مباحث اخلاق در قرآن - استاد فاطمی نیا / عرفان عملی و سلوکی

سخنرانی، به اهمیت عرفان عملی و سیر و سلوک در اسلام شیعه می‌پردازند و بر منحصربودن راه رسیدن به عرفان واقعی از طریق پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و ائمه اطهار (علیهم‌السلام) تأکید دارند. سخنران به پیچیدگی انسان و ضرورت داشتن مربی و استاد کامل برای هدایت در این مسیر اشاره کرده و نمونه‌هایی از زندگی بزرگان دین و عارفان را برای روشن‌کردن این نکات بیان می‌کند. همچنین، به خطرات استادان ناقص یا منحرف و لزوم پشتوانه علمی قوی برای عارفان تأکید می‌شود. در پایان، اهمیت شب‌های احیا و لزوم درخواست معرفت و رضایت الهی از خداوند یادآوری می‌شود.

در این سخنرانی به سوالات زیر پاسخ داده شده است:

سوال ۱: منظور از دو نوع عرفان که در بحث مطرح شد چیست؟

پاسخ: در این بحث به دو نوع عرفان اشاره شد: عرفان نظری و عرفان عملی. عرفان نظری مانند یک فن و دانش است که یادگیری آن محدود به فرقه یا دین خاصی نیست و می‌توان اصطلاحات و مباحث آن را فرا گرفت، همانطور که گفته شد حتی افراد غیر مسلمان نیز می‌توانند آن را یاد بگیرند. اما عرفان عملی و سلوک راه خداوند منحصراً باید از طریق پیامبر اکرم و ائمه اطهار (علیهم السلام) آموخته شود و در غیر این صورت نام عرفان و سلوک بر آن صادق نیست. این تمایز بسیار ظریف و مهم است و لغزشگاه‌های زیادی در آن وجود دارد.

سوال ۲: ارکان اصلی در بحث عرفان عملی و سلوک چیست؟

پاسخ: در بحث عرفان عملی و سلوک چند رکن اصلی وجود دارد:
۱. خود شخص سالک: فردی که می‌خواهد این راه را بپیماید.
۲. مربی و راهنما: فردی که سالک را ارشاد و هدایت می‌کند و بدون او پیمودن این راه ممکن نیست.
۳. پیچیدگی انسان: انسان موجودی بسیار پیچیده و اسرارآمیز است که حتی با پیشرفت علم، ناشناخته‌های زیادی در مورد او وجود دارد.
۴. علم مربی: مربی باید از پشتوانه علمی قوی برخوردار باشد و شرایط دیگری مانند تقوا، زهد و پاکیزگی نیز در او لازم است.
۵. شیطان: شیطان نیز در این بحث به عنوان یکی از اجزاء مطرح است و باید به نقش او توجه داشت.

سوال ۳: چرا شناخت نفس تا این حد دشوار و پیچیده است؟

پاسخ: شناخت نفس بسیار دشوار و پیچیده است و اسرار زیادی در وجود انسان وجود دارد که هنوز کشف نشده‌اند. حدیث "من عرف نفسه فقد عرف ربه" (هر کس خود را شناخت، قطعاً پروردگارش را شناخت) نشان‌دهنده اهمیت و عمق شناخت نفس است. حتی برخی از علما این حدیث را به عنوان یک امر محال تفسیر کرده‌اند، به این معنی که شناخت کامل نفس در این دنیا برای انسان مقدور نیست، هرچند می‌توان به مراتبی از آن دست یافت. مسئله خواب دیدن انسان‌ها و اسرار آن نیز نمونه‌ای از پیچیدگی انسان است که با وجود پیشرفت علم هنوز به طور کامل حل نشده است.

سوال ۴: خواب از دیدگاه اسلام به چند دسته تقسیم می‌شود و اهمیت آن چیست؟

پاسخ: بر اساس روایات اسلامی، خواب به سه دسته تقسیم می‌شود که پیامبر اعظم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) ۱۴۰۰ سال پیش به زیبایی آن را بیان فرموده‌اند:
۱. خواب از جانب خدای متعال: این دسته شامل رؤیاهای صادقه و مژده‌هایی است که از عالم غیب به انسان داده می‌شود و هنوز علم نتوانسته به کنه آن پی ببرد.
۲. تحزین من الشیطان: خواب‌هایی که موجب ناراحتی و غصه انسان می‌شوند و از جانب شیطان برای اذیت انسان در خواب هستند، همانطور که در بیداری نیز دشمن است.
۳. خواب‌هایی که نتیجه تفکرات و مشغله‌های ذهنی انسان در بیداری هستند. بخش اول خواب از جانب خدا هنوز یک راز ناشناخته برای علما باقی مانده است.

سوال ۵: داستان آیت‌الله مرعشی نجفی (ره) در مورد دیدن پدرشان در خواب چه نکاتی را در مورد پیچیدگی انسان و عالم غیب آشکار می‌کند؟

پاسخ: داستان آیت‌الله مرعشی نجفی (ره) و دیدن پدرشان در خواب که بدهی ۳ درهمی به یک بقال در نجف را بیان کرد، نمونه‌ای شگفت‌انگیز از پیچیدگی انسان و ارتباط او با عالم غیب است. پدر ایشان ۲۵ سال قبل فوت کرده بود و بدهی در عالم خواب به اطلاع ایشان رسید که بعد از بیداری و پیگیری مشخص شد کاملاً صحیح بوده است. این واقعه نشان می‌دهد که در عالم خواب و با وجود بی‌حسی بدن، انسان می‌تواند به اطلاعاتی دست یابد که از طریق حواس ظاهری قابل دریافت نیست، و این ارتباط با ماوراء طبیعت از اسرار انسان است.

سوال ۶: داستان شفای دختر دیوانه در منزل آقای محققی توسط یک پیرمرد چه ارتباطی با پیچیدگی انسان و نیروهای ماورایی دارد؟

پاسخ: داستان شفای دختر دیوانه در منزل آقای محققی، نماینده آیت‌الله بروجردی در آلمان، توسط یک پیرمرد ناشناس، نمونه‌ای دیگر از نیروهای عجیبی است که در انسان دیده می‌شود و باعث تعجب می‌شود. این پیرمرد با یک نگاه و توسلی، دختر را که به زنجیر کشیده شده بود، شفا می‌دهد. اگرچه جزئیات و کیفیت این واقعه بیان نشد، اما اشاره به اینکه این شفا از طریق توسل به امیرالمؤمنین (علیه السلام) صورت گرفته و اینکه پیرمرد بعد از این واقعه ناپدید شد و تنها یک بار دیده شد، نشان‌دهنده دخالت نیروهای ماورایی و وجود انسان‌هایی با توانایی‌های خاص است. این داستان نیز بر پیچیدگی انسان و ناشناخته‌های وجود او تأکید می‌کند.

سوال ۷: چرا مربی و ارشادکننده در سلوک باید از پیچیدگی‌های انسان آگاه باشد و کامل باشد؟

پاسخ: از آنجا که انسان موجودی بسیار پیچیده است، مربی و ارشادکننده او نیز باید به طور کامل از این پیچیدگی‌ها آگاه باشد. همانطور که برای تعمیر یک موتور پیچیده هواپیما به متخصص نیاز است، برای تربیت و هدایت انسان نیز به مربی کاملی احتیاج است که از علوم اهل‌بیت (علیهم‌السلام) بهره کامل برده باشد. وجود مربی ناقص می‌تواند منجر به گمراهی سالک شود، حتی اگر سالک به مراتبی از کشف و کرامت دست یابد. بنابراین، شرط اساسی در مربی، علم و آگاهی کامل او، به ویژه از علوم اهل بیت، است.

سوال ۸: چرا عرفای متشرع و اساتید سلوک در مکتب تشیع ابتدا مجتهد بوده‌اند؟

پاسخ: در مکتب تشیع، عرفای متشرع و اساتید سلوک همگی ابتدا مجتهد بوده‌اند و سپس به مقام عرفان رسیده‌اند. این نشان‌دهنده اهمیت پشتوانه علمی و تسلط بر علوم اهل بیت (علیهم السلام) در پیمودن راه سلوک است. محقق لاهیجی فرموده است هر کس بدون سیر در علوم رسمی (علوم دینی) داعیه عرفان کند، شیادی بیش نیست. علمای بزرگی مانند ملا حسینقلی همدانی، حاج میرزا جواد آقا ملکی تبریزی، آیت‌الله بهجت و آیت‌الله بهاءالدینی همگی مجتهد و عارف بوده‌اند. این تأکید بر پشتوانه علمی نشان می‌دهد که عرفان حقیقی در مکتب اهل بیت (علیهم السلام) جدا از علم و معرفت دینی نیست و صرفاً با ادا و اصول یا ظواهر نمی‌توان به آن دست یافت.

سخنرانی

مباحث معرفتی