مباحث اخلاق در قرآن - استاد فاطمی نیا / هدایت عامه

این خطابه بر مبنای آیه ۷۶ سوره مریم درباره هدایت و مراتب آن بحث می‌کند. مرحوم آیت‌الله فاطمی‌نیا با استناد به سخنان بزرگان و ائمه اطهار (علیهم‌السلام)، به ویژه امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)، هدایت را به دو قسم عامه و خاصه تقسیم کرده و بر مراتب هدایت خاصه و نشانه‌های آن، مانند کشف و شهود، تأکید می‌ورزد. همچنین به داستان گاو بنی‌اسرائیل و ارتباط آن با بیداری عقل و میراندن نفس اشاره کرده و در پایان، بر زیارت امام رضا (علیه‌السلام) و مژده ایشان به زائرانشان تأکید دارد.

سوالاتی براساس محتوای سخنرانی:

1. هدایت در اسلام به چند دسته تقسیم می‌شود و هر کدام به چه معناست؟

بر اساس تعالیم قرآن و احادیث، هدایت به دو دسته کلی تقسیم می‌شود: هدایت عامه و هدایت خاصه.

هدایت عامه: این نوع هدایت شامل دسترسی همگان به پیام الهی و نشانه‌های حق است. قرآن به عنوان "نذیر" برای جهانیان نازل شده است و معجزات انبیا در ملاء عام رخ می‌داده است. راه حق به همه نشان داده شده و هر کس مختار است که شاکر باشد یا کافر. مستضعفین، کسانی که به دلیل عدم دسترسی به پیام الهی، مشمول این هدایت قرار نگرفته‌اند، در قیامت مورد رحمت خداوند قرار خواهند گرفت.
هدایت خاصه: این هدایت نصیب کسانی می‌شود که هدایت عامه را پذیرفته‌اند و در تازه‌ای به دلشان باز می‌شود. این یک سهمیه خصوصی از هدایت است که درجات و مراتب مختلفی دارد. همانند نوری که به برخی فقط جلوی پایشان را نشان می‌دهد و به برخی دیگر مسافت‌های بیشتری را. درجات بالاتر این هدایت ممکن است به "کشف" یا "شهود" تعبیر شود.

2. آیه 76 سوره مریم ("وَیَزِیدُ اللَّهُ الَّذِینَ اهْتَدَوْا هُدًى وَالْبَاقِیَاتُ الصَّالِحَاتُ خَیْرٌ عِندَ رَبِّکَ ثَوَابًا وَخَیْرٌ مَّرَدًّا") به کدام نوع هدایت اشاره دارد؟

بخش اول این آیه، "وَیَزِیدُ اللَّهُ الَّذِینَ اهْتَدَوْا هُدًى" (و خدا بر هدایت هدایت یافتگان می‌افزاید)، به هدایت خاصه اشاره دارد. این به این معناست که کسانی که گام اول را در پذیرش هدایت برداشته‌اند، خداوند نور و فهم بیشتری به آن‌ها عطا می‌کند و دریچه‌های جدیدی از معرفت به رویشان گشوده می‌شود.

3. بر اساس سخن امیرالمومنین (علیه‌السلام)، چگونه می‌توان به هدایت خاصه دست یافت؟

امیرالمومنین (علیه‌السلام) در توصیف فردی که به هدایت خاصه می‌رسد، می‌فرمایند: "قَدْ أَحْیَا عَقْلَهُ وَأَمَاتَ نَفْسَهُ" (عقلش را زنده کرده و نفسش را میرانده است). این دو امر لازم و ملزوم یکدیگرند؛ با زنده شدن عقل، نفس می‌میرد و با زنده شدن نفس، عقل می‌میرد. تمثیل داستان گاو بنی اسرائیل در قرآن نیز به همین معنا اشاره دارد؛ کشتن گاو نفس، باعث زنده شدن عقل و قلب و درک ریشه مشکلات می‌شود.

4. منظور از "کثیر البرق" (پر نور) در توصیف هدایت خاصه در کلام امیرالمومنین (علیه‌السلام) چیست؟

در ادبیات عرب، "کثیر البرق" لزوماً به معنای پر نور بودن نیست، بلکه به معنای کثرت قطع و وصل شدن است. در ابتدای راه سلوک و هدایت خاصه، این نور به صورت پیوسته نیست و گاهی می‌آید و گاهی می‌رود. همین قطع و وصل شدن باعث می‌شود که انسان مسیر را بشناسد و گام به گام در آن حرکت کند.

5. منظور از "وقت" در اصطلاح عرفانی برای حالت وصل در هدایت خاصه چیست؟

در لسان عرفا، به حالت وصلی که در هدایت خاصه رخ می‌دهد، "وقت" گفته می‌شود. شیخ ابوعلی سینا در آخر کتاب اشارات خود می‌گوید: "و کل وقت یکتنفه وجدان" یعنی هر وصلی بین دو وجد قرار می‌گیرد: وجد شادی قبل از رسیدن و وجد اسف بعد از رفتن. در هنگام آمدن وقت (وصل)، حالتی به نام "هیمان" رخ می‌دهد که انسان از شدت عظمت آن دست و پایش را گم می‌کند.

6. آیا همه کسانی که ادعای کشف و شهود دارند راستگو هستند؟

خیر، در جهان مدعیان دروغگوی کشف و شهود بسیار زیاد بوده‌اند و هستند. یک دروغگو یا مزور نباید باعث دلسردی نسبت به اصل مطلب شود. همانطور که دیدن طلای تقلبی نباید انسان را نسبت به وجود طلای واقعی بدبین کند. تشخیص راستگو از دروغگو نیازمند لطف الهی و علائمی است.

7. زیارت امام رضا (علیه‌السلام) چه ثمره‌ای در روز قیامت دارد؟

بر اساس روایتی که شاعر معروف در محضر امام رضا (علیه‌السلام) مطرح کرده، حضرت فرموده‌اند: "الا فمن زارنی فی غربتی غفرا ذنوبه و انما یتقبل الله من المتقین" (آگاه باشید! هر کس مرا در غربت زیارت کند، گناهانش آمرزیده می‌شود و همانا خداوند تنها از پرهیزکاران می‌پذیرد). این یک مژده بسیار بزرگ است، اما مشروط به پاکیزگی و تقوا است. حضرت در جای دیگری نیز فرموده‌اند که هر کس مرا در این غربت زیارت کند، من در قیامت او را تنها نمی‌گذارم.

8. آیا مقام "استقرار" در هدایت خاصه برای همه سالکین یکسان است؟

خیر، مقام "استقرار" که در آن تغییر و تبدیل در حالات انسان کمتر می‌شود، برای معصومین (علیهم‌السلام) با غیر معصومین (علیهم‌السلام) بسیار متفاوت است. انسان حتی اگر به مقام استقرار هم برسد، ممکن است درجات آن کم و زیاد شود و باز هم نیازمند دستگیری الهی است. این استقرار کامل و بی‌تغییر مختص معصومین (علیهم‌السلام) است، چنانچه در زیارت جامعه کبیره می‌خوانیم: "السلام علی المستقرین فی امر الله" (سلام بر کسانی که در امر خداوند مستقر هستند).

سخنرانی