فصل سی و هشتم: احکام احیای موات
سؤال 844- در حومۀ شهر ما معادن عدیده‌ای وجود دارد. معادن یاد شده جزء معادن اکتشافی و زیرزمینی نیست، و نحوۀ بهره‌برداری از آنها بسیار سهل بوده، و مستلزم صرف هزینۀ سنگین نمی‌باشد. برای مثال جهت بهره‌برداری از خاک دولومیت، که به صورت کوهی طبیعی واقع شده، تنها با استفاده از ابزار آلات فنّی عادی، نظیر لودر، یا بیل مکانیکی از آن بهره‌برداری می‌کنند. وضعیّت این گونه معادن، که جزء منابع طبیعی شهرستان و روستاهای هم جوار است، از نظر مالکیّت و جلب درآمد برای روستاها یا شهرستان مربوطه چگونه است؟ آیا ساکنین روستاها می‌توانند نسبت به عقد قرارداد با شرکتهای خصوصی یا دولتی دخالت نمایند و سهمی از درآمد آن را به عمران و سازندگی روستاهای خود اختصاص دهند؟
جواب: در صورتی که معدن در حریم روستا بوده باشد (منظور از حریم، زمینهایی است که برای احتیاجات مختلف روستا از قبیل بارانداز، محلّ جمع‌آوری خرمن و هیزم و مانند آن است.) اهل روستا بر آن حق دارند، و در مقابل حقّشان می‌توانند چیزی دریافت دارند. ولی اگر خارج از حریم روستاست چنین حقّی ندارند؛ امّا چنان چه معدن نزدیک روستاست سزاوار است ارفاقی به مردم آن روستا شود. و اگر معدن ضرر و زیانهایی برای اهالی روستا ایجاد کند، جبران آن نیز لازم است.
سؤال 845- این جانب یک حلقه چاه عمیق در زمین اهدایی توسّط یک نفر از اهالی، صرفاً به قصد تأمین آب لوله‌کشی روستا، با بودجه و سرمایه‌گذاری علی السویه خانوارهای موجود آن روستا، و با پروانۀ جهاد سازندگی، حفر نمودم. ولی مصالح و مخارج آن را (از قبیل منبع هوایی، لوله‌های آب، و برق، و دینامی که آب به وسیلۀ آن خارج می‌شود) همه و همه را جهاد سازندگی داده است. لطفاً بفرمایید:
1- در فرض سؤال مالک آب کیست؟ و کمکهای دولتی تملیک است، یا اباحه؟
جواب: در صورتی که طبق مقرّرات دولتی پروانه باید به نام جهاد سازندگی باشد، و آنچه را مردم می‌دهند تملیک به جهاد می‌شود، تمام اموال مربوطه متعلّق به جهاد و حکومت اسلامی است.
2- آیا کمکهای دولتی مخصوص خانوارهای زمان حفر است، یا شامل افراد و نسلهای آینده هم می‌شود؟
جواب: بنابر فرض بالا اختیار آن چاه به دست دولت خواهد بود.
3- کسانی که از اولاد و بستگان حافران بئر در زمان حفر چاه نبوده، و قهراً در پرداخت هزینه‌های چاه هم شرکت نکرده، و بعدها صاحب منزل شده‌اند، (به فرض که کمکهای دولتی شامل این‌ها هم باشد،) آیا می‌توانند به منزلشان لوله‌کشی نمایند؟ چنانچه پرداخت وجهی لازم باشد، آیا سهم هر نفر در زمان حفر معیار است، یا قیمت روز؟
جواب: در صورتی که چاه، مطابق آنچه در بالا ذکر شد، به دولت واگذار شده، اجازۀ آنها برای لوله‌کشی دیگران کافی است، و شرایط آن را در فرض بالا دولت تعیین می‌کند.
4- اگر آب چاه تغییر یابد، و دیگر قابل شرب نباشد، و اهالی با توافق همدیگر بخواهند آب را در امور کشاورزی مصرف نمایند، آیا احکامی که در سؤالات سه‌گانۀ بالا آمد شامل این صورت هم می‌شود؟
جواب: با موافقت دولت مانعی ندارد.
سؤال 846- لطفاً نظر مبارکتان را پیرامون حریم قنوات، چشمه‌ها و چاهها، بیان فرمایید:
1- آیا این حدود را مختصّ زمینهای مواتی می‌دانید که تازه احداث شده، که سابق از لا حق ممانعت می‌کند، یا حتّی در املاک مجاور هم لازم می‌دانید؟
جواب: ظاهر ادلّه این است که این احکام مربوط به زمینهای موات می‌باشد.
ولی در زمینهای ملکی هم باید بهره‌برداری هر کدام از مالکین در حدّی باشد که در عرف عقلا معمول است، و زائد بر آن در صورتی که باعث ضرر بر دیگران شود، اشکال دارد.
2- در هر دو فرض، آیا بعد از خشک شدن قنات، یا چشمه، یا چاه سابق، بازهم حکم باقی است؟
جواب: در صورتی که چاه خشک شود، و صاحبش از احیا آن صرف نظر کند، احداث قنات و چشمۀ دیگر مانعی ندارد.
3- در فرض دو سؤال بالا، و وجود منع و لزوم رعایت حدود تعیین شده، اگر شخصی رعایت نکند، و در ملک یا منزل خود چشمه یا قنات یا چاهی حفر کند، و آب استخراج نماید، آیا این آب را مالک می‌شود، و برای او مباح است؟
جواب: در موارد ممنوع احتیاط آن است که بر آن آب حکم آب غصبی را جاری کنند.
4- در فرض سؤال فوق، اگر از آب مذکور محصولاتی مثل سبزی و میوه و مانند آن به دست آورد، چه حکمی دارد؟ آیا این محصولات حرام است؟!
جواب: محصولاتی که از آن به دست می‌آید، حرام نیست، ولی احتیاط آن است که نسبت به پول آب با شخصی که ضرر به او وارد شده مصالحه کنند.
سؤال 847- روستایی است که از سابقۀ تاریخی آن حدود هفتصد سال می‌گذرد.
این روستا دارای یک رشته قنات است که از داخل بعضی از خانه‌های مسکونی و باغها می‌گذرد، و برای کشاورزی در خارج از باغها مورد استفاد قرار می‌گیرد. در این سالهای خشک‌سالی، که مقداری از آب قنات کم شده، بعضی از کشاورزان مدّعی هستند که مقداری از آب قنات در منازل بر اثر خرابی نهر قدیمی، و مقداری هم در باغها به خاطر ریشه‌ی درختان از بین می‌رود. لذا بنا دارند نهر این قنات را، که چند صد سال است از داخل خانه‌ها عبور می‌کرده، به خارج از محل انتقال دهند، و نهر داخل باغها را با سیمان اصلاح کنند، که این کار با مخالفت صاحبان منازل و مالکین باغها روبرو شده است. چرا که آب داخل خانه‌ها قطع می‌شود، و درختان باغها، خشک خواهد شد. با توجّه به مقدّمۀ فوق لطفاً بفرمایید:
1- آیا انتقال راه آب از منازلی که چند صد سال محلّ عبور آب بوده، به خارج از محل جایز است؟
2- در صورتی که اصلاح نهر داخل منازل ممکن باشد، ولی مدّعیان اصرار داشته باشند که نهر قدیمی را به خارج محل انتقال دهند، این کار چه حکمی دارد؟
3- آیا سیمان کردن نهر داخل باغها بدون رضایت مالکین جایز است؟
4- در صورتی که ممکن باشد نهر داخل باغ را با رضایت مالک به بیرون باغ منتقل کنند تا ضرری به درختهای باغ متوجّه نشود، تغییر مسیر آب چه حکمی دارد؟
جواب: در صورتی که از قدیم الایّام آب در آن مسیرها جریان داشته، و مالکان آب و باغات و خانه‌های مسیر بر آن عملًا توافق داشته‌اند، تغییر دادن مسیر آب اشکال دارد. همچنین لوله‌گذاری یا سیمان کردن مسیر آب، بدون رضایت مالکین زمینها مشکل است، ولی اگر در مسیر خرابی وجود دارد صاحبان باغ باید آن را اصلاح کنند، و الّا مالکان آب می‌توانند از هدر رفتن آب خود جلوگیری نمایند. و استفاده باغها از این آبها برای آبیاری باغ جایز نیست؛ مگر این که سهمی در آب داشته باشند.
سؤال 848- هرگاه کافری، زمین مواتی را در بلاد مسلمین احیا کند، آیا مالک آن می‌شود؟
جواب: در صورتی که با موافقت حکومت اسلامی باشد، و لطمه‌ای به مسلمین نزند، مالک می‌شود.
