فصل سیزدهم: احکام خمس
[متعلَّق خمس]
1- خمس منافع کسب
سؤال 513- اگر سرمایه کسی مخمّس شود و با گذشت یک سال مالی، در اثر تورّم ناشی از افزایش حجم پول در گردش، ارزش پولی آن افزایش بیابد؛ ولی جنس عوض نشود و مقدار آن ثابت بماند آیا در اینجا ربح صدق می‌کند و مشمول خمس می‌شود؟
جواب: ربح در اینجا صدق می‌کند، زیرا نوسانات محدود و کوتاه مدّت در عرف بازار هنوز به رسمیّت شناخته نشده است و تنها در محافل علمی مورد بحث است؛ توضیح این که در بعضی از جوامع کنونی کمترین تغییر در تورّم، در محاسبات بدهی‌ها و مطالبات در عرف بازار لحاظ می‌شود، مثلًا بانکهای این کشورها هر سال، هنگامی که بهره سپرده‌ها را می‌دهند در کنار بهره، تفاوت تورّم را هم می‌پردازند، یعنی در عرف بازار آنها، محاسبه تورّم به عنوان یک اصل اقتصادی شناخته شده است؛ در این کشورها می‌توان تورّم را در همه دادوستدها ملحوظ داشت؛ ولی در عرف کشورهای دیگر این مسأله فقط در محافل علمی مطرح است و می‌دانیم مسائل فقهی بر محور موضوعات عرفی دور می‌زند؛ نه موضوعات خاصّ محافل علمی.
سؤال 514- چندین سال است که مشغول ساختن منزل مسکونی می‌باشم، فقط پول زمین را یکجا پرداخته‌ام؛ ولی بقیّه کارهایش را به تدریج انجام داده‌ام، حکم خمس آن را بیان فرمایید.
جواب: در صورتی که مبلغ اوّلیّه از درآمد همان سال بوده خمس ندارد؛ امّا اگر از درآمد سالهای قبل بوده خمس دارد؛ ولی بقیّه را که تدریجاً ساخته‌اید، مشمول خمس نیست.
سؤال 515- یک منزل مسکونی ساخته‌ام که یک سوّم پول آن غیر مخمّس، و یک سوّم آن قرض مضاربه‌ای، و یک سوّم آن وام می‌باشد، آیا در صورت فروش خمس به آن تعلّق می‌گیرد؟
اگر آن را با زمین معامله کنم و اضافی آن را خرج خودش کنم چطور؟
اگر از پول فروش آن بلافاصله زمین خریده و اقدام به ساخت کنم چطور؟
جواب: نسبت به غیر مخمّس خمس تعلق می‌گیرد.
سؤال 516- آیا پولی که به خاطر خریدن خانه، یا ازدواج، یا مانند آن نگهداری می‌شود، مشمول خمس است؟
جواب: اگر سال بر آن بگذرد خمس دارد و در موارد ضروری حاکم شرع می‌تواند ارفاقهایی لحاظ کند.
سؤال 517- وقتی شوهرم فوت کرد خانه‌ای حدود هشتاد متر داشتم که آن هم در طرح خیابان بود، با کار کردن و زحمت فراوان، در حالی که سه کودک یتیم داشتم، بطور اقساط زمینی خریدم و اکنون آن زمین را به قیمت دو میلیون تومان فروخته و قصد دارم که با مقداری از این پول به زیارت حجّ بیت اللّه الحرام بروم و بقیّه را در بانک بگذارم و از سود آن زندگی خود را بگذرانم تا محتاج فرزندان و خلق روزگار نباشم، آیا به این پول خمس تعلّق می‌گیرد؟
جواب: اگر زمین را برای خانه مسکونی خریده‌اید و بعداً ناچار به فروش آن شدید خمس ندارد، در غیر این صورت خمس دارد؛ ولی می‌توانید با یکی از نمایندگان ما دستگردان کنید تا به شما ارفاق کند و تخفیف بدهد.
سؤال 518- طبق فتوای امام راحل (قدّس سرّه) به قیمت منزل مسکونی خمس تعلّق می‌گیرد؛ هرچند وسط سال خمسی آن را بفروشد و سال بر پول آن نگذرد، آیا برای کسانی که مقلّد معظّم له هستند؛ راه حلّی وجود دارد که از خمس آن معاف باشند و آن را در جای دیگری منزل خریداری کنند؟
جواب: در این مسأله، می‌توانند از دیگری تقلید کنند و ما معتقدیم که در فرض بالا خمس واجب نیست.
سؤال 519- برادرم می‌خواهد یک باب منزل مسکونی برای این جانب بخرد، در حالی که یقین دارم مال ایشان مخلوط به حرام است و خمس نمی‌پردازد؛ حجّ واجب بر گردن دارد و به وظایف شرعی خود عمل نمی‌کند، آیا استفاده کردن از چنین منزلی برای بنده جایز است؟ معاشرت با چنین اشخاصی چه حکمی دارد؟
جواب: در مورد منزل باید خودتان وجوه آن را بپردازید، و اگر مخلوط به حرام است نیز طبق وظیفه‌ای که در مورد این اموال در شرع مقدّس وارد شده عمل کنید. «1» و در مورد معاشرت، چنانچه توأم با امر به معروف و نهی از منکر و احتمال تأثیر باشد اشکالی ندارد، و اگر در اموال غیر مخمّس او تصرّف می‌کنید خمس آن را بپردازید.
سؤال 520- آیا حقّ التّولیه متولّی، که در آخر سال بابت انجام امور تولیتی به او تعلّق می‌گیرد، مشمول خمس می‌گردد؟
جواب: آری مشمول خمس است.
سؤال 521- چیزی را که انسان لازم دارد، مانند تمبر، پاکت و غیره، اگر برای نیاز بلند مدّت تهیّه کند و یک سال از خرید باقیمانده، یا خرید همه آنها بگذرد، در صورتی که از نظر عقلی تهیّه آن برای استفاده تدریجی معقول باشد، آیا خمس بر آنچه یک سال از خرید آن گذشته تعلّق می‌گیرد؟
جواب: احتیاط آن است که خمس آن را بدهد.
______________________________
(1). شرح آن در مبحث خمس حلال مخلوط به حرام خواهد آمد.
سؤال 522- در گذشته از روی علاقه و بدون قصد فروش، تمبر یادگاری جمع می‌کردم، حال قصد فروش آنها را دارم، آیا بعد از فروش به پولش خمس تعلق می‌گیرد؟ و اصولًا آیا خود تمبر یادگاری خمس دارد؟
جواب: بعد از فروش، اگر تا آخر سال خمسی خرج نشود، خمس دارد.
سؤال 523- شخصی در وسط سال خمسی به مسجد کمک می‌کند، آیا این، جزء مؤونه حساب می‌شود؟
جواب: آری، جزء مؤونه است.
سؤال 524- مستأجرین باید مبلغی به عنوان ودیعه و سپرده به مالکین بدهند تا به آنها خانه اجاره دهند وگرنه، یا خانه را اجاره نمی‌دهند، یا مال الاجاره بیشتری طلب می‌کنند، آیا مبلغ ودیعه و سپرده که طبعاً سال بر آن می‌گذرد مشمول خمس است؟
جواب: مبلغ مذکور جزء مؤونه است و خمس ندارد؛ امّا اگر آن را بازپس گرفت و نیازی به آن نداشت احتیاط آن است که خمس آن را بدهد.
سؤال 525- برادری از صندوق قرض الحسنه وام چهارساله‌ای دریافت می‌کند و در مدت سه سال و نیم اقساط آن را می‌پردازد، در آخر سال که حساب خود را می‌رسد حدود پنج هزار تومان پس‌انداز و مبلغ بیست هزار تومان بدهی دارد، آیا می‌تواند بدهی مزبور را کسر نماید، یا این که پنج هزار تومان مشمول خمس است؟
جواب: چنانچه اقساط وجه فعلی را پرداخته باشد، وجه موجود خمس دارد؛ ولی اگر بدهی دارد می‌تواند از آن کم کند.
سؤال 526- پدری در طول سال گاهی برای فرزندان خود مبلغی را پس‌انداز می‌کند، در واقع این پس‌انداز را به تملیک آنها درمی‌آورد، آیا به پس‌اندازهای فوق خمس تعلّق می‌گیرد؟ در صورت تعلّق، خمس آن بر عهده ولیّ است، یا فرزندان پس از بلوغ؟
جواب: چنانچه به فرزندان خود بخشیده، و اگر بالغ هستند به قبض ایشان داده، احتیاطاً باید خود فرزندان خمس آن را بدهند، و اگر نابالغ هستند و مال تا سنّ بلوغ باقی باشد، بنابر احتیاط واجب خمس به آن تعلّق می‌گیرد و فرزندان باید بپردازند.
سؤال 527- دانشگاهها پولی به عنوان قرض (بورسیّه) به دانشجویان می‌دهند و بعداً به تدریج پس می‌گیرند، آیا این پول خمس دارد.
جواب: خمس ندارد.
سؤال 528- اگر بعد از اتمام بافت قالی، بدون این که سال بر آن بگذرد، آن را بفروشند و به مصرفی برسانند، خمس دارد؟
جواب: هرگاه سال خمسی بر آن نگذشته، خمس ندارد.
سؤال 529- چنانچه شغل و درآمد فرد از قالی‌بافی نباشد، بلکه قالی صرفاً جنبه کمک هزینه زندگی داشته باشد، آیا خمس دارد؟
جواب: فرقی نمی‌کند، اگر سال بر آن گذشته باشد خمس دارد.
سؤال 530- افرادی که سال خمسی دارند، اگر هنگام حساب سال قالی ناتمام باشد، خمس آن را چگونه حساب کنند؟
جواب: جزء درآمد سال بعد حساب می‌شود.
سؤال 531- زید برای احیا کردن زمین موات نهری کشیده و قسمتی از آن زمین را قبل از گذشتن سال احیا نموده است. آیا به این زمین خمس تعلّق می‌گیرد؟ حکم قسمت دیگر آن زمین که بعد از گذشتن سال احیا نموده چیست؟
جواب: آن قسمت که قبل از گذشتن سال احیا نموده، مشمول خمس است و بقیّه در آینده مشمول خمس می‌شود.
سؤال 532- کسی مقداری از پول خود را به صورت مضاربه سرمایه‌گذاری کرده است، اگر سال بر این پول، که اصل سرمایه است، بگذرد و همچنان با آن معامله کند، آیا خمس دارد؟
جواب: اگر خمس آن پول را قبلًا داده، اصل پول خمس ندارد و الّا باید خمس آن را بدهد؛ ولی منافع آن در هر حال خمس دارد.
سؤال 533- آیا به پولی که در بانک مسکن، جهت تهیّه مسکن گذاشته می‌شود، و چندین سال می‌گذرد تا منزل آماده شود، خمس تعلّق می‌گیرد؟
جواب: اگر پول را برای این گذارده که وام بیشتر بگیرد خمس دارد، و اگر پول پیش‌پرداخت مسکن است خمس ندارد.
سؤال 534- آیا به جوایز بانکی خمس تعلّق می‌گیرد؟
جواب: احتیاط واجب آن است که خمس آن را بدهند.
سؤال 535- شخصی مبلغی را در بانک به عنوان پس‌انداز بلند مدّت 5 ساله سرمایه‌گذاری می‌کند، پس از مدّتی متوجّه می‌شود که خمس آن مبلغ را نداده است. اگر بخواهد حساب را ببندد بانک سودهای متعلّقه را کسر می‌نماید و به مقدار کمی تقلیل می‌دهد، آیا این شخص باید فوراً حساب بانکی را ببندد تا مبلغ خمس را جدا کند، یا می‌تواند در انتهای پنج سال خمس اصل مال و سود آن را با هم بدهد؟ آیا می‌تواند خمس مال را از پول دیگری بپردازد تا حساب بانکی بسته نشود؟
جواب: مجاز است که خمس آن را از مال دیگری بپردازد، و اگر مال دیگری ندارد به او اجازه می‌دهیم خمس خود را تا پایان مدّت تأخیر بیندازد.
سؤال 536- یک سال و نیم است به استخدام سازمان بهزیستی درآمده‌ام و ماهیانه 30 هزار تومان حقوق می‌گیرم، با توجّه به این که مجرّد هستم و در خانه پدری می‌باشم، حقوق ماهیانه‌ام را در حساب کوتاه مدّت بانکی به صورت پس‌انداز جمع نموده‌ام؛ لطفاً بفرمایید:
الف) آیا به این حساب پس‌انداز خمس تعلّق می‌گیرد؟
جواب: آری، خمس تعلّق می‌گیرد؛ ولی در صورت نیاز مبرم به شما اجازه می‌دهیم خمس را به تأخیر بیندازید.
ب) بهره‌ای که به این پس‌انداز تعلّق می‌گیرد، چه حکمی دارد؟
جواب: چنانچه شرط خاصّی در مورد پس‌انداز نکرده باشید و خود آنها بهره‌ای بدهند؛ اشکالی ندارد، ولی خمس به آن تعلّق می‌گیرد.
سؤال 537- آیا به پولی که پدر و مادر به فرزندانشان، به عنوان بخشش یا هزینه تحصیل می‌دهند، با گذشت سال خمس تعلّق می‌گیرد؟
جواب: چنانچه تملیک کرده باشند و اضافه از هزینه سال باشد، بنابر احتیاط واجب خمس دارد.
سؤال 538- این جانب در کارخانجات مخابراتی مشغول به کار می‌باشم و در وقت اضافی اقدام به طرّاحی و ساخت تعدادی ابزار نموده و از آنها درآمد خوبی به دست می‌آورم، با توجّه به این که ابزارهای فوق باید با دستگاه اجاره‌ای تکمیل شده و قطعه تولید نماید، آیا به آنها خمس تعلّق می‌گیرد؟
جواب: چنانچه با دادن خمس آنها مشکلی برای زندگی شما پیدا نشود، باید خمس آن را بدهید.
سؤال 539- آیا هزینه‌ای که صرف تصفیه فاضلابهای خطرناک بعضی از صنایع می‌شود، از هزینه‌های تحصیل کالا محسوب شده و از پرداخت خمس معاف است؟
جواب: این هزینه‌ها جزء هزینه کالاست و خمس تنها به سود تعلّق می‌گیرد.
سؤال 540- آقای زید احتیاج به لباس و فرش دارد، ولی پشمی را که در دسترس دارد کم است، به همین جهت چند سال پشم را جمع کرده و لباس و فرش درست می‌کند، آیا به این پشم که سال بر آن گذشته خمس تعلّق می‌گیرد؟
جواب: اگر برای لباس و مانند آن کنار گذاشته و تهیّه لباس جز از این راه میسّر نیست، خمس ندارد.
سؤال 541- شخصی مبلغی پول جهت تشرّف به زیارت خانه خدا در بانک ودیعه گذاشته است، آیا به آن پول خمس تعلّق می‌گیرد؟
جواب: خمس ندارد.
سؤال 542- خانمی زمین موروثی پدری را فروخته و با پول آن جهت عزیمت به حج، خود و فرزندانش ثبت نام نموده و امسال اسامی آنان اعلام شده است، آیا در صورت گذشتن یک سال یا بیشتر بر زمین یا پول زمین، خمس به آن تعلّق می‌گیرد؟
جواب: ارث مشمول خمس نیست؛ مگر این که قیمت زمین از زمانی که مال الارث به او منتقل شده، افزایش یافته باشد که به افزایش آن خمس تعلّق می‌گیرد، اگر قبل از گذشتن سال آن را برای نام‌نویسی هزینه کرده، در این صورت چیزی بر او نیست.
سؤال 543- آیا به سرمایه خمس تعلّق می‌گیرد؟
جواب: سرمایه خمس دارد؛ مگر این که ادای خمس سبب شود که نتواند به وسیله بقیّه، زندگی خود را اداره کند.
سؤال 544- آیا به موادّ مصرفی مورد نیاز، مانند موادّ غذایی موجود در منزل که مقداری از آن به مصرف رسیده و مقداری از آن در انتهای سال خمسی باقی می‌ماند، خمس تعلّق می‌گیرد؟
جواب: تمام این‌ها خمس دارد، و می‌توان مبلغی بطور تخمین برای آنها در نظر گرفت، و به قیمت روز در بازار آزاد محاسبه می‌شود.
سؤال 545- آیا به پول کسانی که خمس اموال خود را نمی‌پردازند و به مساجد و یا حسینیّه‌ها کمک می‌کنند، خمس تعلّق می‌گیرد؟
جواب: اگر در همان سال درآمد، هدیه کنند خمس ندارد، و اگر یقین دارید که آن پول غیر مخمّس است، باید خمس آن را داد و سپس مصرف کرد؛ ولی برای این که مؤمنین در زحمت نیفتند ما در این گونه موارد اجازه می‌دهیم آن خمس را در همان مسجد یا حسینیّه مصرف کنند.
سؤال 546- آیا کسی که مالیات می‌پردازد، آن مقدار جزء خمس و زکات او حساب می‌شود؟
جواب: مالیات جزء خمس حساب نمی‌شود؛ بلکه مانند مال الاجاره منزل یا اجرت دکتر و کارگر است. اگر مثلًا شما کارگری را استخدام کنید که کوچه شما را تمیز کند، آیا هزینه آن از باب خمس حساب می‌شود، یا مؤونه سال شماست؟ مصارف مالیات همه از این قبیل است.
سؤال 547- از آنجا که سیگار جزء مؤونه شرعی نیست، آیا باید خمس آن پرداخت شود؟
جواب: استعمال دخانیات و از جمله سیگار مطلقاً جایز نیست و پولی که در این راه مصرف می‌شود، جزء مؤونه زندگی نیست.
سؤال 548- افراد مجرّد از درآمد بین سال به مرور زمان لوازم ازدواج تهیّه می‌کنند؛ چون در وقت حاجت، تمکّن تهیّه آن را ندارند، آیا این وسایل جزء مؤونه حساب می‌شود، یا خمس دارد؟
جواب: در صورتی که این کار در میان مردم رایج باشد و به صورت هزینه معمولی درآید، خمس ندارد.
سؤال 549- در مسأله 1506 توضیح المسائل فرموده‌اید: «وسایل مورد نیاز که در اثنای سال می‌خرد، اگر بعداً از آنها بی‌نیاز شود، خمس ندارد»، آیا کتاب داستانی که شخص می‌خرد و یک بار می‌خواند و دیگر به درد او نمی‌خورد، خمس دارد؟
جواب: خمس ندارد.
سؤال 550- کسی که چندین سال خمس اموالش را نداده و به یاد ندارد که هر سال چقدر پس‌انداز کرده است، چگونه باید تسویه حساب کند؟ آیا می‌توان مبلغ خمس را کنار گذاشت و بعداً پرداخت کرد، یا باید حتماً سر سال پرداخت نمود؟
جواب: آنچه مربوط به خانه و وسایل زندگی است، خمس ندارد، بقیّه را محاسبه نماید و خمس آن را بپردازد و در صورت شک با حاکم شرع مصالحه می‌کند، و پرداختن خمس از آغاز سال جایز است.
سؤال 551- عالمی در شهر ماست که اموال مشمول خمس را بر مبنای پول زمان خرید محاسبه می‌نماید، آیا طریقه عمل کردن ایشان صحیح است؟
جواب: خمس بر اساس قیمت فعلی است؛ ولی اگر برای پرداخت‌کننده مشکل و سنگین باشد، می‌توان به قیمت سابق محاسبه کرد؛ مشروط بر این که هرگاه ملک را بفروشند، خمس تفاوت را بدهند.
سؤال 552- شخصی در امرار معاش سالیانه خود به زمین مزروعی احتیاج دارد و غیر از آن زمین، منبع درآمد دیگری ندارد. به همین جهت گاو و گوسفندانی را فقط برای کود آنها نگهداری می‌کند (لازم به ذکر است زمین مذکور بدون کود، ابداً زراعت نمی‌دهد)، از شیر و پشم و موی حیوانات مذکور نیز استفاده می‌کند؛ ولی مقصود از نگهداری حیوانات همان طور که گفته شد استفاده از کود آنهاست. آیا حیوانات مذکور خمس دارد؟
جواب: حیواناتی که برای کود نگهداری می‌شود، جزء سرمایه است و خمس دارد.
2- مال حلال مخلوط به حرام
سؤال 553- هرگاه مالی که از راه حرام به دست آمده، در کار حلالی سرمایه‌گذاری شود و سود بدهد، آیا این سود حلال است؟
جواب: این سود نیز تابع سرمایه است و تصرّف در هر دو حرام است.
سؤال 554- آیا از مال حلال مخلوط به حرام می‌شود به مسجد کمک کرد؟
جواب: اگر مقدارش را نمی‌داند و صاحبان آن را نمی‌شناسد، باید خمس آن را بپردازد و بعد صرف مسجد کند.
سؤال 555- پدری که ثروتش از راه حرام به دست آمده، چنانچه جهیزیّه‌ای برای دخترش تهیّه کند، یا هدیه‌ای به او بدهد، آیا دختر می‌تواند از آن در خانه شوهر استفاده کند؟ راه پاک کردن آن چیست؟
جواب: اگر یقین ندارد که از مال حرام است برای او اشکالی ندارد و اگر یقین دارد چنانچه مقدار حرام و صاحبانش شناخته شده نیستند، واجب است خمس آن را بپردازد، و بقیّه پاک می‌شود.
3- گنج
سؤال 556- منطقه‌ای وجود دارد که در آن اشیای عتیقه یافت می‌شود؛ ولی این اشیا همراه میّت دفن شده است و بیش از پانصد سال از دفن آنها می‌گذرد. آیا کندن زمین برای بیرون آوردن این گنجها، با توجّه به این که احتمالًا یا قطعاً نبش قبر می‌شود و استخوانهای میّت نیز بیرون می‌آید، جایز است؟ آیا اشیای مذکور حکم گنج دارد و خمس آن واجب است؟
جواب: هرگاه- آن طور که نوشته‌اید- صدها سال بر آن گذشته، اشیای مذکور حکم گنج را دارد و خمس آنها واجب است؛ ولی اگر موجب نبش قبر مسلمان شود جایز نیست؛ مگر این که اثری از اموات باقی نباشد.
سؤال 557- یکی از مواردی که طبق فتوای همه مراجع تقلید- ادام اللّه عزّهم- خمس آن واجب می‌باشد، گنج است؛ و معنای این سخن این است که یابنده گنج شرعاً مالک آن می‌شود، و باید خمس آن را بپردازد؛ با توجّه به این مسأله چرا دولت اسلامی این گونه گنجها را به بهانه حفظ آثار باستانی و غیر آن تملّک می‌کند؟ و بر فرض جواز آیا نباید معادل قیمت آن را به یابنده گنج که شرعاً مالک است، بپردازد؟
جواب: البتّه به عنوان اوّلی گنجها با شرایطی متعلّق به صاحبان زمین، و در اراضی مباح، متعلق به یابنده آن است؛ ولی هرگاه حکومت اسلامی به خاطر مصالحی که در عناوین ثانویّه می‌گنجد لازم ببیند که گنج در اختیار بیت المال اسلام قرار گیرد، باید مطابق آن عمل شود.
4- معدن
سؤال 558- پدری دارای شش پسر است، خرج و مخارجشان مشترک است و متعارف هم این است که تا وقتی که پدر اموال را بین آنها تقسیم نکند، مال پدر محسوب می‌شود، حالا یکی از برادران، که کارش حفر معدن است، با چند نفر دیگر (غیر از افراد خانواده خود) به معدنی از زمین‌های عمومی دست یافته است، و پس از اخراج معدن مقداری از آن را به فروش رسانده و پولی به دست آورده و بعد از تقسیم، این پول را به خانه می‌آورد، و آن را به اسم دایی‌اش مدّتی در بانک می‌گذارد و منافعی هم به دست می‌آورد، اکنون برادران می‌خواهند تشکیل خانواده بدهند، لذا پدر تمام مایملک خود را با پول مذکور (غیر از منافع بانکی) بین فرزندان تقسیم می‌کند، سؤال این است که آیا نسبت به باقیمانده معدن پدر و برادران دیگر حق استفاده دارند؟ و نیز نسبت به منافع بانکی که در اموال تقسیم شده نبود، حق دارند؟
جواب: اگر معدن را به نیّت همه برادران و پدر استخراج کرده، باقیمانده آن و منافع شرعی پول، به همه تعلق می‌گیرد، و اگر به نیّت شخص خودش اخراج کرده متعلّق به خودش می‌باشد، و به هر نحو که بخواهد می‌تواند میان فرزندان تقسیم کند، یا برای خودش نگهدارد.
سؤال 559- لطفاً پیرامون معدن به سؤالات زیر پاسخ فرمایید:
الف) با توجّه به مالکیّت دولت اسلامی نسبت به معادن کشور، آیا کسی می‌تواند خارج از ضوابط حکومت اسلامی، معدنی را مالک شود؟
ب) اگر کسی معدنی را مالک شد و یا به صورت موقّت بهره‌بردار آن شد، آیا می‌تواند نسبت به حریم معدن ادّعایی داشته باشد؟
ج) اگر نسبت به حریم بتواند مدّعی باشد، آیا این مطلب در فرض مالکیّت او نسبت به معدن است؟ یا اعمّ از مالکیت و بهره‌برداری است؟
د) اگر کسی موقّتاً بهره‌بردار از معدنی شد، آیا می‌تواند نسبت به حریمی که فعلًا مورد نیازش نیست، مدّعی شود؟
ه-) با فرض مالکیّت دولت نسبت به معادن، و فرض وجود حریم برای معدن، و لو حریمی که سالهای آتی احتمالًا مورد نیاز باشد، اگر همان دولتِ مالک، حریمی تصوّری و احتمالی را به فرد ثالث (غیر از بهره‌بردار معدن)، واگذار قطعی نماید، آیا بهره‌بردار از معدن می‌تواند نسبت به حریم تصوّری و احتمالی معدن ادّعایی داشته باشد؟
و) اگر مالک معدن (یعنی دولت) هیچ‌گونه ادّعایی نسبت به حریم تصوّری یا واقعی معدن نداشته باشد، آیا بهره‌بردار می‌تواند نسبت به هر دو قسم از حریم (تصوّری و واقعی) ادّعایی داشته باشد؟
ز) اگر بهره‌بردار از معدن نتواند از معدن بهره‌برداری نماید؛ به دلیل این که مالک معدن (یعنی دولت) حریم واقعی معدن را به فرد ثالث واگذار نموده است، آیا شرعاً بهره‌بردار می‌تواند برای فرد ثالث ایجاد مزاحمت نماید؟
ح) اگر بهره‌بردار از معدن اقدام به انفجار نماید و این انفجار موجب تشنّج اعصابِ افراد ساکنِ در اطراف معدن شود، از نظر شرع مقدّس این نوع بهره‌برداری چه حکمی دارد؟ حکم شرعی متوجّه بهره‌بردار است یا صادرکننده مجوّز بهره‌برداری؟ اگر شدّت انفجار فرضاً موجب سقط جنینی شود، چه کسی مقصّر است؟
ط) اگر بهره‌برداری از معدن موجب سلب آسایش، آرامش و آلوده نمودن محیط زیست شود، آیا شرعاً می‌توان از معدن بهره‌برداری کرد؟ اگر برای امور خیریّه و عام المنفعه باشد، چه حکمی دارد؟
ی) اگر کسی ادّعا کند حقّ استفاده از معدن از نظر زمانی، بر حقّ استفاده از منزل مسکونی در اطراف معدن تقدّم دارد. در این صورت کدام یک باید از حق خود صرف نظر کند؟ و یا هر یک می‌تواند از حق خود استفاده کند و هیچ یک برتری بر دیگری ندارد؟
ک) بر فرض لزوم رعایت حریم معدن، ملاک حریم واقعی است (یعنی آنچه الان مورد احتیاج است) یا حریم احتمالی، که ده‌ها سال آینده- بر فرض ادامه بهره‌برداری از معدن- مورد نیاز خواهد بود را نیز شامل می‌شود؟ (با توجّه به این که هرچه از معدن استخراج می‌شود، مکان موادّ استخراجی به عنوان حریم عملیّات استخراج، می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد).
جواب: معدن، خواه در تملّک اشخاص باشد یا تملّک دولت، و واگذاری خواه به صورت تملّک باشد یا بهره‌برداری، دارای حریم است، و مراد از حریم معدن، آن مقدار فضا و محلّی است که در عرف و عادت معدنچیان، برای استخراج و بارگیری و سایر احتیاجات متعارف، مورد نیاز است.
هرگاه در قانون حکومت اسلامی حدّی برای آن معدن در نظر گرفته شده است، بر طبق آن عمل می‌شود و اگر در قانون تبیین نشده، باید با مشاوره چند نفر از معدنچیان باسابقه و متدیّن، حدّ و حدود آن تعیین گردد و مطابق آن عمل شود و واگذاری این حریم به دیگران در صورتی که از طرف مسئولان بخش معدن و مطابق مقرّرات باشد، اشکالی ندارد، در غیر این صورت جایز نیست. البتّه حریم معدن، نسبت به بهره‌برداری‌های ممکن در حال و آینده نزدیک، در نظر گرفته می‌شود و آینده دور معیار نیست. ضمناً بهره‌برداران از معدن در نحوه بهره‌برداری و انفجارات خود، باید طوری عمل کنند که مزاحمت و ضرر و زیانی برای همسایگان حاصل نشود.
سؤال 560- قریه‌ای کوه بزرگی دارد، همه اهالی روستا گاو و گوسفند خود را در این کوه می‌چرانند، هر قسمت از کوه به گاو و گوسفندان یک محلّه اختصاص داده شده است، حال اگر کسی در چراگاه محلّه دیگر، اشیای معدنی مثل یاقوت، زمرّد و سایر اشیای قیمتی پیدا کند، آیا حلال و جایز است؟
جواب: هرگاه کسانی معادنی در آنجا پیدا کنند، متعلّق به خود آنهاست.
مصرف خمس
سؤال 561- هرگاه مالی را به سیّد غنی بدهند و معلوم نباشد که از سهم سادات است یا غیر آن، آیا سیّد غنی می‌تواند بدون تفحّص آن را بگیرد و مصرف کند؟
جواب: احتیاط آن است که تحقیق کند، اگر سهم سادات است نپذیرد.
سؤال 562- آیا می‌توان تمام یا قسمتی از سهم مبارک امام (علیه السلام) را به صندوق خیریّه، که برای کمک به مستمندان و ایتام تأسیس شده است، پرداخت نمود؟
جواب: سهم امام (علیه السلام) در شرایط فعلی برای اقامه حوزه‌های علمیه است، که سبب بقای دین و مذهب و توجّه مردم به اسلام و برنامه‌های فرهنگی است، و در موارد استثنایی می‌توان با اجازه مرجع تقلید مقداری از آن را در سایر کارهای خیر مصرف کرد.
سؤال 563- آیا می‌توان به خانواده شخص نیازمند غیر سیّدی که سیّد است و خرج او اداره نمی‌شود، خمس داد، تا خرج زندگی مشترک کند؟ یعنی خرج شوهر و فرزندانش نماید.
جواب: اشکالی ندارد.
سؤال 564- آیا کتب معتبره انساب و نیز مشجّرات و نسب‌نامه‌هایی که در خانواده‌های سادات موجود است و نوعاً به تأیید علما رسیده، در تأیید سیادت کافی است؟
جواب: مشجّرات و نسب‌نامه‌هایی که به تأیید علمای معروف رسیده باشد، برای اثبات سیادت کافی است.
سؤال 565- آیا ظنّ و اطمینان حاصل از طرق شرعیّه، برای اثبات سیادت کافی است (با توجّه به این که غیر از امارات ظنّیّه وسیله دیگری جهت حصول قطع به موضوع مذکور نداریم)؟
جواب: ظنون قویّه و اطمینان کفایت می‌کند، و از همه بهتر شهرت به سیادت در محل تولّد و زندگی است.
سؤال 566- آیا شهرت کم، در حدّ ظنّ و اطمینان، برای اثبات سیادت کافی است؟ با توجّه به این که شجره‌نامه در اختیار نیست، آیا وظیفه داریم که شجره‌نامه را پیدا کنیم؟
جواب: پیدا کردن شجره‌نامه لازم نیست؛ و اگر شهرت قابل ملاحظه‌ای در محل وجود داشته باشد، کفایت می‌کند.
سؤال 567- رؤیاهای صادقه در حدّ اطمینان یا ظن، مربوط به سیادت، و نیز ارتکازاتی که کثیری از مؤمنین بدون سابقه ذهنی یا آشنایی قبلی برایشان حاصل شده، آیا نقشی در اثبات سیادت اشخاص دارد؟
جواب: این گونه امور برای اثبات سیادت کفایت نمی‌کند.
سؤال 568- اگر مسجد یا حسینیّه یا مدرسه‌ای، احتیاج شدیدی به کمک داشته باشد، بطوری که اگر حاصل نشود، به احتمال قوی تعطیل خواهد شد، از طرفی تحصیل اجازه مصرف وجوه شرعیّه، از مجتهد و مرجع تقلید خیلی مشکل باشد، یا بعد از مدّت طولانی حاصل شود، آیا در این حالت اجازه مصرف وجوه شرعیّه یکی از مجتهدین جامع الشّرایط، برای مقلّدین دیگر مراجع تقلید، کفایت می‌کند؟
جواب: ما به شما اجازه می‌دهیم که در این گونه موارد، که ضرورتی ایجاب می‌کند، به علمای معروف محل مراجعه کنید و با رعایت دقّت و احتیاط طبق نظر آنان عمل نمایید.
سؤال 569- این جانب از نسل میر شاهوردی خان عبّاسی، آخرین اتابک در چهارصد سال پیش، هستم. بنا به نقل منابع تاریخی، وی خود را از فرزندان حضرت عبّاس بن علیّ بن أبی طالب (علیهما السلام) می‌دانسته و شجره‌نامه‌ای دالّ بر این مدّعا نیز در دست است.
از سوی دیگر به شهادت پیرمردان و معتمدین فامیل و غیر آنها از طوایف دیگر، نیاکان و اجداد ما هم به نشانه سیادت شالِ سبز به کمر می‌بسته‌اند. مسائلی چون یائسگی زنان در 60 سالگی و مشاهده در عالم رؤیا و امثال آن، نیز مؤیّد مطلب است؛ لکن برخی از طوایف دیگر- البتّه بدون مدرک- می‌گویند: «خاندان میر شاهوردی از نسل عبّاس بن عبد المطّلب هستند» یعنی آنها هم انتساب به هاشم بن عبد مناف را قبول دارند ولی نه از طریق عبّاس بن علیّ بن أبی طالب (علیهما السلام). با این اوصاف مستدعی است بفرمایید: آیا شرعاً آثار سیادت مترتّب می‌شود؟
جواب: چنانچه آنها در محل خودشان مشهور به سیادت باشند، خواه از نسل عبّاس بن عبد المطّلب، یا عبّاس بن علی (علیهما السلام)، آثار سیادت و انتساب به هاشم را خواهند داشت.
سؤال 570- چرا وقتی پدر خانواده سیّد است، نام سیّد روی فرزند باقی می‌ماند، ولی اگر مادر سیّد باشد، چنین نمی‌شود؟
جواب: معمولًا نَسَب انسان در عرف از طریق پدر منشعب می‌شود، به همین جهت همیشه فامیل کودکان، مطابق فامیل پدر ثبت می‌شود، و در اسلام نسب خانواده از طریق پدر است؛ هرچند سیادت مادر نیز سبب احترام فرزند است.
مسائل متفرّقه خمس
سؤال 571- اگر کسی شک داشته باشد که پدر یا برادر او، خمس یا زکات مالش را می‌دهد، آیا می‌تواند به صرف این که با چشم خود نمی‌بیند حمل بر صحّت کند؟ تکلیف سایر اعضای خانواده در مصرف پول و مایحتاج روزانه که به آن احتیاج دارند چیست؟
جواب: فعل او را حمل بر صحّت کنید و بگویید ان شاء اللّه به وظیفه خود عمل می‌کند، و برای شما اشکال ندارد.
سؤال 572- مدّتی قبل خانه‌ای از شخصی خریداری شد؛ ولی مبلغی از قیمت این خانه مانده بود؛ بعد از عقد قرارداد، شخص بنگاهی باقیمانده پول را بابت خمس قبول می‌کند و معامله تمام می‌شود و سند خانه هم طبق قرارداد به نام مشتری می‌شود؛ امّا بعد از چند ماهی شخص قبول‌کننده خمس، از عمل خود پشیمان می‌شود، آیا با پشیمانی این شخص لازم است مبلغی را که بابت خمس قبول کرده، به او برگردانده شود؟
جواب: این پشیمانی اثری ندارد، و خمس برنمی‌گردد.
سؤال 573- کسانی که توانایی پرداخت خمس را ندارند، چه باید بکنند؟
جواب: به اقساط و بطور تدریجی می‌پردازند و حاکم شرع می‌تواند با ملاحظه حال آنها تخفیفی به آنها بدهد.
سؤال 574- آیا اشخاصی که معتقد به خمس نیستند، یا هستند و خمس نمی‌دهند (سنّی یا شیعه)، پولی که از آنها می‌گیریم اشکال دارد؟ و آیا خمس آن را باید بدهیم؟
جواب: اگر یقین داشته باشید که به آن پول خمس تعلّق گرفته، و طرف شیعه باشد، باید خمس آن را بدهید، و امّا اگر از اهل سنّت و یا از غیر مسلمین بگیرید، خمس دادن از آن لازم نیست.
سؤال 575- اگر بدانیم صاحب خانه از پولی که خمس نداده غذا تهیّه نموده است، استفاده از آن چه حکمی دارد؟
جواب: اگر یقین ندارید خانه یا غذای او از پول غیر مخمّس تهیّه شده، تصرّف در آن مانعی ندارد، و اگر یقین دارید ما به شما اجازه می‌دهیم تصرّف کنید و معادل خمس آن را، که تصرّف کرده‌اید، به سادات نیازمندی بپردازید و اگر تمکّن ندارید بر ذمّه بگیرید و هر موقع توانستید بپردازید.
سؤال 576- اگر کودک، یا سفیه، یا کسی که جنون ادواری دارد پولی به دست آورد، یا کسی پولی را به حساب او از طرف کسی واریز کند، خمس آن بر عهده چه کسی است؟
جواب: در مورد کودک نابالغ احتیاط آن است که خودش پس از بلوغ بپردازد، و در مورد مجنون خمس به مال او تعلّق نمی‌گیرد؛ ولی مجنون ادواری در آن زمانی که عاقل است باید خمسش را بپردازد، و امّا سفیه ادای خمس مالش با ولیّ اوست.
سؤال 577- خانمی است که مقیّد به نماز می‌باشد؛ ولی همسر او گهگاه، آن هم به اجبار زن نماز می‌خواند. همچنین شوهر حساب سال ندارد؛ آیا ماندن در خانه شوهر و استفاده از خوراک و پوشاک او جایز است؟
جواب: ماندن در خانه او جایز است و می‌تواند از خوراک و پوشاک او استفاده کند و ما اجازه می‌دهیم وجوه شرعیّه آن را بر ذمّه بگیرد و هر وقت توانایی پیدا کرد بپردازد و از امر به معروف و نهی از منکر، در مورد نماز و وجوه شرعیّه، خودداری نکند.
سؤال 578- با توجّه به این که خمس یکی از ضروریّات اسلام است و جماعت صوفیّه فقط عشریّه می‌دهند، آن هم به قطبشان، استفاده کردن از غذاها، منزل آنها، مخصوصاً نماز خواندن در منازل آنها، چه حکمی دارد؟
جواب: جایز نیست؛ مگر این که خمس آن مقداری که تصرّف می‌کنید بر ذمّه بگیرید و بعداً بپردازید.
سؤال 579- آیا جایز است شخص قبل از رسیدن سال، اموال خود را به قصد فرار از خمس به همسرش، یا به شخص دیگری ببخشد؟
جواب: چنانچه واقعاً ببخشد و این مقدار بخشش در شأن او باشد خمس به او تعلّق نمی‌گیرد؛ ولی از فضیلتی محروم شده است.
سؤال 580- کسی برای فرار از خمس، قبل از سال خمسی پولش را به کسی می‌بخشد تا بعد از سال خمسی آن شخص دوباره همان پول را به او ببخشد، آیا این کار باعث ساقط شدن خمس است؟
جواب: اشکال دارد و خمس ساقط نمی‌شود (بنابر احتیاط واجب).
انفال
سؤال 581- طبق نظر حضرتعالی بریدن بی‌رویه درختان جنگل‌ها، که منابع اصلی تولید اکسیژن و ادامه حیات بشر بر کره خاکی است، و تبدیل آن مناطق به منطقه خشک چه صورتی دارد؟
جواب: الف) جنگل‌ها جزء انفال است و تصرّف در آن منوط به اجازه حکومت اسلامی است.
ب) هر کاری که موجب ضرر و زیان مسلمین، در کوتاه مدّت یا درازمدت می‌شود، جایز نیست، و لازم است مردم مسلمان در این گونه مسائل، که با محیط زیست انسان‌ها ارتباط شدید دارد، کاملًا هوشیار و مراقب باشند.
