از منظر قرآن كريم، بشر علاوه بر راه وحى و فطرت از طريق عقل نيز می تواند له وجود آخرت پى ببرد و به آن ايمان آورد. از مجموع آيات قرآن در اين زمينه، دو استدلال به دست می آيد (84) :
الف) حكمت الهى
انسان با تأمل در آفرينش آسمان ها، زمين و ساير موجودات به وجود آخرت پى می برد؛ با اين استدلال كه همه پديده هاى اين جهان به حكم قوانين حاكم بر آنها نابود شدنى است. پس اگر فراسوى اين پديده ها آخرتى در كار نباشد، خلقت اين جهان بيهوده است، حال آن كه خداوند كار عبث نمی كند و كارهايش حكيمانه است.
اين استدلال در آيات فراوانى آمده است. قرآن كريم در سوره آل عمران كسانى را ستايش می كند كه در آفرينش جهان انديشه كرده و به اين نتيجه می رسند كه آفرينش بيهوده نيست. هم چنين از راه باطل نبودن آفرينش به اين نتيجه می رسند كه جهان ديگرى نيز هست كه بهشت و دوزخى دارد و آن گاه از دوزخ آخرت به خدا پناه می برند:
ان فى خلق السموات و الارض و اختلف اليل و النهار لايت لاولى الالبب * الدين يذكرون الله قيما و قعوداً و على جنوبهم و يتفكرون فى خلق السموت و الارض ربنا ما خلقت هذا بطلا سبحنك فقنا عذاب النار (85) ؛ همانا در آفرينش آسمان ها و زمين و آمد و شد شب و روز خردمندان را نشانه هاست، همان كسانى كه ايستاده و نشسته و بر پهلوها خفته خداى را ياد می كنند و در آفرينش آسمان ها و زمين می انديشند (و می گويند:) پروردگارا! اين را به گزاف و بيهوده نيافريدى، تو پاكى (از اين كه كارى به گزاف و بيهوده كنى) پس ما را از عذاب آتش دوزخ نگه دار (86).
آياتى از سوره رعد نيز پس از بيان اين كه خدا آسمان ها را بدون ستون بنا كرد، ماه و خورشيد را به فرمان درآورد و هر يك تا زمانى معين (اجل مسمى) در جريان خواهند بود، هدف از تفصيل آيات را يقين آوردن انسان ها به آخرت می داند:
الله الذى رفع السموت بغير عمد ترونها ثم استوى على العرش و سخر الشمس و القمر كل يجرى لاجل مسمى يدبر الامر يفصل الايت لعلكم بلقاء ربكم توقنون (87).
شبيه اين استدلال در سوره انبياء (آيات 16 - 18)، ص (آيه 27) و روم (آيه 8) نيز آمده است.
ب) عدل الهى
خداوند، انسان ها را در اين جهان مختار قرار داده و دست بشر را براى كارهاى خوب و بد باز گذارده است. در سايه اين اختيار، دسته اى بر هواهاى نفسانى چيره گشته، و در راه خدا همه گونه زحمت و مشقت را تحمل می كنند و حتى گاه از ايثار جان خود نيز دريغ نمی ورزند و دسته اى ديگر، تمام نيروى خود را در ارضاى شهوت ها و آرزوهاى شيطانى خود به كار گمارده، و از غضب و هتك و قتل باكى ندارند و گاهى تا پايان عمر نيز شاد و مرفه و برخوردار و كام ياب اند. اگر با مرگ همه چيز به پايان پذيرد و عالم ديگرى وجود نداشته باشد كه در آن هر كس به جزاى اعمال خود برسد، به گروه اول ستم شده است، حال آن كه خداوند عادل است و به كسى ستم نمی كند. پس بايد دنياى ديگرى باشد تا اين دو دسته هر يك پاداش كردار و كيفر اعمال خويش را ببيند.
قرآن در شمارى از آيات، اين حقيقت را تببين و بر اين نكته تأكيد كرده است كه اين دو دسته يكسان نيستند؛ چنان كه فرموده است:
ام نجعل الذين ءامنوا و عموا الصلحت كالمفسدين فى الارض ام نجعل المتقين كالفجار (88) ؛ آيا كسانى كه ايمان آوردند و كارهاى نيك و شايسته كردند مانند تباه كاران در زمين قرار می دهيم؟ يا پرهيزگاران را مانند بدكاران قرار می دهيم؟!
در آيه اى ديگر می فرمايد:
ام حسب الذين اجترحوا السيئات ان نجعلهم كالذين ءامنوا و عملوا الصلحت سواء محياهم و مماتهم ساء ما يحكمون * و خلق الله السموت و الارض بالحق و لتجزى كل نفس بما كسبت و هم لا يظلمون ؛ آيا كسانى كه به كارهاى بد دست يازيده اند، پنداشته اند كه آنان را همانند كسانى كه ايمان آورده اند و كارهاى نيك و شايسته كرده اند قرار می دهيم كه زندگى و مرگ شان يك سان و برابر باشد؟! بد داورى می كنند. و خدا آسمان ها و زمين را به راستى و درستى (به حكمت و نظم و داد، نه به باطل و بيهوده) آفريد (تا نشانه هاى قدرت و خدايى او آشكار شود و تا نيكوكار و بدكار مساوى نباشند) و تا هر كس بدانم چه كرده است پاداش داده شود و به آنان ستم نمی شود.
هم چنين فرموده است: افنجعل المسلمين كالمجرمين * ما لكم كيف تحكمون (89) پس آيا فرمان برداران را چون بدكاران را قرار خواهيم داد؟ شما را چه شد؟ چگونه داورى می كنيد؟
و ما يستوى الاعمى و البصير (90) ؛ و نابينا و بينا يك سان نيستند (91).
---------------------------------------------------------
84 - معارف قرآن، ص 487 و مجموعه آثار (زندگى جاويد يا حيات اخروى)، ج 2، ص 525.
85 - آل عمران، آيه 19 - 191.
86 - آل عمران، ص 19 - 191.
87 - رعد، آيه 2.
88 - ص، آيه 28.
89 - قلم، آيه 35 - 36.
90 - غافر، آيه 58.
91 - رسائل اخوان الصفا، ج 3، ص 294.
