فصل دوازدهم: احکام اعتکاف
تعریف، فلسفه و فضیلت اعتکاف
سؤال 451- اعتکاف را تعریف کنید. آیا در اعتکاف، توقّف در مسجد بدون قصد عبادت کافی است؟
جواب: اعتکاف عبارت است از ماندن با آداب مخصوص در مسجد به قصد قربت؛ و تنها ماندن در مسجد بدون قصد، اعتکاف محسوب نمی‌شود، و هر مسجدی نیز کافی نیست؛ بلکه باید از مساجد جامع شهر باشد.
سؤال 452- اعتکاف چه فلسفه‌ای دارد؟ لطفاً به برخی از فضایل آن اشاره فرمایید.
جواب: اعتکاف یک برنامه مهمّ خودسازی است که انسان را در مدّت چند روز به کلّی از مظاهر مادّی دنیا جدا می‌سازد و در یک عالم روحانی و معنوی غرق می‌کند، و او را به نگریستن مجدّد به برنامه‌های اخلاقی و خودسازی و توبه از گناه و محاسبه و مراقبه وامی‌دارد، و در مجموع یک تولّد ثانوی محسوب می‌شود، و شایسته است مسلمانان از آن بهره گیرند و این سنّت اسلامی را زنده نگه دارند.
سؤال 453- آیا سنّت اعتکاف اختصاص به شریعت مقدّسه اسلام دارد؟ یا این که در شرایع و ادیان سابق نیز وجود داشته است؟
جواب: مراسمی شبیه به اعتکاف در میان بعضی از مؤمنان به شرایع سابق بوده است و در زندگی حضرت مریم، و زکریا (علیهما السلام) آثاری از آن دیده می‌شود.
زمان اعتکاف
سؤال 454- آیا اعتکاف در تمام ایّام سال جایز است، یا اختصاص به ماه رجب المرجّب و ماه مبارک رمضان دارد؟ اعتکاف در کدام یک از این دو ماه افضل است؟
جواب: اعتکاف در تمام ایّام سال، جز در دو روز که روزه در آن حرام است، مطلوب است؛ ولی در ماه مبارک رمضان و ماه رجب فضیلت بیشتری دارد.
مکان اعتکاف
سؤال 455- اعتکاف در حیاط مسجد چه حکمی دارد؟
جواب: اعتکاف در شبستان و سرداب و صحن مسجد جایز است؛ مگر در مواردی که جزء مسجد نیست، یا ظاهر حال چنین باشد، و در موارد شکّ حکم مسجد بر آنها جاری نمی‌شود.
سؤال 456- آیا اعتکاف در غیر مساجد جامع، مثل نمازخانه دانشگاه‌ها، به امید مطلوبیّت اشکال دارد؟ در صورت صحّت، آیا احکام اعتکاف، از قبیل ترک محرّمات، جاری می‌شود؟
جواب: اعتکاف باید فقط در مساجد جامع باشد؛ و منظور از مسجد جامع، مسجدی است که قشرهای مختلف شهر در آن شرکت می‌کنند، و از اعتکاف در سایر مساجد و نمازخانه‌ها خودداری شود.
سؤال 457- اعتکاف در مساجد دانشگاههای سراسر کشور چه حکمی دارد؟
جواب: در صورتی که گروه‌های خارج از دانشگاه هم برای اقامه نماز از جاهای مختلف به مسجد دانشگاه می‌آیند، اعتکاف در آن جایز است.
سؤال 458- آیا می‌توان نذر کرد که در شهر خاصّی معتکف شد؟
جواب: مانعی ندارد.
سؤال 459- اگر در شهری مسجد جامع متعدّد باشد، تکلیف چیست؟
جواب: در تمام مساجد جامع شهر می‌توان اعتکاف کرد.
سؤال 460- آیا اعتکاف در زیرزمین مسجد جمکران، که از آن جهت نمازهای یومیّه و نماز آقا امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشّریف) استفاده می‌شود (البتّه به صورت مرتّب نماز جماعت ندارد)، جایز است؟
جواب: اشکال ندارد.
سؤال 461- اگر اعتکاف در زیرزمین مسجد جمکران جایز باشد، در صورتی که بین طبقه پایین و بالا درِ ورودی باشد، آیا می‌توان اعمال را در طبقه بالا و خواب و استراحت را در طبقه پایین انجام داد، یا هر دو عمل باید در یک مکان باشد؟
جواب: اشکال ندارد.
سؤال 462- آیا در اعتکاف، وحدت مسجد شرط است؟ اگر دو مسجد به هم پیوسته و متّصل باشد چطور؟
جواب: بهتر است که تمام مدّت اعتکاف در یک مسجد باشد؛ ولی در دو مسجد متّصل به هم نیز مانعی ندارد.
سؤال 463- اعتکاف در مکانهایی که شک داریم جزء مسجد است (مثل بام، سرداب و مقداری که به مسجد افزوده شده)، چه حکمی دارد؟
جواب: آنچه مشکوک است، حکم مسجد را ندارد و اعتکاف در آن جایز نیست؛ ولی اگر مسجد، یعنی محلّ نمازگزاران را توسعه دهند، جزء مسجد محسوب می‌شود.
سؤال 464- اگر محلّ خاصّی از مسجد را برای اعتکاف خود معیّن نماید، آیا لازم است خود را مقیّد به آن نماید؟
جواب: متعیّن نمی‌شود.
سؤال 465- آیا محوّطه اطراف مسجد جمکران، که به عنوان حیاط از آن استفاده می‌شود، حکم مسجد را دارد؟
جواب: ظاهراً حیاط این مسجد جزء مسجد نیست.
سؤال 466- آیا صرف غذا در سالن نهارخوری، که در محوّطه مسجد است، برای معتکفین جایز است؟ با توجّه به این که صرف غذا در مسجد با مشکلاتی همراه است.
جواب: پاسخ این سؤال متوقّف بر سؤال قبل است؛ ولی اگر صرف غذا در داخل شبستان‌ها ایجاد مشکلاتی کند معتکفین می‌توانند به حکم ضرورت غذا را در صحن مسجد صرف کنند.
شرایط اعتکاف
سؤال 467- آیا در اعتکاف واجب و مستحب، قصد وجوب یا استحباب لازم است؟
جواب: لازم نیست، قصد قربت کافی است.
سؤال 468- زمان نیّت اعتکاف چه وقت است؟ آیا می‌توان اوّل شب نیّت کرد؟
جواب: وقت نیّت از اوّل صبح است؛ ولی مانعی ندارد که نیّت در قلب از قبل بوده باشد.
سؤال 469- اگر از روی اشتباه، برای اعتکاف واجب، نیّت استحباب نماید (یا بالعکس)، تکلیف چیست؟
جواب: اشکال ندارد.
سؤال 470- آیا می‌توان اعتکاف را به نیابت از میّت یا حیّ انجام داد؟
جواب: آری، می‌توان انجام داد؛ ولی احتیاط این است که قصد اهدای ثواب کند.
سؤال 471- آیا در اعتکاف زن و فرزند، اجازه شوهر و ولی لازم است؟
جواب: زن بنابر احتیاط واجب از همسرش اجازه بگیرد؛ ولی فرزندان بالغ احتیاج به اجازه ولی ندارند.
سؤال 472- آیا اعتکاف بچّه ممیّز صحیح است؟
جواب: اگر شرایط اعتکاف را انجام دهد صحیح است.
سؤال 473- اگر آجر و خاک مسجد یا لباس معتکف غصبی باشد، اعتکاف چه حکمی دارد؟
جواب: غصبی بودن لباس ضرری به اعتکاف نمی‌زند؛ ولی اگر آجر یا خاک غصبی باشد، اعتکاف روی آن اشکال دارد.
سؤال 474- انجام غسل در مسجد برای معتکف چه حکمی دارد؟ آیا بین غسل جنابت و غسل‌های مستحبّی دیگر فرقی وجود دارد؟
جواب: غسل جنابت را نمی‌توان در مسجد انجام داد؛ چون سبب توقّف در مسجد در حال جنابت است؛ ولی غسل‌های دیگر اشکالی ندارد؛ مشروط بر این که در جایی باشد که مزاحمتی برای نمازگزاران ایجاد نکند.
سؤال 475- آیا مسافر می‌تواند معتکف شود؟
جواب: در صورتی که قصد ده روز کند مانعی ندارد؛ در غیر این صورت اشکال دارد.
سؤال 476- اعتکاف به واسطه نذر، عهد، قسم، شرط ضمن عقد و اجاره چه حکمی دارد؟
جواب: به واسطه نذر و عهد و قسم واجب می‌شود، و به عنوان شرط ضمن عقد یا اجاره، هرگاه به شکل استیجار باشد، ظاهراً مانعی ندارد؛ هرچند عبادات استیجاریّه غیر از حجّ در روایات اسلامی وارد نشده است.
سؤال 477- آیا اعتکاف مستحبّی را می‌توان قطع کرد؟
جواب: در روز اوّل و دوّم می‌توان قطع کرد؛ ولی در روز سوّم جایز نیست.
سؤال 478- آیا بیشتر از سه روز می‌توان اعتکاف کرد؟ بطوری که آن زیاده بخشی از یک روز یا قسمتی از یک شب باشد.
جواب: اعتکاف بیش از سه روز هم جایز است؛ ولی هرگاه دو روز اضافه کند، بنابر احتیاط واجب روز سوّم را هم بر آن بیفزاید؛ ولی بخشی از یک روز یا بخشی از یک شب اشکال دارد.
سؤال 479- منظور از روز، در اعتکاف چیست؟
جواب: مراد از اوّل طلوع فجر تا غروب آفتاب است.
سؤال 480- آیا در تحقّق اعتکاف، سه روز ناپیوسته کافی است؟
جواب: کافی نیست.
سؤال 481- کسی که معتکف می‌شود، آیا می‌تواند روزه‌های این سه روز را به عنوان نذر، یا استیجار، یا کفّاره حساب کند؟
جواب: لازم نیست روزه برای اعتکاف باشد؛ بلکه می‌تواند روزه ماه مبارک رمضان یا روزه قضا و مانند آن را بجا آورد؛ ولی روزه استیجاری مشکل است.
سؤال 482- آیا در مسافرت می‌شود روزه در سفر را نذر کرد؟
جواب: اشکال دارد؛ ولی اگر نذر کرد، احتیاط آن است که به نذر خود عمل کند.
سؤال 483- شخصی نذر کرده در ایّام البیض «1»، در مسجد مقدّس جمکران معتکف شود، و نذر کرده در فرض مسافرت هم روزه بگیرد، آیا نذرش منعقد شده است؟ آیا اعتکاف او صحیح است؟ (هرچند مسافر باشد)
جواب: خالی از اشکال نیست؛ ولی احتیاط آن است که به این نذر عمل کند.
سؤال 484- اگر کسی نذر کند برای حصول حاجت دنیوی یا معنوی معتکف شود، نذر او چه حکمی دارد؟
جواب: نذر اعتکاف به عنوان شکرانه قضای حوایج مانعی ندارد.
______________________________
(1). منظور در اینجا روزهای سیزدهم الی پانزدهم ماه رجب است.
سؤال 485- اگر کسی اعتکاف یک ماه را نذر کند، آیا شب اوّل هم جزء همان ماه است؟
جواب: شب اوّل جزء نیست.
سؤال 486- اگر اعتکاف یک ماه را نذر کند و ماه ناقص باشد، آیا تکلیف او ساقط می‌شود؟
جواب: آری ساقط می‌شود.
سؤال 487- اگر کسی اعتکاف را نذر کند و مشغول اعتکاف شود؛ ولی در ایّام اعتکاف مریض شود، یا ضرورتی پیش آید (مثل فوت نزدیکان)، می‌تواند اعتکاف را بر هم بزند؟ و اگر بر هم بزند، کفّاره دارد؟ در اعتکاف مستحبّی چطور؟
جواب: در صورتی که ضرورتی پیش آید، می‌تواند اعتکاف را بر هم بزند و در صورتی که روز سوّم باشد باید قضا کند، همچنین اگر به عنوان نذر بوده باشد، و کفّاره ندارد.
سؤال 488- اگر اعتکاف چهار روز را نذر کند و پیوستگی آن چهار روز را شرط ننماید و روز چهارم را بر خلاف نذرش عمل کند و از اعتکاف خارج شود، وظیفه‌اش چیست؟
جواب: باید مجدّداً اعتکاف چهار روز را بجا آورد.
سؤال 489- اگر زمان معیّنی را برای اعتکاف نذر کند؛ ولی آن اعتکاف را به جهت فراموشی یا نافرمانی یا اضطرار ترک نماید، آیا قضا بر او واجب است؟
جواب: احتیاط واجب آن است که قضا کند.
خروج از محلّ اعتکاف
سؤال 490- اگر کسی به جهت ضرورت از مسجد خارج شود و خروج او طولانی گردد، اعتکافش چه حکمی دارد؟
جواب: هرگاه به قدری طولانی شود که صورت اعتکاف را محو کند، اعتکاف او باطل است.
سؤال 491- اگر معتکف مدیون باشد و برای پرداخت دِین از مسجد خارج شود، اعتکافش چه حکمی دارد؟
جواب: اشکالی ندارد.
سؤال 492- آیا معتکف می‌تواند به هنگام نیّت اعتکاف شرط کند که هر زمان خواست از اعتکاف خارج شود؟
جواب: جایز است در اعتکاف در آغاز نیّت، شرط کند که هرگاه عذر عرفی یا شرعی برای او پیدا شد، بتواند اعتکاف را بر هم بزند؛ در این صورت هر وقت عذری پیدا شد، می‌توان آن را بر هم زند؛ حتّی در روز سوّم، و کفّاره‌ای ندارد.
سؤال 493- اگر کسی از روی فراموشی محلّ اعتکاف را ترک کند، اعتکافش چه حکمی دارد؟
جواب: خروج از مسجد عمداً موجب بطلان اعتکاف است و از روی فراموشی نیز بنابر احتیاط چنین است؛ ولی احتیاط این است که اگر روز سوّم است، ادامه دهد و اگر نذر کرده بود، بعداً قضا کند.
سؤال 494- آیا معتکف می‌تواند برای انجام اموری مثل ادای شهادت، تشییع جنازه، نماز میّت از مسجد خارج شود؟ برای ضروریّات عرفی یا امور شرعی واجب یا مستحب چه حکمی دارد؟
جواب: برای هر کار ضروری شرعی یا عرفی، مانند رفتن به دستشویی، غسل واجب، تهیّه ضروریّات و همچنین برای گواهی دادن در دادگاه، نماز جمعه، تشییع جنازه و عیادت مریض، می‌توان از مسجد خارج شد؛ امّا برای هر کار مستحبّی جایز نیست.
سؤال 495- شخصی قصد اعتکاف در مسجد الحرام را دارد؛ آیا می‌تواند قبل از اذان صبح در تنعیم مُحرِم شود و بقیّه اعمال را در حال اعتکاف انجام دهد؟ با توجّه به این که محلّ سعی جزء مسجد نیست.
جواب: این مقدار اشکالی ندارد.
سؤال 496- خارج شدن معتکف از مسجد در موارد ذیل چه حکمی دارد؟
الف) برای وضو، غسل مستحبّی و مسواک زدن.
جواب: برای وضو و غسل مستحبّی و مسواک زدن به عنوان مقدّمه وضو اشکالی ندارد.
ب) جهت تلفن زدن به خانواده و دوستان در موارد غیر ضروری و امور متعارف.
جواب: اشکال دارد.
ج) جهت دیدار با خانواده در بیرون مسجد (یعنی حیاط مسجد).
جواب: اشکال دارد؛ مگر این که حیاط مسجد جزء مسجد باشد.
کارهایی که بر معتکف حرام است
سؤال 497- آیا هر آنچه بر محرم حرام است، بر معتکف نیز حرام می‌باشد؟
جواب: فقط قسمتی از چیزهایی که بر محرم حرام است، بر معتکف حرام می‌باشد؛ نه همه آنها.
سؤال 498- آیا در اموری که بر معتکف حرام است، تفاوتی بین شب و روز هست؟
جواب: در این امور فرقی بین شب و روز نیست.
سؤال 499- استشمام بوی عطر و گل، با نیّت لذّت‌جویی از بوی خوش، برای معتکف چه حکمی دارد؟
جواب: بوییدن عطریّات و بوهای خوش، هرچند به قصد لذّت نباشد، برای معتکف حرام است.
سؤال 500- خریدوفروش در صورت ضرورت و عدم ضرورت، برای معتکف چه حکمی دارد؟
جواب: خریدوفروش، بلکه مطلق تجارت، با نبودن ضرورت برای معتکف، بنابر احتیاط حرام است؛ ولی پرداختن به امور دنیوی، مانند خیّاطی و امثال آن، اشکالی ندارد.
سؤال 501- آیا ممارات و مجادله در امور دنیوی و دینی، برای معتکف جایز است؟
جواب: جدال بر سر مسائل دینی یا دنیوی، به قصد غلبه کردن بر طرف مقابل و اظهار فضیلت، حرام است.
سؤال 502- لمس و تقبیل همسر، برای معتکف جایز است؟
جواب: این امور برای معتکف حرام است، بنابر احتیاط واجب.
سؤال 503- اگر زنی را که معتکف است، طلاق رجعی دهند، تکلیفش چیست؟ و اعتکافش چه حکمی دارد؟
جواب: اعتکافش باطل می‌شود و باید به خانه شوهر برای ادامه عدّه برود (زیرا زن در مدّت عدّه طلاق رجعی نباید از خانه شوهر خارج شود).
سؤال 504- غیر از موارد چهارگانه‌ای که در سؤالات بالا به آن اشاره شد، چه چیزهایی بر معتکف حرام است؟
جواب: پنج چیز بر معتکف حرام است، چهار مورد آن در سؤالات قبل گذشت و مورد پنجم استمناست بنابر احتیاط، هرچند از طریق حلال باشد، مانند ملاعبه با همسر.
مبطلات اعتکاف
سؤال 505- اگر روزه شخص معتکف باطل شود، آیا اعتکاف او هم باطل می‌شود؟
جواب: آری اعتکاف او هم باطل می‌شود.
سؤال 506- اگر معتکف مرتکب فعل حرامی شود که روزه را باطل نمی‌کند، اعتکافش چه حکمی دارد؟
جواب: هر کار حرامی اعتکاف را باطل نمی‌کند؛ تنها امور خاصّی اعتکاف را باطل می‌کند که در بالا آمد.
سؤال 507- اگر اعتکاف به وسیله یکی از مبطلات و مفسدات باطل شود در صورت زیر چه حکمی دارد؟
الف) در صورتی که اعتکاف، واجب معیّن باشد.
ب) در صورتی که اعتکاف واجب غیر معیّن باشد.
ج) در صورتی که اعتکاف استحبابی باشد.
د) در هر صورت آیا قضای اعتکاف، واجب فوری است؟
جواب: هرگاه اعتکاف خود را با یکی از امور پنج‌گانه بالا باطل کند، اگر به سبب نذر بر او واجب معیّن بوده باید قضا کند، و اگر واجب غیر معیّن بوده و این امر در روز سوّم بوده، نیز باید قضا کند و اگر در روز اوّل و دوّم بوده لازم نیست. در ضمن، قضای اعتکاف واجب فوری نیست؛ بلکه وقت آن وسیع است.
سؤال 508- اگر شخصی جای کسی را که معتکف بوده غصب کند، فرموده‌اند اعتکاف او باطل است. حال اگر جاهل یا عامد بوده و اکنون پشیمان شده و جای خود را عوض کرده، آیا اعتکاف او صحیح است؟ و در صورت عمد آیا کفّاره دارد؟
جواب: اگر جاهل به موضوع باشد، اعتکاف او صحیح است؛ ولی اگر غصب بودن را می‌دانسته و حکم اعتکاف را نمی‌دانسته، اعتکاف او صحیح نیست و توبه در اینجا مشکلی را حل نمی‌کند.
قضا و کفّاره اعتکاف
سؤال 509- اگر شخص معتکف در اثنای اعتکاف واجب (به نذر یا مثل آن) بمیرد، آیا قضای آن بر ولیّ او واجب است؟
جواب: واجب نیست.
سؤال 510- آیا باطل کردن اعتکاف به وسیله جماع یا سایر محرّمات کفّاره دارد؟ و اگر کفّاره دارد، آیا مثل کفّاره ماه رمضان است؟
جواب: آری جماع کفّاره دارد و مانند کفّاره ماه رمضان است؛ ولی سایر مبطلات غیر جماع کفّاره ندارد.
سؤال 511- در فرض بالا اگر اعتکاف او در ماه رمضان همراه قضا و روزه ماه رمضان باشد و باطل شود، آیا بازهم همان کفّاره را دارد؟
جواب: در چنین فرضی دو کفّاره بر او واجب می‌شود؛ یک کفّاره برای ماه رمضان یا قضای آن و یک کفّاره برای اعتکاف.
سؤال 512- در فرض فوق اگر نذر کند در ماه رمضان معتکف شود، سپس در ماه رمضان روزه خود را باطل کند، چند کفّاره بر او واجب است؟
جواب: سه کفّاره بر او واجب می‌شود؛ کفّاره‌ای برای ماه رمضان و کفّاره‌ای برای اعتکاف و کفّاره‌ای برای تخلّف از نذر؛ مگر این که زمان برای ادای نذر او باقی باشد که در این صورت کفّاره نذر تعلّق نخواهد گرفت.
