قرار گیرد. امروز ما موسیقی دانانی داریم که در بیش از یک نوع موسیقی آثارشان را تولید می کنند.

در ادامه این پروژه به مبحث موسیقی سنتی ایران در دوره های مختلف تاریخی خواهیم پرداخت.

تکلیف1: برای این جلسه یک قطعه موسیقی سنتی و یک قطعه موسیقی محلی که مربوط به اقوام ایرانی می باشد، انتخاب کنید. این دو قطعه را با در نظر گرفتن ویژگی های موسیقی سنتی که در این درس بیان شده مورد بررسی قرار دهید.
این فعالیت را با ثبت یک گزارش کوچک برای ما ارسال نمایید.

تکلیف2: در اینترنت جستجو کنید و درباره انواع سازهای سنتی و همچنین انواع موسیقی محلی اطلاعات کاملی تهیه نمایید. این اطلاعات را طبقه بندی کرده و بصورت گزارشی کوتاه برای ما ارسال نمایید.

محل بازدید/ اردو/ خرید: برای درک بهتر موسیقی سنتی و ویژگی های آن می توانید از یک آموزشگاه موسیقی که به تدریس سازهای سنتی می پردازد بازدید نمایید و با هماهنگی قبلی با اساتید این رشته در مورد موسیقی سنتی و نحوه تدریس آن گفتگو کنید.

منابع مطالعه: برای آنکه به اطلاعات بیشتری درباره موسیقی سنتی دست یابید، کتاب موسیقی سنتی ایران، نوشته علی نوروزیان را مطالعه نمایید.